Атмосфераны рамы мен сапасына антропогендік сер. Атмосфераны рамы
Х..к., доцент м.а. Сарбаева .Т.
5В060800-Экология, 5В060800-Экология, 5В073100-оршаан ортаны орау жне тіршілік ауіпсіздігі негіздері мамандытары
B46.105 «АУА САПАСЫН БАСАРУ»
пні бойынша лекциялы тезистер жинаы
Тркістан 2016
Лекциялы тезистер жинаы силлабус жне лекциялы (дріс) сабатарын ткізуге дістемелік нсау негізінде жасалынды.
Кафедраны «01» ыркйек 2016 ж. мжілісінде талыланды. (№1 хаттама)
Экология жне химия кафедрасыны
мегерушісі х..к., профессор м.а. Р.Н.Нрділлаева
Факультетті №1 «1» ыркйек 2016 ж. ОК-де аралып, малданды.
Оу дістемелік кеес трайымы, техн..к., аа оытушы Э..Ибрагимова
№1-2 ДрісАтмосфераны рамы мен сапасы
Сабаты масаты мен міндеттері:Студенттерге атмосфераны рамы мен сапасына антропогендік серді тсіндіру. Сонымен атар, атмосфераны ластайтын заттарды классификациялап, ауаны ластаушы кздерді тсіндіру.
Жоспар:
1.1 Атмосфераны рамы мен сапасына антропогендік сер.
1.2 Атмосфераны ластайтын заттарды классификациялау.
1.3 Атмосфералы ауаны ластаушы кздер.
Атмосфераны рамы мен сапасына антропогендік сер. Атмосфераны рамы
Жер шарын оршап тран, ша-тоза, бу мен газдан ралан атмосфера ауасы кн сулесін жер бетіне жеткенше са-тйек блшектерге бліп, жан-жаа шашыратып жатады. Кн сулесін жер бетіне ткізіп, жерден ктерілген жылуды дние жзіне жібермей, шыны жабылан парниктей сер етеді.
Егер атмосферада ауа болмаса кк аспан ап-араы болып, кн адамны кзін шаылыстыратын жары суле шашып, жет беті кеуіп, жарылып, одан рі ыза тсер еді. Блт пен жел, жауын-шашын болмай, жер бетіндегі температура кндіз +100оС-тан астам ысты, тнде -100оС-а дейін тмендеп аыраан аяз болар еді. Сйтіп бір тулік ішінде температура 200оС-а згеріп отырар еді.
Атмосфералы ауа тым жеіл, 1метр кубта 1300грамм ауа болады. Соан арамастан жет бетіне тсетін ысым (салма) рбір 1 квадрат см-ге 1кг-нан келеді. Адам денесіні млшері орта есеппен 1,5 квадрат метр болса, оан тсетін салма 1,5 тоннаа жетіп алады. Егер адамны ішкі атмосфералы ысымы азіргідей те болмай, аз болса, олар ауа салмаынан жаншылып алар еді.
Жерді е алашы ауасы сутектен, метаннан, аммиактан, су буларынан жне ошау, басалармен осылмайтын (инертті) гелий, неон сияты газдардан тран.
Жер бетінде тіршілік пайда болан кезден бастап жерді алашы ауасына жер ойнауыны жне сімдіктерден блінген ккіртті сутек пен кмір ышылгаздары осыла бастады.
Алашы, кзге крінбейтін са организмдер ауадаы сутек, метан, аммиак, ккіртті сутек газдарын біртіндеп азайта берді. Мысалы, сутек бактериялары ауадаы сутекті, ккірт бактериалары ауадаы сутекті, ккірт бактериалары жанар таулардан блінген ккіртті сутекті тотытырып, ара ошыл, кк жне ккжасыл балдырлар кмірышыл газды пайдаланып, ауаа оттек газын бле бастады.
80 км биіктіктен 1000-1200 км-ге дейінгі аралы Ионосфера болып табылады. Мнда ауа те сирек, молекулалар аншама жылдам озалса да адамдары да жй термометрді де жылытпайды. Ауаны ионды болуы оны электрлік асиетіне байланысты. Мнда мысалы криптон – 85 кп жиналандытан жерді кедергі кші азайып, тіпті згеруі де ммкін.
Ауаны е жоары, те селдір, биіктей келе крінбей кететін, протондардан ралан, 1000-1200 км-ден 1500 км-ге дейінгі аралыын Протоносфера деп атайды.
Атмосфералы ауа таусылмайтын табии ора жатады. Оны жалпы салмаы 500 трлн тонна, оны ішінде оттек 105 трлн тонна. Жыл сайын 10 млрд тонна оттек жмсалып, осыншама ауаа осылып жатады.
Табии ластаушылар:
1. Радиоактивті ластау;
2. Жанартаулар;
3. Орман жне жер рттері;
4. Ша, тз кшкіндері;
5. арыш шаы;
Анторпогендік ластаушылар:
§ нерксіп, оны ішінде лес салмаы бойынша электроэнергетика, отын ндірісі, машина жасау, тау-кен ндірісі;
§ клік (автомобиль, темір жол, су, уе транспорттары);
§ трын й – коммуналды шаруашылы (орталы жне жеке жылу орталытары, оыстарды ртеу, оларды шіруі);
§ ауыл шаруашылыы (мал, с сіру кешендері, химиялы заттар олдану, ауыл шаруашылыы заттарын деу, ааш деу).
Ауаны ластаушыларды блай срыптау р сала бойынша ластау
млшерін анытап, атмосфераны орау шараларын жоспарлауа ыайлы. Сонымен атар, ластаушы заттар рамы, трі бойынша, оларды шыаратын ксіпорындарды топтастырып срыптау да олданылады. Бл табиат орау шараларын айматы жоспарлауа пайдалы /4-6/
нерксіп салалары ішінен ауаны ластаушылар атарына жылу электростанциялары, ара жне тсті металлургия, мнай деу мен мнай-химия нерксібі мен рылыс материалдар діру ксіпорындары жатады.
Жылу электр станцияларыны алдытары жаатын отына, оны химиялы рамына жне жау дістеріне байланысты болады.
Кмір жаанда ауаа кл, кйе, ша-тоза осылады. Мысалы, араанды кмірімен салыстыранда Екібастз кміріні клі кп. уаты орташа жылу электр станциялары ауаа саат сайын 5 тонна ккіртті ттін мен 16-17 тонна кл осады. /6-7/ Сйы отын (мнай жне оны німдері) жаанда кл аз болады да, ккірт пен кміртек алдытары кп осылады. Газ (табиатты немесе олдан сйытылан) жаанда ауаа тек азот тотыы осылады. Шым тезекті, аашты, амысты отын ретінде пайдалананда ауаа кл, кйе, шайыр, ккірт, кміртек тотыы, ша-тоза осылады. Отынны барлы тріні химиялы рамында кміртек, сутек, ккірт, азот жне оттек болады. Олардан блінген газдар адамдар мен оршаан ортаа зиянды. Отынды жау дісі де ауаны ластануына серін тигізеді. Ша-тоза, газ алдытарын стайтын ондырылары бар ксіпорындарды атмосфераа зияны аз, ал ондай ондырылары жотарды келтіретін зияны кп болады. йткені ондырыларды кмегімен алдытарды 90-95 пайызын ауаа жібермей, стап алуа болады.
р саладаы ксіпорындарды ауаа тигізетін зияны ртрлі. Металлургия ксіпорындары ауаны металл алдытары жне осындыларымен ластайды, оларды ішінде темір, орасын, мыс, мырыш, алайы, никель, кмір, ккіртті ттін, глинозем (алюминий тотыы) т.б. алдытары бар. Машиналар жасайтын ксіпорындардан блінген газ бен ша-тоза кремний тотыы (ю цехтары), кйе (темір соатын цех), орасын мен кміртек тотыы (балыту цехтары) бар. Ауа газдары бар рамыны згеруі, ауада оттекті кбеюі жер бітендегі тіршілікті – сімдіктер жне жануарлар болып екіге блінуіне себепші болды.
Бгінгі атмосфералы ауадаы газдар рамы биосфераны кп жылдар
бойы дамуыны нтижесі. Тірі организмдер осы рама йренген, кндіккен, егер ол згере алса тіршілікті осы кнгі алыптасан жадайы да, трі де згеруі ммкін. /1-3/ Жаратылыстаы атмосфералы ауа рамы мынадай газдардан трады (пайыз есебімен) азот – 78,08; оттек – 20,95; аргон – 0,93; кмір ышыл – 0,03; неон, гелий, ксенон, родрн, таы басалары – 0,01. Блардан баса ауа рамында алып жрген ша-тоза атмосферада тіп жататын процестер шін ажет. Олар буларды сйы трге айналдыруа, кн сулесін азайтып жерді те ысып кетуден сатауа, жер бетіндегі жылуды лемге тарап кетпеуіне, жауын-шашын келетін блттарды жинауа атысады. Жер бетінен ктерілген жылы ша-тоза ауаны араласуына серін тигізеді. рине, ша-тоза млн жылдар бойы алып алыптасан млшерде болса ана пайдалы. Егер те кп болса келтіретін зияны да аз емес.
Адамдар ауасыз кн кре алмайды, тадауа мршасы болмай, андай
ауа болса да дем алуа мжбр. Егер тамасыз 5 апта, сусыз 5 кн мір сруге болса, ауасыз 4-5 минуттан арты тра алмайды. Тулігіне адамдар кпесі арылы 25кг немесе 10-15 мы литр ауа
жтса, ойа-20 мы, жылыа-86 мы литр ауа керек. Жоарыда крсетілген атмосфералы газдарды рамы жер бетіне жаын кеістікте болады да, биіктеген сайын згеріп отырады. 1000км биіктіктен рі ауа негізінен Гелий газынан, 2000км-ден рі сутектен трады.
Е тменгі жер бетіне жаын атмосфера абатын ТРОПОСФЕРА деп атайды. Мнда атмосферада бар ауаны 84 пайызы жиналан. Блт пен тман, жел мен дауыл, жабыр мен ар, басаша айтанда ауадаы барлы былыстар осы абатта тіп жатады. Тропосферадан жоары абатты тропауза дейді. зендер сияты белгілі арнасы жо, желді ыайыменжретін тропаузаны зындыы мыдаан км-ге, биіктігі 1-3 км-ге дейін созылып жатады. Мнда немі атты дауыл болып, желді жылдамдыы секундына 80-100 метрге жетеді. Одан жоары абатты стратосфера деп атайды. Биіктігі 55км шамасында. Стратосфераны ішінде 25-30км биіктікте ОЗОН абаты болады. (Озон – балауса иіс, найзаай ойнап, ыса жабырдан кейін араайлы орманда болатын иіс) Озонны тіршілік шін маызы те зор. Ол кн сулесіндегі те кшті
ультраклгін сулелерді стап, организмдерді лімнен сатайды. Озонны клемі те аз, жалпы салмаы 3,29*10 тоннадай. Озон абатын жер бетіндегі атмосфералы ысыммен бірдей ысыма алса, оны алыдыы 3мм шамасында ана болар еді. Сондытан – те жа, жердегі тіршілік шін маызы зор озон абатын сатауа аса кіл блу ажет.
Озонны тез бзылып, жоалуына адамдар кінлі. Халы шаруашылы
салаларында трлі азольдарды шашуа, бояуларды сйылтуа, сырды жылтыр трін кетіруге олданылатын хлорофторметандар атмосфераа зиянсыз газ ретінде осылады да, 30км биіктікке ктерілгеннен кейін кнні ультраклгін тстес сулесіні серімен хлора, фтора блініп, бл екеуі де озонды бзуа тікелей атынасады. /3-4/
Соы 10-20 жылда озон абатыны бзылу арыны кшеюіне
байланысты 1985 жылы наурыз айында 37 мемлекет жне Еуропалы экономикалы ода озон абатын орау жніндегі халыаралы Вена конвенциясына ол ойды. Онда озон абатын немі баылау, зиянды заттарды олдануа тыйым салу немесе оларды шектеу, озон шін зиянды заттарды тізімін бекіту, хлорфторметан алдытарын атмосфераа шыармау туралы келісті.
Ауаны 55-75км аралыындаы абатын Мезосфера деп атайды. Онда ауаны озалысы тек тіке, жоары арай болып, температура айтадан тмен тседі.
Экологтар есебі бойынша ауаны ластайтын ластаыш заттектер агрегатты кйіне байланысты атты, сйы жне газ трізді блінеді. Газ трізді заттектер атмосфераа шыарылатын ластаыштарды шамамен 90%-ын райды. алымдарды есептеуі бойынша лемде жыл сайын адамны іс-рекетіні салдарынан атмосфераа 25,5 млрд.т кміртек оксиді, 190 млн. Тонна ккірт оксиді 65 млн.тонна азот оксиді, 1,4 млн.тонна (хлорфторкміртек), орасынны органикалы осылыстары, кмірсутектер, соны ішінде канцерогенді ауру туызатын кмірсутектер таралады. /6/ азіргі кезде нерксіп ндірістері ауаны газ трізді жне аттыоспалардан баса жылу шыарындыларымен, электр магнитті рістермен, ультраклгін, инфраызыл, жары жне радиоактивті сулелермен, баса да кптеген физикалы факторлармен ластайды.
Кейбір ластаыштарды ортатулікті концентрациялары менатмосфераны улылы жадайыны арасындаы серлік байланыс 8-ші кестеде келтірілген.