Дріс Атмосфералы ауаны сапасын баскару жне бакылау
Сабаты масаты мен міндеттері: Студенттерге атмосфералы ауаны сапасын баскару жне бакылауды жне шектеулі рауалды концентрацияны орнатуды тсіндіру.
Жоспар:
6.1 Атмосфералы ауаны сапасын баскару жне бакылау
6.2 Шектеулі рауалды концентрацияны орнату.
6.1 Атмосфералы ауаны сапасын баскару жне баылау
Табии ортаа толыымен неркэсіптік алдытарды жіберуден адам азіргі уаытта бас тартуы ммкін емес. Біра кп оспалар адам, жануарлар жэне сімдіктер организмдеріне, сондай-а, бкіл биоценозга жаымсыз рекет жасайды, осыан байланысты Осы оспаларды табии ортаа соны ішінде атмосфераа тсуін сзсіз шектеу ажет. Бл жмыстар ндіріс жадайында технологиялы рдістерді жетілдіру жне ша-газ тазарту жйелерін ндіріске енгізу арылы шешіледі.
Кейбір елдерде мемлекет аралыы дегейінде (халыаралык
йымы терезесі сатысында) стандарттар жаслады, ал олар те зиянды заттарды атмосфералык ауада, сондай-а, ластык кздерінде болуына шектеу жасауды арайды. Мысалы, АШ-та ауада орташа жылда, сондай-а, сан бойынша жылына бір рет шектеулі рауалды концентрация (ПІРК) жасалган. Дние жзілік денсаулы йымдастыру комитетіні эксперті шектеулі дегейдегі ласты маглматын жарыкка шыгарды, немесе ауадагы орта шамадагы шектеулі эртрлі оспаларды жылды
орташа шамасын, тэуліктік жне мезгілдік шамалармен крсетті. Мысалы, жылды шектеулі ккірт тотыгыны дегейі 60 мкг/м болатынын аныктады.
Кміртегі тотыгы шін мезгілдік крсеткіш (8 сагат бойынша)
10 мкг/м3 болган, ол мынандай жагдайда болады: осы уаыт ішінде немесе осы уаытта, мерзімдік оныг млшері 40 мг/м3 аспауы тиіс. нерксіп орындарынан шыгатын ауадагы ласты заттардын млшері тексеріліп труга тиіс. Оны шін салыстырмалы
коспаларды белгілі бірлігі болуы керек, ол жнінен МемСт-ты
тсінігі бойынша ондай заттар атмосфераны крамында тракты
20 трде болмауы керек. Орнатылан норматив (белгілер) ретінде ауаны сапасы шін шамамен ауіпсіз рекет дегейін (ШКД) жне шамамен жіберілген концентрация (ШЖК) олданады. ШКД жэне ШЖК шін тртіп бойынша уаытша жіберілген концентрацияны (УЖК) маынасын олданады. Ауа сапасыны негізгі крсеткіші ретінде бізді елде зиянды заттарды шектеулі рауалды концентрациясы олданылады (LLIPK). 1971-жылы бірінші рет оным тепкен жерді ауасынан 120 затты
шектеулі рауалды концентрациясын бекітті жне ол кейінірек бірнеше
рет толытырылды. Экология трысынан араганда наты затты шектеулі рауалды концентрациясы (ШРК) орта фокторыны (бір затты, химиялык осылыстарды) е жогары шегі, ол одан эрі оны маызы адамны экологиялы уысыны шекарасынан тпейді. Ауа ортасынан зиянды косындыларды шыгаруды уаытша
бірден тотату ммкін емес, ол шынды жагдай, соны шін оны
ауадагы осылыстарын нормалаганда оны бледі немесе шектеулі
рауалды концентрацияны екі типке бледі: жмыс істейтін зонадагы (ШРКж.з.) жэне халы оныс тепкен жердегі атмосфералы осындыларды е жоары концентрациясы, ол бір орта уаытта алынган немесе адамны жасаан бкіл міріне ешкандай зиян келтірмейді, осымен бірге оган адамнан баска келешектегі уаытта
бкіл оршаган ортага да зияны тимейді. Жмыс зонасындагы шектеулі рауалды концентрация (ШРКж.з.) дегеніміз, бл р кнге 8 саатты жмыс (демалыс кнін есептеиегенде) немесе мнан да за уаыт болуы ммкін біра
аптасына бл уаыт 41 сагаттан арты болмай, барлы жмыс стажы
кезеінде жруі керек, сол жадайда осы кнгі дістермен зерттегенде жмыс рдіеінде немесе міріні алдыгы мерзімдерінде оны рпатарына дейін денсаулытарында ешандай ауру да болмайды жне де оны денсаулыгыны жадайында ауыту білінбейді. Жмыс зонасы деп еден дегейінен 2м биіктік кеістікті немесе алады
айтады, бл жер жмыс істейтін адамдарды траты немесе уаытша
болатын орны. оспаларды барлыын блек нормативке блу сиякты ШРК
блінуіне де карайды, ол тмендегіше болады: бір реттік максималды
(ШРКм.р.) жне орташа тэуліктік (ШРКо.т.) жне жмыс зонасында ауаны барлы косындыларыны концентрациясы максималды реттікпен гана салыстырылады, ал ол 30 минут ішінде аныталады. Арнайы дебиеттерде жэне нормативтік кжаттарда ШРКж.з.
кдімгідей ШРКш.р, салыстырылады, бл айтарлытай емес, себебі ШРКж.з. ол да максималды бір реттікке жатады, біра ол жмыс 21 орындары шін орнатылан. Осы себепті дебиеттен пайдалана отырып кдімгідей пайдаланатын ШРКж.з. символын ШРКм.р. осыган сас траты крылыс зонадагы атмосфералы ауаны
концентрациясына сас немесесолай деп жобалауга болады. Ауаортасындагы осындыларды блектеп нормалауды кажеттілігі ол адамдарды зиянды заттарды кабылдау жагдайымен немесе сезімімен аныталады: Ксіпорындарда жмыс уакытында ластанган ауамен медициналы куэландырудан ткен дені сау адамдар, ал халык коныс
тепкен жерлерде тулік бойына ер жеткен адамдара, сондай-ак, балаларда, москал жэне ауру адамдарда дем алады. Сондыктан, ШКРж.з.>ШРКм.р., немесе шындыында ШРКж.з>ШРКа.а. Мысалы, ккіртті костотыы шін ШРКж.м.=10 мг/м3, ал ШРКм.р.=0,5 мг/м3, метилмеркаптан шін кезегіне арай 0,8 жэне 9><10‘6мг/м тен болады. Кп жадайларда студенттер жне ксіпорын жмыскерлері
жмыс барысында кателік жібереді, оларды ойы бойынша, оларды міндеттеріне ауадаы зиянды заттарды шектеулі рауалды концентрациясын гана тексеру кіреді. Бл дрыс емес: LLIPK (УШК)- уаытша шектеулі концентрация жіне шамамен кауіпсіз рекет дегейін (ШКД) Денсаулы министріні органдарымен бекітілген,
оларды негізіне стандартталан зерттеулер жне тексерулер альгаган жне блар за бойынша тексерулерге алынбайды. Санитарлык кызметкерлер шындыында ауадаы коспаларды бар немесе жок екенін жне оларды нормативтік шамалардан ауыткуын ана тексереді.
6.2Шектеулі рауалды концентрацияны орнату.Шектеулі рауалды концентрацияны анытауды екі эдісі бар: эксперименттік жне есептік. Біріншісі ШРК-ны зін орнату шін колданылады, ал екінші кбінесе уакытша шектеулі концентрацияны (УШК) аныктау, пайдалану шін олданады. Жмыс зонасындаы ауаны косындыларын эксперимент™ жолмен нормалау кдімгідей ш топка жргізіледі: уаытша шектеулі концентрация (УШК) немесе шамамен кауіпсіздік рекет дегейін (ШКД) негіздеу, ШРКж.з. маызын негіздеу жэне ШРКж.з. на ебек жагдайын тексеру аркылы тзету. Бірінші екі этап біртекті жануарлар тобымен (ак тышкандар, тышандар) мен эксперименталды жмыс жргізіледі немесе арнайы
камералара кіргізіп зерттелетін затпен уландырады немесе оларды
карнына улы затты жібереді, монымен бірге оларды тері кабатына сол заттарды жаады. Тжірибелік зерггеудін негізгі этапы - е аз минималды млшердегі концентрацияны орнату, бл ескіэксперимент деп аталады, жне трт айга созылады. Е аз млшердегі 22 концентрацияны арнайы медициналы тест жасауды кмегімен
анытайды. Осылармен бірге лтіру концентрациясын немесе дозасын
дайындайды (К50 жэне АД50), бл жадайда тэжірибеге алынан
жануарларды 50% летіні байалады осымен бірге біратар токсикометриялы сипаттамалар, бан кіретін ингаляционды уландыру коэфиценттері жасалады. Мндай материалдар заттарды ауіптілік кластарын жэне алдын ала профилактикалы органу
шараларын жасау шін ажет болады (1.2-кесте). Атмосфералы суды шектеулі рауалды концентрация (ШРК а.а.) рефлекторлы немесе организмді тітіркендіру рекетіні млшеріні есебінен алынады. Осымен бірге бл дісте резорбтивтік (улы) эрекетімен де олданады. Бл жерде тжірибе жргізуді бірінші этапында арнайы ондыргыларда з еркімен болатын коллектормен жргізіледі, ал екінші этапта (улы рекеттерді олданып зерттеулер жргізгенде) — тжірибеге алынан жануарлара (за уаыт жадайында трт айдан кем емес) экспозиция олданылады. Екінші кезеде эдеттегідей ш зерттелетін концентрация сайланады, оларды оспалары ртрлі болады: бірінші- иіс млшері, бл те сезімтал адамдара есептелген болады, екінші жне шіншілері млшерден 2-3 есе кп жэне аз болуы ммкін.
1.2-кесте - Химиялык ластаушы заттарды кейбір таксикометриялы
сипаттамасынан кауіптілік класыны туелділігі (Г.П. Беспамятников, Ю.А. Кротов бойынша)_________________________________________ Крсеткіштер ау іптілік кластары I п III і IV те кауіпті Жоары
ауіптілік Біркелкі ауіптілікауіптілігіаз ШРК ж.о., мг/м3 <0,1 0,1-1,0 1-10 >10
50 (денеге жіберу), мг/кг <15 15-150 150-5000 >5000 ©so (демалу), мг/л
<100 100-500 500-2500 >250 50 (доза), мг/л <0,5 0,5-5 5-50 >50 Ингаляция коэффиценті <300 300-30 30-3 >3 23Бл зерттеулерді медициналык аныктамалары бл жерде аралмайды. Осымен бірге ШРК-ны жылдам трде аныктайтын жолдары да бар, оны негізіне бір лайы логарифмдік туелділіктерді алып эксперимент жасайды, оны типі «концентрация- уакыт» деп аталады. Траты шама шін рекетті тиімділігін алады. Уакытша шектеулі концентрацияны (УШК) анытау есеп жолымен істеледі, олар регрессивтік талдауа негізделген. Мнда кейбір жылдам аныкталатын заттарды токсикологиялы сипаттамасын УШК маынасына ткізеді. Мнда молекулярлы массаны (М) пайдаланады немесе рефлекторлы жэне резорбтивтік рекеттер олданылады. Мысалы, УШК жмыс орныны концентрациясы тмендегі формуламен аныталады: IgYIUK ж.з= 0,91 Ig0K5O- 2,7 + Ig М (1.1) УШК ж.з=0,5 К,00 (1.2) УШК ж .з=^ Д50 - 3,1 + LgM (1 -3) УШК ны УШК ж.з.-ны пайдаланып табуа да болады жэне де баска токсиметриялы заттарды алып та табуа болады. Мысалы,
IgyiHKM.K.=0,961g ШРКодор-0,5, мнда ШРКОДор-затты млшерлік
концентрациясы (мг/м3), иісті сезетін белгі. Баса осыан сас формула: ШРКм.а.=0,62 ШРК ж.о.—1,77. Осыан ксас формулалар кп, кбінесе оларды пайдалану арылы алынан ШРК эксперименталды эдіспен орытындыларга жаын келеді.
Оытуды техникалы ралдары: интербелсенді тата
Лекция оуды тртібі, оыту дістері мен трлері: тсіндіру, баяндау, пікір алмасу, сра-жауап
Баылау срактары: (20 бала дейін)
1. Атмосфералы ауаны сапасын басару жне баылауа жауап беретін зыретті органдар?
2. Жмыс зонасындаы шектеулі рауалды концентрация дегеніміз не?
СЖ жне ОБСЖ тапсырмалары (слайд):(30 бала дейін) Атмосферадаы кмірышыл газыны рлі. Озон абатыны бзылуына сер ететін факторлар. ышыл жабырлар.
дебиет:
Негізгі:
1. Полонский В.М. Охрана воздушного басссейна.-М., 2006.
2. Брюхань Ф. Промышленная экология.-М.: «Форум», 2013.
3. Воровьев В.И. Эколого-градостроительные основы расчёта приземных
концентраций газа.-М., 2006.
4. Брюхань Ф. Промышленная экология.-М.: «Форум», 2011.
5. Рекомендации по оформлению и содержанию проектов нормативно
предельно допустимых выбросов в атмосферу (ПДВ) для предприятия
Республики Казахстан. РНД 211.2.02.02-07. Алматы, 2007.
осымша:
1. Методическое пособие по расчету, нормированию и контролю выбросов
загрязняющих веществ в атмосферный воздух. НИИ Атмосфера.- Спб., 2005.
2. Пыле – и газоулавливающие устройства. Методические указания к
выпускной работе для студентов – бакалавров специальности 5В0717 -
Теплоэнергеника. - Алматы: АИЭС, 2010 - 44 с.