Атмосфералы ластауыштарды жалпы сипаттамасы

Е алаш атмосфера туралы Аристотель “жердi пiшiнi шар трiздi боландытан оны оршаан орта (ауа) сфералы болуы ажет” деген жорамалды айтты. “Атмосфера” – гректi “атмос” – бу, тыныс; ал “сфера” – шар деген сзiнен шыан.

Орыс ылымына бл тсiнiктi М.В. Ломоносов енгiздi. Ауа абатыны массасы 5-105 (бес квадратильон) тоннаны райды. Адам азасы минутына 5–100 литрге дейiн, кнiне 12–15 кг ауаны ажет етедi, бл орек пен суды тулiктiк ттынудан едуiр асып тседi. Атмосфера адамды кптеген арышты (космосты) ауiптерден орайды: метеориттердi ткiзбейдi (тек Мскеудi тбесiнде тулiк сайын 200 жуы метеорит ртенiп кетедi); энергияны белгiлi бiр клемiн ткiзiп, тулiктiк температураны реттейдi (нивелирует); Жердi ызып кетуден; арышты сулелерден сатап трады.

Табиатта ауаны негiзгi ттынушылар – Жердi флорасы мен фаунасы. Адам ауасыз 5 мин ана шыдай алады, бiра адамны алыпты тiршiлiгi таза ауа жадайында туi ажет.

1. Атмосфералы ауа гигиенасы – коммуналды гигиенаны жас блiмi болып табылады. ткен асырды ортасында орыс жне шетел гигиенистерi: Ф.Ф.Эрисман, Г.В.Хлопин, М.Петтенкофер жне т.б. ебектерiнде атмосфералы ауа гигиенасы туралы айтылды. Олар атмосфералы ауаны алыпты рамы мен табии осындыларды зерттедi. ндiрiстi дамуы, кмiрдi ттынуды суi, химиялы ндiрiстi дамуы жне т.б. атмосфераны ластану проблемасына келiп сотырды.

Егер ХХ асырды басында химиялы элементтердi 19 трi олданан болса, 70 жылдары оларды саны 100-ге жеттi. Ауаа тсетiн ондаан мы техногендi алдытарды кп тараан трлерi (кптонналы) салыстырмалы трде аз. Блар: трлi атты блшектер (тоза, ттiн, кйе), кмiр тотыы (СО), ккiрт остотыы (диоксид) (SО2), азот тотытары (NO, NO2) трлi шыш кмiрсутектер (СНх), фосфат осындылары, ккiрттісутек (Н2S), аммиак (NН3), хлор (Сl), фторлы сутек (НF). лемдегi ластауыш кздерден алдытарды жалпы массасы 800 млн. т , ал Ресейде 48 млн. т райды.

Атмосфераны е кп ластануы индустральды айматарда шоырланан. алдытарды 90% рлы территориясыны 10% жне негiзiнен Солтстiк Америка, Еуропа мен Шыыс Азияда шоырланан. Ресейдi 200 астам алалары ШРК мнiнi 10 есе жне одан да арты болу жадайын басынан кешiп отыр. з кезегiнде Ресей зиянды алдытарды атмосфераа тастайтын ел атарына жатпайды. Мнда аэрополлютанттар аыныны (поток) р трына жне ел ауданыны лшемiне шаан есебi АШ жне Батыс Еуропа елдерiне араанда тмен (аз). Ресейдегi атмосфераны ластауыш 25 мы ксiпорынны тек 38% ана тазалаыш рылымдар (сооружение) бар, оларды 20% iстен шыан немесе тиiмсiз жмыс атарады. Ресей аэрополлютанттарды трансшектеулi ткiзуге атысты олайсыз географиялы орында болып табылады.

Батыс жне Орталы Еуропа елдерiнде жаын шетелдегi аэрогендiк кшуден (перенос) Ресейдi батыс блiгiнi территориясында, батысты желдi лаюы серiнен, ауа бассейнi ластанады. Шетелдiк ккiрт осындылары мен азот тотытарыны 50% Украина, Польша, Германия жне лыбританиядан келiп тседi. 2001 жылы Ресейде, Санкт-Петербургтаы А.И.Воейков атындаы бас геофизикалы обсерватория атмосфералы ластану дегейi бойынша олайсыз Ресей алаларыны тiзiмiн жасады. Бiрiншi орын Мскеу мен Сант-Петербург (Петербор) алаларына тисе, одан кейiнгi орындарды iрi нерксiп орталытары Орал, Батыс Сiбiр алалары иемдендi. Экологиялы е таза алалар Томбов пен Белгород деп табылды. Экологиялы нормалау мен сараптама негіздері.

азастанда е ластанан алалара Шымкент, Тараз, Алматы, Павлодар, скемендi жатызуа болады. Егер лкен алаларда улы осындылармен ластану шектен тыс болса, онда ттiн мен тман осындысыны (смог) зиянды серi болады. Смог кз жне ыс уаытында (азаннан апана дейiн) жасы байалады. Смогта 5-10 мг/м2 жне одан да жоары концентрацияда кездесетiн ккiрттi (сернистый) газ – е негiзгi ауiптi зат болып табылады. 1952 жылы 5 желтосанда Англияда жоары ысым толыны пайда болып бiрнеше кн атарынан жел трмай алан. Соны салдарынан атмосфераны те ластануы байалып, Лондонда 3–4 кнде 4000-нан кп адам аза болды. Мамандар смогта бiрнеше жз тонна ттiн мен ккiрттi ангидрид бар екенiн анытады. 1963 жылы Нью-Иоркка тскен смог серiнен 400-ден астам адам аза болан.

2. Атмосфералы ауа ластануыны адам денсаулыына серi. Ауаны ластануы тыныс жолдары аурулары санын кбейте тседi. Мскеуде бронхиальды астма, бронхит, коньюнктивит, фарингит, тонзилит, хроникалы отит ауруларыны 40-60% атмосфералы ауа ластану дегейi жоары айматарда кездеседi. Новокузнецкте атмосфералы ауа ластануыны ШКС максимальды бiр реттiк жне орта тулiктiк концентрациясы тоза бойынша 4,2-8,6 есе; ккiрттi (сернистый) газ – 2-10; кмiр тотыы – 1,9-7; азот остотыы – 2,7-16,3; ккiрттісутек – 1,4-9; фенол – 5-17,6; кйе (сажа) – 4,2-24,7; ккiрт ышылы – 1,1; формальдегид – 2-8,3 есе асып кеткен. Тозада Pb, Cd, Hg, Cr, сурьма, цинк сияты микроэлементтер бар екенi аныталан.

Ластанан айматарда тыныс алу жолдары ауруы 2,1 есе; терi жне терi астындаы клетчатка аурулары 2,7 есе; ан жне антзгiш органдар ауруы 2 есе кп кездеседi. Бл аудандардаы денi сау балаларды жалпы саны 6,6% райды. алан балаларды функциональды ауытулар (отклонение) – созылмалы аурулар (60,5%), жоары артериялы ысым (20,3%) жне анемиямен (47,7%) ауыратыны аныталан. Кптеген балаларда аллергиялы аурулар бар. Атмосфералы ластану жадайларда жасты (возрастной) фактор маызды роль атарады. Егер 19 жаса дейiнгi кпелiк патологияны 100% деп есептесек, онда 20-29 жастар аралыында ол 109%; 30-39 жаста - 250%; 40-49 жаста - 302%; 50-59 жаста - 549%; 60 жне одан жоары жаста - 449% райды. Еркектер арасында ауруды е тмен крсеткiшi 20-29 жаста байалса, ал йелдерде ол 19 жасты крсетедi. Жасы лайан сайын еркектерде йелдерге араанда крсеткiш жоары болып келедi. нерксiптi алаларда iсiк (онкология) аурулары, сiресе кпе iсiгi (рак легких) ке таралан. Мысалы, азiргi америка трыныны скелетiнде Pb алашы жзжылдыты ортасында мiр срген Мексика аборигенiнi сйегiне араанда 1000 есе кп екенi аныталан. Кптеген елдегi йелдердi стiнен ДДТ табуа болады. Жердi нерксiптi айматарында балаларды шаштары, тырнаы мен сттiк тiстерiнi рамынан Pb, Cd, кейде стронцийдi кездестiруге болады. орасынны (свинец) лкен концентрациясы антзу, жйке жйелерiн, бауыр, бйректi заымдайды. Ежелден орасынмен улану – “сатурнизм” (лсiздiк, аназды (малокровия), iшектi тйрелуi (кишечные колики), жйкенi алжырауы (нервные растройства)) трiнде байалатын. орасын адам скелетiнде жинаталып Са алмастырады, адам азасында тетраметил-орасын райды. Бл осындылар нейротропты жне энцефало- мен нейропатия ауруларын туызады. Балаларда неврологиялы алжырау, психомоториканы бзылуын, зейiннi деконцентрациясын туызатын орасынмен жасырын хроникалы улану пайда болады.