Жер маындаы атмосфера абатындаы ауа ластануыны таралу задылытары

Атмосфералы ауа ластанан жадайда оларды андай зат жне концентрациясы андай екенiн бiлiп ана оймай, табылан концентрацияны мнi шектеулi клемнен аншалыты жоары екенiн анытау ажет. Мндай баалау “масштаб” ролiн атаратын атмосфераны ластауыштарды ШРК (шектеулi рауалы концентрация) кмегiмен аныталады. Оларды ауада шектен тыс кездесуi мекендiк жерлерде атмосфералы ауаны сапасын реттеп отыруа кмектесiп, ауа бассейiнiнi ластануына арсы кресте олданылады. “Атмосфералы ауаны орау” заына сйкес, мекендiк жерлердi ауа сапасын реттеудi негiзi – атмосфералы ластауыштар ШРК гигиеналы нормативтерi болып табылады.

Атмосфералы ауаны ораудаы гигиеналы нормалау елiмiзде лы Отан соысынан кейiн (1950 ж.) басталды. Ататы алым В.А.Рязановты жасаан тжырымы тмендегiдей:

1) шектеулi концентрация деп зиянды заттар шамасыны азаа (организмге) тiкелей немесе осалы зиян жне жаымсыз рекет етпейтiн, оны жмыс жасау абiлетiн тмендетпейтiн, адамдарды хал-жайы (самочувствие) мен кiл кйiне (настроение) сер етпейтiн концентрациясын атауа болады;

2) зиянды заттара йрену (машытану) олайсыз ст деп аралады жне бл концентрацияны шектен тыс екенiн крсетедi;

3) зиянды заттарды шектен тыс концентрациясы деп мекендiк жердi сiмдiктерi мен климатына, атмосфера млдiрлiгiне (прозрачность) жне халыты трмысты хал-ауалына сер ететiн концентрация клемiн атайды. Отанды санитарлы зада ШРК екi трi бар: максимальды-бiр реттiк жне ортатулiктiк. Максимальды-бiр реттiк ШРК зиянды заттарды атмосфераа дркiндiк (залповые), массивтi алдытарыны тсуiн есепке алады. Ол атмосфералы ауаны бiр реттiк, бiр сттiк рефлекторлы ластануыны адам азасына серiн суреттейдi. Ортатулiктiк ШРК атмосфералы ластауыштар концентрация-сыны тулiк iшiндегi шыы мен е тменгi шегiн есепке алады. Бл концентрация мекендiк жерден тулiк iшiнде алынан сынамаларды (пробаларды) орташа арифметикалы крсеткiшi болып табылады. ШРК жасау барысында таы да бiр маызды мселе ол – атмосфералы ауа сапасы азаны з ораныш механизмдерiн олданбауа сай болуы ажеттiлiгiн есепке алу. Бл механизмдердi тыныс алуда ауамен бiрге тсетiн зиянды заттар серiнен за уаыт рекетте болуы оларды тежелуiне келiп сотырады. Сондытан барлы зерттелiп жасалынатын ауа сапасыны нормативтерi азаны ораныш кштерiн мобилизациялайтын дегейден тмен болуы ажет. Адам шiн тулiктiк ШРК лабораториялы жануарлара жасалынан тжiрибелер негiзiнде аныталады. Атмосфералы ауадаы зиянды заттар млшерiн гигиеналы нормалау шiн атмосфералы ауаны ластауыш кздер ндiрiс ксiпорындарына жаын орналасан мекендiк жердi трындарыны денсаулыын динамикалы баылау дiсi олданылады. Атмосфералы ауа сапасыны гигиеналы нормативтерi 395 зат шiн максимальды-бiр реттiк жне 368 зат шiн тулiктiк ШРК белгiленген. Кптеген химиялы заттара ШРК -мен атар бейiмделген ауiпсiз сер дегейi(БД - ОБУВ) белгiленген. Бл нормативтердi сер ету уаыты шектеулi (3 жыла дейiн). азiргi уаытта 1400 химиялы заттарды БД сынылан.

- РФ “Атмосфералы ауаны орау” заына (1999 ж.) сйкес, атмосфералы ауаа тсетiн зиян (ластауыш) заттар алдытарын мемлекет тарапынан реттеу масатында тмендегiдей алдытарды нормативтерi белгiлендi:

- алдытарды техникалы нормативтерi;

- алдытарды шектеулi дегейi (ШД).

Атмосфералы ауа ластану дрежесi уаыт пен кеiстiк клемiнде те кштi ауытып трады. Атмосфералы ауа ластану дрежесiн гигиеналы баалауда ластауышты за резорбтi (сiiрiп алу) рекетiн анытайтын орта дегейi, сол сияты тыныс алу жолдары мен кздi кiлегей абыын тiтiркендiретiн иiстi пайда болуына байланысты салыстырмалы ысауаытты концентрация шыыны маызы бар. Концентрация дегейi мен оны згеруi атмосфераны жер маындаы абатыны ластану задылытарын анытайтын бiратар фактора байланысты. алды млшерiнi (величина) лкен маызы бар. Уаыт шамасына арай алды млшерi нерлым лкен болса, сорлым те жадайда ластауыш заттар ауа аынына келiп тседi, яни онда ластану концентрациясы жоарыра болады. алды млшерi жер маындаы концентрация дегейiн анытауда негiзгi фактор болып табылады. Осыан байланысты атмосфералы ластауыш кздердi гигиеналы баалауда санитарлы дрiгер алдыты р компонентiнi санды сипатына ерекше кiл ою ажет. алды уаыт шамасына арай млшермен (кг/тулiк, г/тулiк, т/жыл) немесе баса лшеммен, мысалы, нiм кг/т, ндiрiстiк алды мг/м3 есептеледi. Ластауыш заттар атмосфераа йымдасан немесе йымдаспаан алдытар трiнде тседi. йымдасан алдытарайрыты газдар, абгаздар, аспирация жне желдеткiш (вентиляция) жйелерiнi газдары жатады. йрыты газдар ндiрiс процестерiнi соы кезеiнде пайда болады жне олар концентрациясыны жоарылыымен, ластауыш заттарыны едуiр массасымен сипатталады. Абгаздар ндiрiс процестерiнi аралы кезедерiнде пайда болады. Абгаздар алдытарды мерзiмдiлiгiмен (периодичность), ластауыш заттарды салыстырмалы жоары концентрациясына шаын клемiмен сипатталады. сiресе абгаздар химиялы, мнайхимиялы жне мнай деушi нерксiптерде тасталады. Аспирациялы жйе газдары р трлi баспанадан (укрытие) жасалынан желдеткiш (вентиляция) жмыстарыны нтижесiнде пайда болады жне салыстырмалы трде те жоары концентрациялы болуымен сипатталады.

йымдаспаан алдытарцехтан тыс ралдар мен рылымдар есебiнен жне сырты жмыстарды орындау кезiнде пайда болады. Олара тозаданатын (шаданатын) жне буланатын шикiзат материалдары мен дайын нiмдердi арту-тсiру жмыстары, тозаданатын материалдарды ашы сатау, шлам (руданы брылау кезiнде тзiлетiн са нтаталан тау жынысы) оймалары, йiндiлер (отвалы), аын суларды ашы каналдары жатады. Мндай алдытарды ерекшелiгi сол, оларды есепке алу те иын болып келедi. алдытарды санды жне сапалы сипаттау шiн тiкелей жне осалы дiстер олданылады. Тiкелей дiс йымдасан алдытардаы ластауыш концентрациясын лшеуге жне ластауыш массасыны уаыт шамасына шаан есебiне негiзделедi. осалы дiстi негiзiне ажеттi шикiзат пен пайда болатын нiмдi есепке алатын материалды баланс алынады.