Ылым туралы тсінік жне ылымны жіктелуі.
ылыми зерттеулерді бкіл курсы келесі логикалы схема трінде сынылуы ммкін:
- тадаан таырыпты зектілігін негіздеу;
- масаттары мен зерттеуді наты міндеттерін белгілеу;
- зерттеу объектісі мен пнін анытау;
- зерттеу дісін (дістері) тадау;
- зерттеу процесіні сипаттамасы;
- зерттеу нтижелерін талылау;
- орытындыларын тжырымдау жне нтижелерін баалау.
Тадаан таырыпты зектілігін негіздеу - кез келген зерттеуді бастапы кезеі. зектілігін жарытандыру кпсзді болмауы тиіс. Алыстан сипаттамасын бастауды ажеті жо. Машинамен жазылан бет ішінде жадайды мнін крсету жеткілікті, осыдан-а таырыпты зектілігі крінеді. ылыми-зерттеу, ылыми білімдер жаа міндеттерді анааттандыру шін жеткіліксіз болып табылады деп аталатын проблемалы жадайда здерін танытып белгілі бір иындытарды есеру масатында жргізіледі.
ылыми проблема - бл зіні шешімін талап ететін айшы жадай.
Тадаан таырыпты зектілігіні длелдемелерінен логикалы трде абылдаан зерттеу масаттарын алыптастыруа, сондай-а осы масата сйкес шешілуі шін арнайы тапсырмаларды шешуге кіріседі.
Одан рі зерттеу нысаны (проблемалы жадайды тудыратын жне зерттеу шін тадалан процесс немесе былыс) жне таырыбы (бл нысанны шекарасында болып табылатын) тжырымдалады.
Зерттеулерді те маызды кезеі осы жмысты масатына ол жеткізу шін шарты ретінде, наты материалды алу ралы ретінде ызмет ететін зерттеу дістерін тадау болып табылады.
ылыми-зерттеу процесіні сипаттамасы - логикалы задар мен ережелерді пайдалана отырып, зерттеуді дістері мен тсілдерін амтитын диссертацияны негізгі блігі.
Зерттеулерді те маызды кезеі - нтижелерді талылау, ылыми жмысты теориялы жне практикалы маызын алдын ала баалау.
Зерттеуді соы кезеі ылыми жне практикалы нтижелер болып табылатын, жаа жне маызды рамында орытынды болып табылады.
Ылыми зерттеу
ылыми білімні дістері жалпы жне арнайы болып табылады. ылыми ызметті дістемелік негізіне моральды критерийі объективтілік, шынайы, тарихи аиат критерийлері орналастырылан. дістемелік кздері отанды жне шетелдік жетекші алымдарды ебектері болуы ммкін.
Наты ылымдарды айрыша проблемалары жне оларды зерттеу тіпті жеке кезедеріні е шешуші арнайы дістерін пайдалануды талап етеді. Арнайы дістерді шешімі те ерекшелігімен жне объектіні сипатымен аныталады.
ылыми білімні жалпы дістері бкіл ылыми-зерттеу процесінде олданылады.
Оларды ш топа бледі:
- эмпирикалы зерттеу дістері (баылау, салыстыру, лшем, эксперимент);
- эмпирикалы жне теориялы зерделеу ретінде пайдаланылатын дістері (абстракция, талдау жне синтез, индукциялы жне дедукциялы, модельдеу жне т.б.)
- теориялы зерттеу дістері (абстрактіліден натылыа рмелеу жне т.б.).
Адам сезімін жне негізгі материалды ызметіні жмыса негізделгенін баылау белсенді оыту процесі болып табылады. Бл е арапайым діс, детте баса эмпирикалы дістері элементтеріні бірі ретінде жобаланып отыр. Баылау оларды е маызды бірнеше талаптарына сйкес болуа тиiс:
- тегерімді дамыту;
- масаткерлік;
- белсенділік;
- жйелілік.
Салыстыру - танымны е кп таралан дістеріні бірі. Ол шынды заттар мен былыстарды састытары мен айырмашылытарын орнатуа ммкіндік береді. Салыстыру жемісті болуы шін, ол екі талаптарды анааттандыруы керек:
- арасында белгілі бір орта масаты мір сре алатын былыстарды ана салыстыру керек;
- оларды салыстыруы білім объектілері шін аса маызды сипаттамаларын жзеге асырылуы тиіс.
Объектіні апаратын салыстыру арылы екі трлі жолмен алуа болады:
- тікелей салыстыру нтижесінде;
- сас негіздеме ретінде.
лшеуді салыстырудан айырмашылыы апаратты нерлым дл ралы болып табылады. лшем бірлігі арылы санды нын анытау процедурасы лшем болып табылады.
лшемні маызды сапа крсеткіштері, оны ылыми мніні длдігі болып табылады. ылыми білімні эмпирикалы дістеріні ішінде лшем, баылау жне салыстыру сияты орын алады. адаалауды ерекше жадайы эксперимент болып табылады. Эксперименттік зерттеу объектілерін баылаумен салыстыранда бірнеше артышылытары бар:
- эксперимент кезінде, осы немесе баса былыстарды «таза нысаны» феноменінде зерттеу ммкін;
- эксперимент бізге ттенше жадайларда шынды объектілеріні асиеттерін зерттеуге ммкіндік береді;
- экспериментті е маызды артышылыы оны айталануы болып табылады.
Модельдерді олдану тікелей манипуляция иын немесе тіпті ммкін емес объектілерді зерттеу шін эксперименттік дісін олдануа ммкіндік береді.
Зерттеуді эмпирикалы жне теориялы дегейлері пайдаланылатын діске абстракцияны, талдау жне синтез, индукция жне дедукцияа жатады.
Абстракцияны процесі - бл нтижелер алуа келетін операциялар жиынтыы (абстракция). Абстракциялау психикалы ызметіні мбебап сипаты болып табылады. Бл дісті мні бір немесе бірнеше зерттеушілер мдделі тараптарды фиксинг, бл элементтер емес маызды асиеттері, байланыстар, арым-атынас, объектілер мен бір мезгілде разряд психикалы бермесін болып табылады.
Абстракция деп аталатын абстракцияны процесі жне абстракцияны нтижесінде ажыратады. Абстракцияны процесі баса зерттеу дістермен тыыз байланысты, сіресе, талдау жне синтездеу шін. Талдау, оны рамдас блікке нысанды кеейту жолымен зерттеуді дісі болып табылады. Синтез ттас бліктерін талдаудан алынан осылыстар болып табылады.
ылыми жмыстара талдау жне синтез дістері зара органикалы байланысты жне зерттелген объектісі мен масатыны асиеттеріне арай р трлі нысандарын абылдай алады. Тікелей жне эмпирикалы талдау жне синтез нысан бетімен танысу кезеінде пайдаланылады.
айтымды немесе арапайым теориялы, талдау жне синтез кеінен зерттелген былысты мнін сттерді ол жеткізу ралы ретінде пайдаланылады.
Объектіні мні ішіне тереірек ену рылымды жне генетикалы талдау мен синтездеуге ммкіндік береді. Талдау жне синтезді бл трі осындай бірлік крделі былыс сияты элементтер, е орталы, оларды е маызды, оларды «жасуша» шешуші сер ететін объектіні мні барлы баса аспектілері бойынша талап етеді.
Крделі дамушы объектілерді зерттеуді тарихи дісі олданылады. Ол андай да бір жадайларда ана объектіні тарихи зерттеу пні болып олданылады.
Осы дістерді дерексіздіктен натылыа рлеу дісін арастырамыз. Дерексіздіктен натылыа рмелеу (теориялы зерттеу дісі) екі салыстырмалы жекелеген кезеді ескере оытуды ыдырауа процесі ылыми білімні жалпы нысаны, ойлау шындыын крсету заын білдіреді.
Бірінші кезеінде дерексіз анытамалар сезімтал-натылытан, натылытан шынайылыа кшу болады. Бір объект блінеді, ол тжырымдамалар мен орытындыларды жинатаумен сипатталады.
Таным процесіні екінші кезеі - абстрактіліден натылыа рлеу. Оны мні дерексіз объект анытамаларыны ой озалысынан трады.