Дріс №3. Жеке тла педагогиканы негізгі мселесі ретінде.

 

Масаты: студентерді азіргі білім беру кеістігіндегі жеке тла мселесі жне жалпы адамзатты ндылытар мен лтты идея туралы кзарастарын алыптастыру.

Негізгі ымдар:жеке тла, индивид, даралы, жалпы адамзатты ндылытар, лтты ндылытар, кпмдени тла, толеранттылы.

Жоспары:

1. Жеке тла ымы жне оны ысаша сипаттамасы.

2. Жеке тлаа баытталан білім беруді концепсиясы.

3. Малім трбие мен білім беру саласындаы тжірибелік жмысты жргізуші тла ретінде.

4. Студенттерді болаша мамандыыны маыздылыын саналы тсінуі мен ызыушылыы негізінде жеке тланы суі шін малімдік мамандыты тадауы.

Жеке тла ымы жне оны педагогикадаы сипаттамасы.Адам мселесі барлы леуметтік-гуманитарлы ылымдарды зерттейтін негізгі мселелеріні бірі. Адам мен оам зара атынастарыны нтижесінде жеке тла ымы ерекше орына ие. Адам деген ыммен атар индивид, даралы, жеке тла ымдары жиі олданылады.

Индивиддеген ым адамды адамзат тымыны жеке бір кілі ретінде, биологиялы тіршілік иесі ретінде арастыранда олданаылады. Индивид- жекелік, яни кп адамдарды бірі. Индивид деген терминді олдананда адамны жеке асиеттері ескерілмейді. Индивид деп жаа туан баланы да, арт адамды да атауа болады. Себебі оларды барлыы адамзат тымыны кілдері.

Даралы- адамды баса адамдардан ерекшелендіріп тратын айрыша асиеттері, ешкімге самастыы, оны айталанбастыы. Адамны даралыы оны темпераментінен, мінез-лытарынан блек, деттерінен, ызыушылытарынан, танымды процестеріні сапаларынан (абылдау, есте сатау, ойлау, сйлеу, иял), абілеттіліктерінен, зіндік іс-рекет стильдерінен байалады. Дниеде психологиялы ерекшеліктері бірдей екі адамды табу ммкін емес. Адамдарды тіпті физиологиялы жаынан да бірі-бірін айталамайтындыы аны. Мысалы 19. сонында ашылан ылыми жаалы жер бетіндегі адамдарды бас барматарыны лкейтілген суреттеріні бірдей болмайтындыыны зі р адамны физиология трысынан да айталанбас жан екендігіні длелі. Барлы адамдарды саусатарыны рылымы бірдей болса да, барлыыныкі капиллярлардан, теріден, клеткалардан, блшы еттерден, нерв талшытарынан ралсада сырты терісіндегі суреттері р адамдыкі р трлі болып келетіні ажап.

Адамны айталанбастыы- оны даралыында. Даралы пен жеке тла те маыналы ымдар емес. Даралы ымда кбінесе индивидті табии, туа біткен асиеттері ескеріледі (темперамент т.б), ал тла- адамны леуметтік сипаты. Жеке тланы зін-зі іске асыра алуына, жетістіктерге ол жеткізуіне, іс-рекетіне арап оан баа беріледі. Даралы адамны жеке тласыны бір ана крінісі, кп ырыны бір жаы. Мысалы адамны жйріктігі, шапшандыы, оны даралы асиеттеріне жатады, біра оны жеке тлалы сипаттамасына кірмейді, себебі ол асиет индивидті араласатын адамдарыны іс-рекет жне арым-атынас трлерінде маызды роль атармайды.

Трбиені негізгі масаты- жана-жакты йлесімді дамыан жеке тланы алыптастыру болып табылады. Психологиялы-педагогиялы дебиеттерде К.К.Платонов, Л.С.Выготский, А.Н.Лентев т.б алымдар ебектерінде жеке тла ымына трлі зерттеулер жргізіліп, анытамалары берілген.

Жеке тла- оамды мірдегі крделі, кп жаты былыс, оамды атынастар жйесіні бір блігі. Психология ылымында жеке тла деп белгілі бір іс-рекет трімен айналысатын, оршаан ортамен зіндік атынасын тсінетін, психологиялы ерекшеліктері бар наты бір оамны, лтты, жымны кілін атайды. Жеке тла- оамды мні бар адам. Кез келген адам мірге индивид болып келіп, тек оамды жне ебек іс-рекеттері арылы ана жеке тлаа айналады.

Жеке тла- индивидті леуметтік маызды сапалар жйесі, оны леуметтік ндылытарды менгеруі жне сол ндылытарды іске асыра алу абілеттері. Жеке тла ретінде адам зіні санасыны даму дегейімен, з санасын оамды санамен сйкестендіруімен сипатталады. Жеке тлалы аситтері арылы адам оамды атынастара атысады. Психологиялы-педагогикалы дебиеттерде жеке тла туралы траты пікірлер алыптасан:

-р адам жеке тла бола алады.

-жеке тла адамды жануарлардан ажыратып трады, жануарлара атысты жеке тла ымы олданылмайды.

-жеке тла- тарихи дамуды нтижесі.

-тлалы асиеттер бір адамды екінші адамнан ерекшелендіріп трады.

Жеке тланы зіндік сипаттамалары бар:

- белсенділік (зіні іс-рекет саласын кеейтуге лшынысы);

- баыттылы (ынта, ызыушылытар, ажеттіліктер, сенімдер жйесі);

- леуметтік топтарды, жымдарды зара рекеттестігі.

Педагогикалы сздіктерде жеке тла ымы- леуметтік атынастарды жне саналы іс-рекетті субъектісі ретінде арастырылады. Жеке тла зін мынандай ш баытта крсете алады:

- іс-рекетте;

- басалармен арым-атынаста;

- зіне деген атынаста.

Белгілі психолог К.К.Платонов жеке тланы сапаларын жйелеп, оны иерархиялы рылымын арастыран. Оны пайымдауынша жеке тланы кез келген сапасында туа біткен (биологиялы, тым уалаушылы) жне жре біткен (леуметтік) рамды бліктері болады. Соларды атынастары бойынша жеке тланы рлымында сапалар 4 топа немесе иерархиялы дегейге блініп арастырылады.

4-ші, тменгі биологиялы рлымы, оан темперамент, адамны жас жне жынысты ерекшеліттері жатады, бнда ешандай леуметтік асиеттері жо;

3-ші, рлымды дегейде биологиялы нышандар негізінде жаттыулар арылы алыптасан психологиялы процестер (сезімдер, абылдау, иял, зейін, есте сатау, ойлау, ерік) ерекшеліктері жатады;

2-ші, тжірибелік дегейге тланы оыту арылы алыптасан білім, білік, дадылары, деттері жатады;

1-ші, жоары дегей, трбие арылы алыптасан (сенімдері, дниетанымы, кз арастары, ызыушылытары, тілектері, масаттары, леуметтік станымдары, ндылы баыттары, моральды принциптері ) леуметтік баыттылытары жатады. Бл баыттылытар адамны оршаан лемге атынасын крсетеді.

Жеке тланы зегі - оны «Мен»- жйесі. рбір тла зін-зі трбиелеу арылы «Мен»- жйесін дамытып, жетілдіріп отыруы ажет. Сондытан болаша малімдерде балалар тласын дрыс алыптастыру шін е алдымен студенттік жастарынан бастап здеріні жеке «Мен»-дерімен жмыс істеп, баыттылытарын, абілеттіліктерін дамытып, мінездері трбиелеулері жне жалпы адамзатты ндылытар негізінде мдениеттерін жетілдіріп отыруы маызды.

Жеке тла жне жалпы адамзатты ндылытар мен лтты идея.

Жеке тла дниедегі бар нрсені сол дайын трінде абылдап ана оймай, зіндік саналыы, аылдылыы, белсенді іс-рекеті негізінде оршаан ортаны згеруіне, оамны дамуына сер ете алады.

азіргі апаратты технологияларды жедел дамуына байланысты адамдар жер шарыны р брышындаы кез келген ылыми, экономикалы, леуметтік, психологиялы, медициналы жаалытарды біліп отыруларына ммкіншіліктері бар. Соны нтижесінде адамны дние танымы да кеейе тсуде.

р жеке тланы дние танымы дегеніміз адамны дниеге, оамды атынастара, табиата, зіне деген кз арастар жйесі, оны баыттылытарыны формасы. Ал адамны дние танымы арылы оны ндылытары, мірлік идеалдары мен станымдары байалады.

Барлы адамдара орта бейбітшілік, адам ытары, экология, ашаршылыты болмауына кепілдік, денсаулы т.б. ндылытарды ажет екендігі сзсіз.

Ал мндай жалпыадамзатты ндылытар з бетінше кездейсо алыптаса алмайды, оны жйелі трбие трінде йымдастыру ажет. Ол шін жас рпа трбиесінде мынандай міндеттерді орындалуы маызды орына ие:

- дниежзілік арама-айшылытар алай болмасын р адама серін тигізеді, ондай айшылытарды шешуге ат салысуда р адамны лесін ескеру;

- жалпы адамзатты мселелерді шешуде лтаралы, халыаралы, мемлекетаралы байланыстарды ныайтуды ажеттілігін тсінулерін амтамасыз ету;

- жер бетіндегі бейбітшілік шін, оршаан табиатты сатау шін ылым мен мдениетті, барлы елдерді, адамдарды зара ынтыматастытарын амтамасыз ету.

лтты болашаы- оны рпы. Олай болса жас рпаты трбиесіне, оларды дние танымдарыны дрыс алыптасуына сер ететін лтты баыттаы іс шаралар жйелі жргізілуі ажет. Жас жас рпаа лтты трбие беруде лы адамдарды нды ой пікірлеріні, анатты сздеріні лтты рухты кшейе тсуіне ыпалы зор.

лемдік білім беру кеістігінде ажетті кпмдени жеке тланы алыптастыру мселелері. лемдік білім беру кеістігін не райды? Оны рмына масаттары, міндеттері, мдени салт-дстрлері, философиялы негіздері бойынша ерекшелінетін лтты білім беру жйелері кіреді. Осындай р трлі білім беру жйелеріні зара байланыстар, ркеттестіктері р адамны дние танымыны кееюіне, рухани трыдан баюына, мдениетіні алыптасуына септігін тигізіп, здерін лемдік білім беру кеістігіні бір блігі ретінде сезіне алуларына ммкіндік тудырады.

Біра осы жаандану процесінде р лтты зіндік ерекшелігі, салт дстрлері, тілі мен дініні саталып алуы баса мдениеттер тоысында з орны жоалтып алмауы зекті. азастанны да осы баытта дамуындаы, зіндік бет-бейнесін сатап алудаы басты жолдарды бірі- асырлар бойы алыптасан лтты ндылытарымызды сатап жне білімді де саналы жас рпа трбиелеу. Осыан орай лы жазушы Мхтар уезов айтандай: «ытайлытар лы ытай оранымен, египеттіктер пирамидаларымен, итальяндытар сазды уенімен та алдырса, аза халы лтты ндылытары мен бай тілін матан етеді».

Жеке тланы іс-ректіні табысты жне жемісті болуы оларды мдениетіне тікелей байланысты, себебі мдени білімдер оны ндылы бадарыны негізі. Адам тласыны алыптасуы, оны мдениеті бала кезіне, білім алуы, трбие алу мекемелерінен басталады. лтты трбие дегеніміз р адамны тек зіні лтты ерекшеліктерімен, лтты мдениетімен ана шектелуі емес. рине алдымен р адам з лтыны салт дстрлерін, тілін, тарихын білуге міндетті. Біра баса тілді йреніп, баса мдениеттермен танысуына шектеу жо. Себебі азіргі тада адамдарды кп мдени тла ретінде алыптасуы те маызды.

Кпмдени тланы алыптастыру ретінде р елді лтты ерекшеліктерін ескере отырып:

- адамны салт-дстрлерге бай трлі мдениеттер, ндылытар жадайына бейімделуін, икемделуін;

- адамдарды трлі мдениеттер арасындаы ынтыматастыта мір сруге мтылушылытарын ныайту арастырылады.

р халыты мдени згешеліктерін сатай отырып халытар арасындаы достыты, тсіністікті ныайту кп мдениеттілікке трбиелеуді маызды баыттарыны бірі. Біра сол кпмдени тланы алыптастыру білім беру процесінде іске асырылып, оны нтижелеріні бірі болып табылады. Білім беру процесі арылы адам мдениет лемімен тере таныса алады, мдени ндылытарды мегереді.

Білім беру мазмны р трлі халытарды мдени мралары арылы, немі даму стіндегі ылым салалары мен адамны мірлік тжірибесі негізінде байып, згеріп, толытырылып отырады. азіргі кезде рбір тла тек бір лтты азаматы емес, ол лем азаматы болынуына бет брыс алу ажет. Сондытанда «дниежзілік білім беру кеістігі» деген кп кніл блінуде. Адами асиеттерін сатап, мдениетті болуы оны лтты ерекшеліктеріне байланысты емес. андай лт кілі болсада адам жалпы адамзатты мдениетке сай болуы керек.

Кпмдени тланы алыптасуына барлы білім беру мекемелері, трбие жйелері, леуметтік институттар сер етеді. Бл здіксіз жретін процес. Ол тек бір мекеме клемінде емес, адамны зіндік білім алу барысында, оны мірлік тжірибесі негізінде алыптасады. Кпмдени тланы алыптасуына баралы апаратты ралдарды, нерді, саясатты сері зор.

лтаралы арым-атынас мдениеті жне толеранттылы.

азіргі тада адамдарды рухани байлыы, оларды леуметтенуі ккейкесті селелерге айналып отыр, себебі оларды мірлік баыт-бадарларын анытайтын оамды атынастара икемделуі тла аралы арым-атынастары, ларалы арым-атынастары гуманизм аидаларына негізделуі тиіс. Адам баласыны тла ретінде дамып алыптасуына оны скен отбасылы отасы, лтты салт-дстрлер, леуметтік ортасы кп сер етеді. Кезе келген жеке тланы дербес психологиялы ерекшеліктерімен атар лтты сана сезімдері, лжандылыы, ана тіліне деген сйспеншілігі сияты лтты ерекшеліктері болады.

лтты тлім-трбие лтты тіл арылы іске асатыны аны. Тіл- адамдарды байланыс, арым-атынас ралы. Ал баса лт мдениетімен танысу сол лтты тілін білу арылы іске асырылады. азіргі жалпы білім беру мектептерінде ана тілімен атар шет тілдеріні де оытылуы осы себептен. Шет тілдерді оыту ол тек білім алу шін емес, ол практикалы ажеттілік, ол заман талабы. Біра лтты сана сезімін дамуыны ірге тасы- ана тіліне деген сый-рмет. Халы тадырындаы тілді маыздылыын баалауа, ндылыын арттыруа байланысты айтылан мынандай лаатты ойлар кн бгінге дейін зекті болып отыраны баршамыза аны:

азіргі дниежзілік білім беру кеістігіне ену рдісі барлы мдениеттерді ыпалдасуына, ынтыматастыына негізделеді. Осыан байланысты лтаралы арым-атынас мдениеті мселесі туындайды. азастан жерінде 130-дан астам лт кілдері бірігіп мір сруде. зіндік лтты ерекшеліктері бола тра, олар бірі-бірімен оамды, леуметтік, мдени, тілідік атынаса тсіп араласады. Осы атынастар барысында лтты мдениет, лтты діл айын байалады. Сол згешеліктерін сатай отырып, р лт кілдері баса лт кілдерімен толерантты арым-атынасты сатаулары – оларды білім беру мселелеріндегі орта масата табысты жетулеріні кепілі деуге болады.

Толерантты ымы латын тіліні «tolerantio» - деген сзінен аударанда «шыдамдылы» деген маына білдіреді. Толеранттылы деген ым педагогикалы лекцияда жанадан олданылан ымдарды бірі. Психологиялы-педагогикалы дебиеттерде толеранттылы ымы:

- андайда бір олайсыз, жаымсыз факторларды ыпалына сезімталдыты тмендеуі нтижесінде аландаушылыты жотыы немесе лсіреуі;

- психологиялы бейімділігін жоалтпай адамны трлі мірлік иындытара арсы тра алу абілеті ретінде арастырылады.

Яни, толеранттылы- шыдамдылы, сабырлы таныту, ызбалыа салынбау, кез келген иындыа тзімділікпен арау, барлы мселелерді бейбітшілік жолымен шешуге тырысу деген маынаны білдіреді.

Толеранттылы малімдерді е маызды асиеттеріні бірі. Малімні толеранттылыыны негізінде бір жаынан шынайы жадайды дрыс баалай алу абілеті, екінші жаынан жиеленіс жадайлардан педагогикалы депті сатап шыуды алдын ала анытай алу ммкіншілігі жатыр. з бойында толеранттылыты алыптастыру- малімні маызды ксіби міндеттеріні бірі.

Студентті зін-зі баалауа арналан сратар:

1. Индвид, жеке тла, даралы ымдарыны айырмашылыы неде?

2. Жеке тла ымыны зегі не?

3. Жалпы адамзатты ндылытар дегеніміз не?

4. Білім беру саласындаы лтты мселелер андай?

5. Дниежзілік білім беру кеістігі неден ралады?

6.лтты ндылытар мен жалпы адамзатты ндылытарды айырмашылыы неде?

7. Кпмдени тла дегеніміз кім?

8. лтаралы арым-атынас мдениеті дегенді алай тсінесіз?

9. Толеранттылы дегеніміз не?

Дебиеттер

1.ожахметова К. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.- Алматы.-1998.-317 с.

2.Аймауытов Ж. Педагогическое руководство (учебное пособие), Оренбург. 1924. «Психология» Алматы. 1995.

3.алиев С. аза халыны салт-дстрі.- Алматы. 1991.

4.Табылды . стаз тлімі- Алматы: «Білім», 2006.- 248 бет.

5.Толеубекова Р. Адамгершілік трбиесі туралы. Алматы, 1994