Дріс №8. арым-атынас – малімні ксіби-шыармашылы іс-рекетіні рамды блігі ретінде.
Масаты: Болаша малімдерді педагогикалы арым-атынас трлерімен, ерекшеліктерімен, стильдерімеі таныстыру, коммуникативтік іскерліктерін дамытуа жадай жасау.
Негізгі ымдар: арым-атынас, педагогикалы арым-атынас, арым-атынас трлері, симпатия, антипатия, эмпатия, арым-атынас стильдері, сйлеу шеберлігі.
Жоспары:
1. Педагогикалы арым-атынас шыармашылы ретінде.
2. Педагогикалы арым-атынас стилі, трлері, рылымы.
3. Педагогикалы арым-атынастаы малімні сзі.
Педагогикалык арым-атынас туралы тсінік. рбір адам леуметтік ортада мір сргендіктен баса адамдармен апарат
алмасады, тжірибесімен бліседі, бірігіп ынтыматасты арым-атынастарды сатауа тырысады. Яни, арым-атынас немі леуметтік, жымды сипатта болады. Сондытан арым-атынасты адамны леуметтік ортаа бейімделуіні негізгі факторларыны бірі деуге де болады. Олай болса арым-атынас - айнала оршаан дниемен адамдар арасындаы байланысты тратандырушы.
Жалпы ойланып араса арым-атынасты орнату нерін жасы мегерген адам мірде де кп жетктіктерге жете алады, жмысында да беделі, абыройы жоары болып оршаан адамдарды сый-рметіне бленеді.
Соы жылдары арым-атынас мселесі кп ылымдарды зерттеу пніне айналды. Онымен философтар, леуметтанушылар, мдениеттанушылар, экономистер, саясаттанушылар, загерлер, психологтар мен педагогтар, менеджерлер тыыз айналысуда. р ылым бл феноменді з масаттары мен міндеттері трысынан зерттеу стінде.
ылым аралы ым ретінде арым-атынас - зара іс-рекеттер ажеттіліктерінен туындайтын жне апараттармен алмасуды, зара тсінісуді, абылдауды амтитын адамдар арасындагы байланыстарды орнатуды жне даытуды крделі процесі ретінде арастырылады.
Педагогикалы іс-рекетте де арым-атынасты алатын орны те жоары, себебі педагогты негізгі атаратын ызметтері болып табылатын трбиелеу, оыту, білім беру дамыту алыптастыру процестерін арым-атынассыз кз алдына елестету ммкін емес.
Педагог мамандыына байланысты ксіби-педагогикалъ арым-атынас ымы олданылады. Жй арапайым кнделікті трмысты арым-атынас пен ксіби-педагогикалы арым-атынасты айырмашылыы те кп. Мысалы, адам зіні жаын танысымен кездесіп алып бір мселе жайлы сйлесіп трса ол жй трмыстьт арым-атынас болады. Егер малім балалар алдында саба беріп трса - б_л млде баса арым-атынас. Екінші жадайда малім арым-атынасты оушылар жымымен арнайы кнтізбелік жоспардаы бір таырыпа байланысты саба жоспары бойынша ойластырып йымдастырады.
В.А.Сластенин педагогикаль арым-атынас деп педагог пен оушыларды арасындаы зара рекеттеріні масаты мен мазмнынан туындайтын атынастарды орнатып дамытуды, зара тсінушілік пен рекеттестікті йымдастыруды крделі процесін атайды. Педагогикалы арым-атынаста педагог жетекші рль атарады, себебі ол баламен болатын арым-атынасты йымдастыру шін алдын ада кптеген педагогикалы міндеттерді анытайды, сол міндеттерді шешуді тиімді жолдарьн іздестіреді. арым-атынаса байланысты ойылатын міндеттер коммуникативтік міндеттер деп аталады.
Педагогика ылымында коммункативтік міндеттерді шешуді негізгі кезедері аныталан:
- арым-атынас жадайын бадарлау кезеі (малім сыныпты
мандай екенін, олармен андай стильде сйлесу керек екенін, андай
оушылара сйлеуді андай дістерін олдану керек екенін анытайды);
- зіне кіл аударту кезеі (пауза, сзарылы кіл аударту, имыл
арылы - кесте крсету, крнекілік ралдар крсету, татаа жазу, т.б.);
- тыдаушыларды арым-атынаса даярлыын анытау кезеі (тыдаушылар аудиториясындаы арым-атынаста жаымды психологияль ахуалды барын не жоын анытайды);
- вербальды атынасты орнату кезі (апаратты е тиімді жолмен ыныты, логикалъ жйелі трде сйлеу);
- мазмнды жне эмоционалды іскері байланысты йымдастыру кезеі (тіл ралын дрыс олдану, ацпаратты баяндауды логикалыыы, монологты орнына диалогты атынас орнату, сратар ою арылы аудиторияны зейінін таырып клемінен алшататпау, цызыцты проблемалъщ срацтар цою, оцушыларды тсінген не тсінбегенін, абылдау дегейлерін анытау).
В.А.Кан-Каликты зерттеуінше педагогикалы арым-атынасты зіндік даму динамикасы бар, ол трлі сатылар бойынша іске асырылады.
1. Сабаты не іс-шараны ткізуге Дайындалу процесінде болатын
арым-атынасты жобалау сатысы {жоспаp ру, арым-атынасты моделін ру);
2. арым-атынасты тікелей штастыру сатысы (арым-атынасты алашы кезеі, «коммуникативтік шабуыл» жасау).
3. арым-атынасты басару сатысы (оушыларды танымды іс-рекеттерін басару, ойларын жвтектеу, іс-рекет трлерін ауыстырып отыру арым-атынаса бгет болып трган психологиялы кедергілерді азайту).
4. Педагогикалы арым-атынасты барысын жне нтижелерін талдау сатысы(орытынды сатысы, кері байланыс арылы арым-атынас нтижесін баалау, арым-атынасты тигімділік дегейін анытау).
Тжірибеде бл арастырылып отыран педагогикалы арым-атынас сатыларыны йымдастырылу затыы іс-рекет масаты мен мазмнына байланысты созылмалы немесе тым ыса болуы ммкін.
Педагогикалы арым-атынас барысында малімні жалпы мдениетіні бір ырын байауа болады. арым-атынас орнатуда малім тек сйлеуші емес сонымен атар жасы тыдаушы да бола алуы керек. Малімдерді з шкірттеріне лкен рметпен жне сеніммен араулары, оу процесінде балалар жауабын тыдауда оларды олдап, птап, оларды ойларына, жауаптарына ризашылыын білдіріп отырса, педагогикалы арым-атынас серлі де тиімді болып, табысты нтижесін кп кттірмейтін болады.
Сондытан р болаша малім педагогикалы арым-атынас трлерін, оны йымдастыру сатыларын, оны ксіби іс-рекеттегі маызды ерекшеліктерін арнайы зерттеп йренгені абзал.
Педагогикалы арым-атыныс трлері. Адамны кнделікті мірінде арым-атынасты сан-алуан трлері кездеседі. Психологиялы-педагогикалы іс-тжірибеде малімдер мен оушылар арасындаы арым-атынастар мынандай негізгі трт трге блініп арастырылады:
1. Вербальды арым-атынас.
2. Вербальсыз арым-катынас.
3. Интерактивті арым-атынас.
4.Перцептивті арым-атынас.
Сурет 1. Педагогикалы арым-атынас трлері.
Вербальды арым-атынас - бір адамнан екінші адама не болмаса бір топ адамдар арасындаы сз арылы апараттармен алмасу процесі. Сз адамдара ана тн, аса маызды діретті кш жне вербальды арым-атынасты негізгі ралы. Сзді адірін халы даналыында саталан мынандай маалдармен атап крсетуге болады:
«нер алды ызыл тіл»,
«Жасы сз -жай азыгы»,
«Жасы сз - жарым ырыс»,
«Жанды жаралайтында сз, емдейтін де сз»,
«Айтыан сз, атылган оц»,
«Білетініді айта берме, біра не айтатыныды біл» т.б.
Адамны сйлеу шеберлігі арылы оны дниетанымыны кедігін, аылдылыын, мдениеттілігін, трбиелілігін, тіпті мінезін де байауа болады. Сондытан кптеген адамдарды сйлеу шеберліктеріні жетіспеушілігі оларды осал жерлері болып табылады.
Сздік арым-атынас адам миыны лкен жарты шарларыны жмысымен байланысты. Адамны рбір сзі бір нрсені білдіреді, яни оны мазмны бар. арым-атынаса атысушы адамдар айтылан сзді жасы тсініп абылдаулары шін олар бір тілде (аза,, агылшын, орыс т.с.с.) сйлесулері керек. Сонымен атар рбір айтылан сз ыныты, аны, серлі болуы маызды. Сзді ыса да нса боланы дрыс себебі р адамны лкен клемді апаратты кабылдауънда, оны мегеріп санасына сііруінде зіндік ерекшеліктері болады.
Сонымен атар, малімні сйлеу мдениетіні негізгі крсеткіштеріні бірі тілді байлыы мен тазалыы, оны баса тілдермен араластырмай, алаламай сйлеуі клаа жаымды естіледі, жне педагогты абыройы мен беделін жоарлатады.
Кейбір адамдарда сйлеу барысында исынсыз бір сздерді ыстырып сйлеу детке айналып кеткен. Мысалы, «яни», «рине», «демек», «ана барой», «жалпы», т.б. сздерді орынсыз айталана беруі тыдаушылара жасы сер береді деп айту иын. Керісінше бндай сздерді кп айталануы адамны сз орыны аздыын немесе сйлеу мдениетіні тмендігін аартады. Сйлеу мдениетін алыптастыру шін адам арнайы жаттыуы ажет.
Сздік (вербальды) арым-атынас арылы ылыми апараттарды бала санасына жеткізуде наты тжірибеден алынан мысалдар, ызыты фактілер, орынды маал-мтелдер тыдаушыларды ызыушылытарын арттырып, оларды назарын такырыпа шегелей тседі. Вербальды арым-атынас екі трге блінеді: аксиалды жне ретиалды.
Аксиалды арым-атынас - апаратты бір адамнан екінші бір адама жеткізу процессі (малім жне жеке бір оушы арасындаы арым-атынас).
Ретиалды арым-атынас- апаратты бір адамнан бір топ адама жеткізу процесі (мгалім жне сынып оушылары арасындаы арым-атынас).
Вербалъсыз атынас - мимика, ым-ишара, пантомимика аркылы сзсіз арым атынас.
Мимика - адам бетіні бшы еттеріні имыл-озалыстары арылы оны психикалы жадайыны, сезімдеріні, кіл-кйіні крінісі.
Ым-ишара (жест) - арым-атынас барысында адамны психикалы кіл-кйіне байланысты олдарыны белсенді имыл-озалыстары
Пантомимика - арым-атынаста адамны олыны, денесіні, аятарыны кимылдарыны атысуы.
Бір араанда сзсіз карым-атынасты болуы ммкін емес сияты, біра айналаа зейін ойып кіл блсек апараттармен алмасуды аншама сзсіз тсілдері олданылатынын ааруа болады. Біз ана тілімізден баса бірнеше тілдерді йренуге талпынамыз, компьютер тілін йренеміз, солармен атар барлы халытара белгілі ым-ишара, іс-имылдар тілдері белгілі. Бл тілді мегеруде мірді зі кптеген сабатар береді, бірак кеп назар аудармаандытан біз барлыымыз оларды бірдей толы мегере бермейміз,
Вербальды арым-атынаса араанда вербальсыз арым-атынастан кбірек апараттар алуа болады. мірде естуге араанда адам кру арылы кбірек апарат алады екен.
Сйлеу барысында адамны мимикасы, іс-имылдары да атысып тратыны белгілі. арым-катынас барысында адамны бет-лпеті, сіресе кзі кп апарат береді. Кзі арылы да адамны андай кіл кйде екенін тсінуге болады. Халыта «Кз - адам жаныны айнасы»- деп тегін айтылмаан. оршаан дние туралы апаратты 80% адам кру арылы ала алады. Сйлесу барысында адамны кзін кріп трмаса бізге гімемізді жаластыру иыныра. Мысалы сізді гімелесушііз кзіне ап-ара кзілдірік киіп отырса сіз оны кзін крмегендіктен бір ыайсыздыты сезінесіз. Немесе мынандай мысалдарды салыстырып крейік.
1) Малім зі оитын лекциясын магнитофона жазып аудиторияа келіп осып кетсін.
1) Малім зі аудиторияда тата алдында лекция оып трсын.
3).......................................................... Малім тата алдында емес, арты парта жата трып лекциясын оысын.
4) Малім зі лекция оып тр, бірак кзінде ап-ара кзілдірік киіп алан болсын.
ай жадайда лекция жасы абылданады? Неліктен? з жауаптарыызды трлі мысалдармен негіздеіздер.
Кзарастарды здері р трлі болып ажыратылады. Мысалы: тмендегідей кзарастарды р адам кнделікті арым-катынаста кездестіреді:
- Кзді лкен ашып арау - та аланда, уананда кездеседі.
- Тура арау - адама деген ызыушылыты, рметті, онымен сйлесуге дайындыын крсетеді.
- абаты тйіп арау - ашулананда, ренжігенде, бір нрсегс ызасы келгенде.
- Алыса арау - ойлау, бір нрсеге кмндаанда байалады.
- иаш кзарас - баылап арау, бір нрсеге риза болмаанда кездеседі.
- Кзін крсетпей, темен арау – кінлі боланда, баынышты боланда.
-Жоарыдан тмен арау - менсінбеу, зін жоары санау.
Сонымен атар адам кзіні блшы еттеріні имылы да басалара ол туралы кп апарат береді. абаты тю, тесіле арау, бір кзін ысу, кзді жму, кірпікті жыпылытату т.е.с. адам бетіндегі мимикалы згерістер арым-атынас барысында осымша млімет беріп трады. Мінеки, осыларды барлыын малім бала бетінен ои алатын болса оан арым-атынасты кез келген трін жргізу иын емес.
Малім ебегінде тактикадеген ым да кп роль атарады. Ол ешандай сзсіз баланы басынан сипау, колынан стап жазуын тзету, иыынан аьп, олпаштап ою, пиджагыны жаасын тзетіп ою, олын беріп ттытау, ол алысып слемдесу т.б ол имылдары арылы жасалатын жаын тарту белгілері. лкендерді мндай жаымды имылдары кейбір кіші жастаы балалара те жасы, жылы серін тигізеді. Мысалы, оушы айта-айта арты партаа брылып сйлссіп отырса, саба тсіндіріп тран малім оан орнынан трып айайлап ескерту жасауды орнына баланы асына келіп аырын ана оны иыынан стап з партасына брып ойып, сабаын одан рі жаластыра берсе бндай тактикалъ тсіл лдеайда тымды нтиже береді.
арым-атынас жасауда адамны з денесін тік стауы да маызды. Басын жоары стап, тік жретін адамдар немі з кштеріне, біліміне сенімді, жмыса деген штарлыымен ерекшеленеді. Егер адам немі басын тмен салбыратьш, екейікіреп жретін болса ондай адамны ішкі лсіздігі, жмыса зауыны жотыы байалады.
Интербелсенді арым-атынасадамдарды зара тыыз рекетте болуларын, тыыз байланыста, кпшілік ішінде жмыс істей алуа бейімделуін арастырады. Интербелсенділік арым-атынас азіргі педагогикалы технологияларды негізін райды, оны барысында оушыларды да, педагогтарды да здерін дамытуа, іске асыруа тиімді, олайлы жадай жасалуы кзделеді.
зара рекеттесу барысында тла аралы атынастарды бекуі, зара тсінісуі, кпшілік арасында адамны жеке абілеттерін таныта алуы маызды. Барлы жымдарда аса беделді мшелері болады, біра оан арамастан оушыларды барлыыны белсенділігін арттыруа малім колайлы жадай жасауды кздейді. зара арым-атынастары бекіген, ауызбіршіліктері бар жым те йымшыл больтп келеді, жне рашан да бірі бірімен ынтыматастыта жмыс істеуге бейімделеді.
¥жым ішінде бір адамны екінші адама о, жаымды кзарасыны алыптасуы симпатия деген ыммен аныталады. Ал антипатия - бір адамнь баса адама теріс кзараста болуы, жатырмауы.
р адама топ ішінде, жым ішінде жмыс істегендіктен басалара немі жасылы жасау, бір-біріне деген сенімділік, тсінушілік, сыйласты орнатуа йрену керек.
Осындай арым-атынаса балаларды мектеп жасынан бейімдеу шін малім сыныптаы оушыларды бірлескен іс-рекеттерін йымдастыруды ерекшеліктерін жете зерттеп оны йымдастыра алуы керек, рашанда балаларды жасы жатарына, о ылытарына кп кіл блініп, кпшілік алдында оушыны жаымды асиеттері бааланып отырса, ондай бала басалара лгі крсете отырып одан рі жасы жетістіктерге жетуге ынталанады.
Интерактивті арым-атынасты негізгі ерекшелігіні бірі ретінде оны бір топтаы адамдарды орта масата жетудегі бірлескен іс-рекеттерін арастыруа болады. Яни, бл жерде адамдарды зара рекеттестігі маызды болып крінеді. Интербелсенді арым-атынасты екі трі болады:
2. Кооперация - топ ішіндегі адамдар бір-біріне кмектесе отырып орта масата жетуді кздейді.
3. Конкуренция - топ ішіндегі адамдар бсекелестік жадайында бірі біріней озып шыуа тырысады. Бл бсекелестікке таласуды шиеленіске бармайтындай ылып йымдастыру малімні зырында.
Интербелсенді арым-атьнасты йымдастыруды масаты -адамдар арасындаы арым-атынас лытарын жасарту. Ал арым-атынастар тек жасылы жасау арылы жаксарады, сондыктан топ ішінде зара кмек, зара сыйласты, зара олдау, зара тсіністік сияты ізгі рекеттерді кп орындалуы табысты нтижеге жетуді кепілі.
Бл атынастарды дрыс басара алу шін малім оушылар жымыны рылымын, даму сатылары мен ерекшеліктерін тере зерттеп, оларды темперамент типтерін (меланхолик, сангвинник, холерик, флегматик) жетік білгені абзал.
Перцептивтік арым-атынас- баса адамны ішкі жан дниесін сезіне алу (perceptio - абылдау, сезіну, психикалы тйсіну ызметі). Перцепция - сезім органдары арылы алынан апараттарды деу мен танудь, тйсінуді психикалы ызметі. рине, даму стіндегі тланы ішкі жан дниесін тсіну крделі процесс. Бл абілет кбінесе психологтарда, дрігерлерде, педагогтарда байалады. Адамны зін басаны орнына оя алып оны сзсіз тсіне алуы, сезінуі эмпатия деп аталады. сіресе малім мен шкірт арасындаы арым-катынаста эмпатия арылы балаларды тлалы асиеттерін баалауа болады. Сонымен педагогикалы іс-рекеттегі эмпатия - малімні з шкіртіні ішкі жан дниесн сезіне алуынан, зін оны орнына оя алуынан байалады. Педагогты эмпатиялыы оушылармен тыыз арым-атынастаы кикілжі, шиеленіс жадайлардан тиімді жол тауып шыуына кп септігін тигізеді. Ал адамны зін-зі тсінуі, зін басаларды алай абылдайтыны жайлы зін талдап баалауы рефлексия деп аталады. Адамны «Мен андаймын?», «Мені басалары алай абылдайды екен?» деген сратара жауап іздеуі рефлексиялы процесс болып табылады.
Перцептивті арым-атынасты йымдастыру шін окушыларды психофизиологиялы, жас жне дербес ерекшеліктерін мегеру ажет. Нерлым малім шкірттерін тсінуге мтылан сайын оушылар да малімге тсінушілікпен арайтын болады. Бл жадайда педагогикалы процесті екіжатылы сипаты байалады.
кінішке орай, з рекеттеріне рефлексиялы талдау жасай алмайтын малімдер де кездеседі.
Ондай адамдар педагогикалык процестегі кез келген стсіздікте тек оушылара кін таады жне немі зіні іс-рекеттерін дрыс деп есептейді. Олар бала жанын тсінуге тырыспай, оны пікірлерімен санаспай, керісінше оны айтандарьн елеп-ескермей, сздерін аяына дейін тыдамай, з еріктері бойынша шешім абылдай береді. Бл жадайда бала педагогикалы іс-рекетті субъектісі емес, тек объектісі ретінде ала береді.
Сонымен педагогикалы арым-атынасты тла дамуындаы маыздылыын атай отырып оны атаратын мынандай негізгі ызметтеріне (функцияларына) тоталып тейік:
/. арым-атынасты коммуникативтік ызметі арылы апараттармен алмасу процессі іске асырылады. Оушыларды трбиелеу, оыту, оларды тлаларын дамытып алыптастыруда маызы зор.
2. арым-атынасты интербелсенділік ызметі арылы оушыларды зара бірлескен ынтыматасты іс-рекеттерін йымдастыру, реттеу, басару іске асырылады.
3. арым-катынасты перцептивтік ызметі аркылы оушыларды психикалы жадайын сезіне алу, оларды кіл-кйін тсіне білу іске асырылады.
арастырылып отыран аръм-атынас ызметтері наты педагогикалы іс-рекетте зара бір-бірімен тыыз байланысып жатады. Себебі апараттармен алмасу барысыны зінде малім оушыларды ішкі жан дниесін сезініп жне оларды зара бірлесіп оу-танымды жмыстара атысуын іске асыра береді.
Педагогикалы арым-атынас стильдері. Малім тжірибесінде орын алатын педагогикалы арым-атынасты трлерімен атар оны негізгі стильдерімен танысып тейік. Педагогикалы арым-атынас стилі - педагогты з шкірттерімен рекеттесуіні дербес-психологиялы ерекшеліктері. р малімні балалармен арым-катынас орнатуында зіне ана тн ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктеріне байланысты р малімні кабинетке кіруімен бірге оушылар сыныбында р трлі психологиялы ахуал орын алады.
Педагогика, психология, леуметтану ылымдарында арым-атынасты мынандай стильдері топтастырылан: авторитарлык, либералды, демократиялы,
1. арым-атынасты авторитарлы стилінде малім оушыларды ызыушылытарын ескерусіз зі ана шешім абылдайды, мнда малім: «Мені айтаньм за», «Мен бйырамьн, сендер орындайсыдар» деген позицияны станады.
2. арым-атынасты либералды стилінде малім з бетіншешешім абылдаудан бас тартып, жауапкершілікті оушылара,ріптестеріне ысырады. Малім «Сен тимесе, мен тимеймін»,«алай болса, солай болсын» деген позицияны станады.
3. арым-атынасты демократиялы стшінде оушы менмалім педагогикалык арым-атынасты те ылы субъектілеріретінде арастырылады. Бл стиль бойынша жмыс істейтін малім: «Бріміз бірге жоспарлаймыз, бірігіп орындаймыз, бірігіп жетістікке жетеміз» деген позицияны станады.