Дріс №10. Педагогикалы арым-атынас трлері, былысы мен стилі.

Масат:Болаша малімдерді зін-зі трбиелеу дістерімен таныстырып, здігінен білім алу туралы білімдер жйесін алыптастыру.

Негізгі ымдар:трбие, зін-зі трбиелеу, зін-зі трбиелеуді діс-тсілдері, зін-зі баалау, зін-зі баылау, зіне-зі бйыры беру, зін-зі иландыру, здігінен білім алу.

Жоспары:

1. здігінен білімін ктеру, зін-зі трбиелеу ымы жне оларды ерекшеліктері.

2. Малімні ксіби білімін ктеру.

3. зін-зі трбиелеу болаша малімні ксіби дайындыыны ралы.

4. здігінен білімін ктеру жеке тланы шыармашылы ммкіндігіні алыптасуы мен дамуыны кзі.

зін-зі трбиелеу туралы тсінік. Трбие мен зін-зі трбиелеудегі жымны атаратын ызметі. Трбие мен зін-зі трбиелеужеке тланы алыптастыру процесіні ажырамас екі жаы деуге болады. Трбие барысында ыпал адама баса адамдар тарапынан келетін болса, зін-зі трбиелеуде адама сер ететін ыпал ішкі кштерге байланысты туындайды. Яни, адамны тла ретінде дамып алыптасуында сырты трбиелік ыпалдармен атар ішкі трткілерді де маызы зор.

зін-зі трбиелеу - бір масата сйкес адамны з тласын зі алыптастыруы, адамны зін дамытудаы маызды кштерді бірі. Ол трбие процесімен тыыз байланыса отырып жеке тланы алыптасуын ныайта тседі.

Кептеген психолог-педагогтарды зерттеулері бойынша жеке тла оршаан ортаны згертудегі белсенді кштерді бірі ана емес,

сонымен атар ол з тласын згертуде де лкен рль атарады. Бл мселемен тікелей айналысан А.Г.Ковалев, А.И.Кочетов, Л.И. Рувинский т.б. болтан.

зін-зі трбиелеу процесінде адам трбиелік процесті белсенді субъектісі ретінде арастырылады. р адамны з мір жолына кз жгіртіп, ткен-кеткенді ой елегінен ткізіп, болашаына іліп крген сттері болан шыар. міріндегі кейбір стсіздіктерді себебін анытауа байланысты ойлара тере бойлап, з мінез-льін, кзарастарын згертуге мтылу р адамны мірінде кездесетін жайттар. Біра бндай лшыныстар кейбіреулерді іс-рекеттерінде жаласын таппай жоалып, ал басаларын зор жетістіктерге жеткізіп жатады.

зін-зі трбиелеу ажеттілігі адам баласында уелі бастауыш сынып жасынан-а байалады, біра бл процесс жасспірімдік кезеде те жиі кездеседі. Бл ажеттілік бірдей жастаы балаларды брінде біркелкі кездесе оймайды, ол адамдарды психологиялы ерекшеліктеріне, оларды жалпы талаптарды орындауа деген даярлытарыны дегейіне байланысты.

ай кезден бастап бала зін-зі трбиелей бастайды? Педагогикалы тжірибеде оушыларды зін-зі зерттеулері сіресе жеткіншек жаста кп байалады. Оны осы жастаты балаларды трлі йірмелерге атысып, з кштерін, абілеттерін сынауларынан, зара сауалнамалы сратар растырып соан жауап жазуларынан, жеке кнделіктерін бастауларынан жне таы баса згеше іс-рекеттерінен аарамыз. Жеткіншек жастаы балалар здеріні жеке «Менін» алыптастыруа, кпшілік ішінде зіні алатын орнын анытауа тырысады жне кптетен танымал тлалара (артист, нші, аын, боксер, футболист, т.с.с.) еліктегіш келеді.

р адам кпшілік ортада зіні беделіні жоары болуын алайды, басалара тек жаксы жатарын ана танытысы келеді. Сондытан зін-зі трбиелеу процесінде жымны атаратын ролі жоары. Педагогикалы дебиеттерде тлань зін-зі трбиелеуіне атысты жымны атаратын екі ызметі аныкталан:

Біріншісі, жымны зі балаларды зін-зі трбиелеу процесін йымдастыруа жалпы жадайлар туызады .

Екіншісі, жым осы процесті тікелей йымдастырады .

Адам зін оамны бір блігі ретінде сезініп, зіні зор мнін жете тсінгенде ана оны зін-зі трбиелеуге деген талпынысы кшейе тседі. рбір адам з бойына зі іліп, «Мен кіммін?», «Мен огама андай пайда келе аламын?», «Мені мірлік масатым андай?» деген срактара жауап іздестіруге тырысуы керек. Бл мселе азіргі кптеген ылымдарды е маызды, ккейкесті сратарыны бірі. Ежелгі математиктерді бірі Фалес айтандай: «Брінен де зіні кім екеніді білу иын». рине, басаларга жн сілтеп, аыл айтып, кеес берген оай, ал біра адамны бір нрсені орындауа зін-зі кндіруі иыныра. Мысалы, кптеген адамдар темекіні басаларды да, зіні де денсаулыгына зиянды екенін біле тра сол жаымсыз деттерінен тыла алмай иналып жреді. Ондай адамдар з ерік-жігерін з ырына кндіре алмайды, здерін здері билей алмайды.

Адам з бойында андай асиеттерді альштастырып, андай жаымсыз жатарынан арылысы келетінін накты біліп, сол баытта табанды трде зімен жмыс істеуі керек. Мысалы, кейбір адамдар здерімен кп жмыстар жргізіп, р трлі жадайларда здерін сынап ялшаты, тйыты, жасаншаты сияты асиеттерінен арылып, жетістіктерге ол жеткізіп жатады.

Б.Б. Айсмонтасты пайымдауынша зін-зі трбиелеу - дамуды амтамасыз ететін ішкі рухани факторлар арылы бізге дейінгі рпатарды асыл тжірибесін мегеру процесі.

Адамны ішкі абілеттеріні, кш-жігеріні ммкіндігі те зор. Кейбір адамдарда мектепті нашар бітірген балалар жоары оу орындарында да орташа студенттер атарынан аса алмайды деген теріс кзарас алыптасан. Болашаын алдын ала болжап жастара мндай тжырымды айту, рине, орынсыз, себебі е нашар оыан балалар да жеке басын жан-жаты рістете алады.

Адамны ішкі леуетіні, ммкіндіктеріні ауымы те ке, мірде зіне лайыты жмыс таппайтын адам бар дегенге сенуді зі иын. оамда аншама ксіп трлері, аншама нер трлері, аншама ебек пен іс-рекет трлері бар боланымен соларды ішінен зіне лайыты, жарасымды орныды таба білу тіпті де оай іс емес. Сондытан - «талантсыз адам жо, з орнын таппайтын адам бар» деген дрысыра болар.

Адам зіні табии кш-уатын, ерік-жігерін, ой-рісін, зор ммкіндіктерін барынша дамытып жасы игі істерге ол жеткізуі шін асан тзімділік, шыдамдылы, за уаыт бойы здіксіз жмыс істеуге машытануы ажет. Адам санасында з міріне басаларды емес, зіні жауапты екенін тсінуі, ар-лт, намыс, адамгершілік сезімдеріні басым болуы, мірлік масатына жетудегі табандылыы мен лшынысы оны зін-зі трбиелеуіне демеу болатын негізгі тетіктер.

зін-зі трбиелеуді діс-тсілдері.Психологиялы - педагогикалы дебиеттерде зін-зі трбиелеу дістері р трлі топтастырылып келеді. зін-зі трбиелеуді толып жатан діс-тсілдеріні кпшілгі Абайды ара сздерінде де жан-жаты арастырылатыны мектеп абырасынан шыан рбір оушыа таныс.

Педагогика ылымында Б.Б. Айсмонтас зін-зі трбиелеу дістерін жне тсілдерін ажыратып арастырады жне оларды лкен ш топа бліп жіктейді: зін-зі тану, зін-зі мегеру, зін-зі ынталандыру дістері. 1 - суретте крсетілгендей р топа жататын бірнеше дістерді атап крсетеді.

 

зін зі трбиелеу дістері
зін зі тану	зін зі мегеру	зін зі ынталандыру
зін зі баылау зін зі талдау жасау зін басалармен салыстыру зін зі баалау	зін зі сендіру зін зі адаалау зін зі бйры беру зін зі иландыру зін зі птау	зін зі крсету зін зі малдау зін зі мадатау зін зі жазалау

Ал зін-зі трбиелеу тсілдеріне адамны з тласын жетілдіру масатында з алдына наты міндеттер оюын, ол міндеттерді орындалуы бойынша ткенді ой таразысына тартьп зіне есеп беруін, оларды орындалмауыны себептерін анытауын, зін арнайы адаалау негізінде айындалан з бойындаы згерістерді жйелі трде тіркеп жазып жруді жатызады.

¥стазды жмыспен айналысатын адамдар зін-здері трбиелеу арылы стамдылыа, шыдамдылыа, сабыр сатауа, з ерігі мен эмоциясын басаруа йренеді жне осылайша з мінезіндегі кейбір жаымсыз жатарынан арылады. Балалара алай болса солай рса салуа болмайтыны аны, сондытан малім з ерігін зіне баындыра отырып байыппен депті сатау негізінде педагогикалы арым-атынас орнатуа тырысады. зін-зі трбиелеуді наты бадарламасын жасау жне оны іске асыру те жауапты да крделі іс. Адамны жауапты міндеттерді шешуге тырысуы оны мірін бай, рі мазмнды ете тседі, ерік-жігерін шынытырады.

ойылан масат орындалды ма, саат сайын, кн сайын, апта сайын есеп беру ажет. зін-зі трбиелейтін адамдар кнделіктер бастап жазады, здеріні бойындаы згерістерді баылап, жан-жаты талдау жасайды. Мысалы, з бойыныздаы е ш жаымсыз жатарыызды дптеріізе жазыыз:

1. Жалаулык,

2. Кнгіштік,

3. ялшаты.

зін-зі трбиелеу дістері мен тсілдеріні ішінен зіізге е олайлысын тадап алан дрыс. Кпшілігіміз табыса жеткендерді іс-рекетіне еліктейміз де, з мінез-льмыздаы ерекшеліктерді ескермейміз. Педагогтар баланы жеке ерекшеліктерін білу жне соан лайы тсілдер олдану – трбиені маызды шарты екенін баса айтады. зін трбие объектісіне айналдырушы адама да керегі осы: зіні табии ерекшелігін білу. Кздеген сапаа жету шін е уелі з мінезіізді жасы жатарын іске осу керек. Кемшіліктеріізді бейтарап алдырып, назар салмаан дрыс.

Малімні здігінен білімін жетілдіруі. Кез келген мемлекетті ркендеуі оны білім беру саласыны жадайына негізделеді, ал білім беру процесіндегі маызды фигура-стаз тласы. Малімні негізгі міндеттеріні бірі - скеле рпаты азіргі ылыми білімдермен аруландыру, дамыан шыармашыл тла ретінде алыптастыру. Осындай жауапты міндеттерді сапалы дегейде атару шін р малім зіні білімін жетілдіріп отыруы ажет. Малімні ксіби дайындыы кезінде жинатаан білімдері бір алыпта саталып трмайды. оамны дамуына байланысты малімні білімдері де жаарып, толытырылып отыруы керек, себебі оамны экономикалы дамуына байланысты жас рпаты леуметтендіруді жаа талаптары туындап отырады. Осыан орай азіргі оушыларды сраныстары да жоарлай тсуде

Сондытан р малімні ксіби жетілуіні негізгі факторларыны бірі болып оны здігінен білім алуы арастырылады. здігінен білім алу - малімні тлалы суіні негізі. азіргі кездегі здіксіз білім беру мселесі де адамны бір алан білімімен анааттанбай, оны заманына сай толытырып, жаартып отыруын кздейді. Адам біліммен тек бір оу мекемесінде ана аруланбайды, білім - лкен ндылык, оны мір бойы толытырып отыру ажет. Егер адам білімін немі толытырып, жаартып отырмаса, ол ксіби іс-рекетке де жарамсыз болып алады.

здігінен білім алу - адамны білім беру мекемелеріндегі жйелі оытудан тыс здік жмысы арылы білім алу процесі. Малімдерді здігінен білім алулары оларды ксіби біліктіліктерін жоарлатуды негізгі формасы. Бл баытта малімдер озы педагогикалы тжірибелерді зерттеп, мектептегі немесе трылыты жердегі баса кітапханалардаы дістемелік дебиеттермен танысып, з жоспарлары бойынша жмыс істейді. здігінен білімді жетілдіруді жымды трлері ретінде малімдерді біліктіліктерін жетілдіру институттарын, дістемелік бірлестіктерді жмыстарын атауа болады. здігінен білім алу барысында жас малімдер азіргі жаа педагогикалы технологияларды, білім беруді негізгі баыттарын зерттеп оларды практикаль маыздылыымен танысады.

здігінен білім алуды атаратын негізгі ызметтері ретінде М.Князеваны мынандай топтамасын келтіруге болады:

1.Экстенсивтік - жаа білімдерді іздестіру, жинактау.

2. Бадарлы – мдениет жне оам ішінде з орнын анытау.

3. Компенсаторлы-мектептікбілімні олылытарын толытыру, з біліміндегі кемшіліктерді жою.

4. Дамытушылы - зіндік сананы, есте сатау абілетін, ойлау абілетін, шыармашылы сапаларын дамыту

5. діснамалы - ксіби біліктілігін, білімдерін жетілдіру, дниені ттастыын тсіне алу.

6.Коммуникативтік - трлі ксіптер, ылымдар, адамдар
арасындаы байланыстарды орната алу

7.Шыармашылы — шыармашылы жмыса йрену.

8. Жаашылды — алыптасып алан пікірлерге жааша кзарастарды туындауы, ескілікті жою, стереотиптерден арылу.

9.Психологиялы - зиялы адамдар атарынан екенін сезіну, зін зиялылар ауымыны бір блігі ретінде сезіну.

10. Геронтологиялы - жасы лайан адамдарды здігінен білімдерін жетілдірулері арылы заманауи жаалытарданхабардар болып отыруы.

азіргі апаратты оамда адам здігінен білімін жетілдіріпотыруы арылы бсекеге абілетті, еркін жан-жаты дамыан тла бола алады. здігінен білім алу процесіні нды жатарыны бірі ретінде тланы жеке танымды белсенді іс-рекетпен шылдануын атауа болады. Бл процесте адам масат-міндеттерді зі анытайды, зі білім алу ралдарын іздестіреді, зі-зіне малім болып, зін-зі білімге жетелейді.

здігінен білім алуды таы бір маызды ерекшелігі ретінде адамны білімді ізденудегі лшынысыны, ынта-ыыласыны барлыы адамны з еркінен туындайтынын, сырттан келетін ешандай ыпалдарды болмайтындыын атап туге болады.

здігінен білім алуды негіздері уелі мектеп жасынан басталып, кейіннен орта жне жоары ксіби білім алу барысында жаласын табады. Ал жоары оу орнындаы болаша малімдер шін здігінен білім алуды негізгі кздері ретінде А.С.Роботова, Т.В.Леонтьева т.б. сынан мынандай жадайларды арастыруа болады:

1.Кітапханадагы электронды жне кітап оры, интернет жйесін пайдалану.

3.Білімді, іскерліктерді жан-жаты жетілдіру курстарына атысу

4.Ксіби іс-рекет баытында жмыс істеп кру.

5.оршаган ортадан алынан апараттарды білім алу кзіне айналдыру.

6.здігінен білім алуды зіретінде р адамны уестенушілігін, хоббиін арастыруа болады.

здігінен білім алу негіздерін жасы мегерген маман ксіби іс-рекетте немі ріптестеріні алды, жымны абыройлы тласы, зіні зіреттілігімен, бсекеге абілеттілігімен гуманистік баыттылыы негізінде басалара лгі-неге болып олара олдау крсете алады.

Студентті зін-зі баылауа арналан сратар:

1. зін-зі трбиелеу мен трбие процесіні айырмашылыы неде?

2. зін-зі трбиелеу дегеніміз не?

3. зін-зі трбиелеу неден басталады?

4. зін-зі трбиелеуді тсілдері андай?

5. здігінен білім алу процесі андай ызметтер аткарады?

6. здігінен білім алуды андай кздерін білесіз?

Дебиеттер

1. Станкин М.И.. Психология общения: курс лекций. М. - 2000. - 304 с.

2. Введение в педагогическую деятельность. А.С.Роботова, Т.В.Леонтьева, и др. - М., 2000. - 208 с.

3. Айсмонтас Б.Б. Педагогическая психология: Схемы и тесты. -М., 2002.-208 с.

4. Виктор Пекелис. Адам абілетіні айнары. Алматы, 1976. -196 б.