Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауды экологиялы заы.
Бл за экологиялы сараптама саласындаы трлі атынастарды тере рі оршаан орта сапасыны нормаларын наты бекітіп белгілі баытта реттеу мселелерін дамытуа негізделген. Бл зада алаш рет экологиялы сараптаманы рі мемлекеттік (3-тарау , бап 13-28) рі оамды (4-тарау , бап 29-32) трлеріне анытама беріліп, оларды принциптері мен трлеріні толы мн-мазмндары айындалан.
Бірінші тарау экологиялы сараптаманы анытамалары мен терминдеріне арналан (1-бап). Онда шаруашылы жне баса ызметтерді оршаан орта саласы мен экологиялы талаптара нормативтік сйкестігін, объекті ісіні теріс сер етпейтінін жне оны зияныны баса зардаптары болмайтынын сараптау арылы алдын ала анытауа баытталан.
ТБТКОС масат-міндеттері (4-бап) объектілердегі жргізілген сараптаманы толытыын, жоспарланан басару, шаруашылы, инвестициялы жне оны баса кызметінде оршаан орта мен адам денсаулыына, сонымен атар леуметтік, экономикалы жне экологиялы серін талдау арылы баалауды амтиды. Р стандарттары мен нормаларына сйкес экологиялы талаптарды орындалып, ылыми негізде талданып, орытындыланып, тиісті органдара апарат беріп, ол объектіні іске осылуы жніндегі аулы шыару шешімдері алынады.
Жаа объектілерді жобалау кезінде ескі немесе брыныра салынып айта іске осылатын объектілер шін, немесе іске жарамайтын объектілерді жою кезінде оларды оршаан ортаа келтіретін серін баалау ажет болады. 1969 жылы Европада (Скопе-Югославия) рылан оршаан орта мен адам денсаулыына серлерді баалау жнінде абылданан кптеген дістемелік зерттемелерді маызы зор (Scіentіfіc Commіttee Оn Рrodlems оf Еnvіronmental (Sсоре). Ондаы масат біріншіден адам рекеті нтижесінде оршаан ортаа сер жніндегі адамдарды білімін тередетіп жетілдіре тсу, екіншіден осы згерістер андай шамада жне андай механизмдермен адам денсаулыымен оны ауаттылыына сер етуін баалау. сіресе бл серлерді лкен клемде яни дниежздік таызы ескеріліп, соан сйкес жобалар дайындау оларды жасалуы кезінде ескерілетін принциптер мен дістемелер, кезедерде баяндалан (1975ж.) шартнамалар кптеген мемлекеттер тарапынан олдау тапан.
азастан Республикасыны “оршаан ортаны орау туралы” заындаы (15.07. 1997 № 160-1) XІ тарауы экологиялы сараптама туралы болса оны 16-бабы ошаан ортаа серді баалауа арналан.
Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау (ТБТКОС) ымы, оршаан табии ортаа, адам денсаулыы мен ауаттылыына атысты жобаланан р трлі іс-рекеттерді серін болжауа, оларды трлі аладарда апарат ретінде пайдалану жне ажетті шешімдер алу шін пайдалануа арналан.
Бл процесті негізгі мазмны, оны жаа немесе брыннан жмыс жасап жатан объектілерді айтадан жмыс жасау жобаларын бекітуде, экологиялы мдделерді жан-жаты есепке ала отырып олара техника-экономикалы жне саяси-леуметтік баа беру болып табылады.
Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау (ТБТКОС) мерзіміне жне объектілерді клеміне, масштабына арай (регионалды, облысты, ауданды жобалар, электростанциялар, су оймалары, лкен зауыт-фабрикалар, комбинаттар жне т.б.) ш трлі уаыт маусымына блінеді.
1. рылыс жмыстары жаадан басталан этапта ауыр жер
азыш техника жне рал-саймандарды орналастырылып уаытша
салынатын жолдар мен трлі рылыс кешендеріні салынуы кезінде
оршаан орта сапасы шан-тоза мен шуды серінен деградацияланып, леуметтік згерістер пайда болады.
2. рылыс жмыстары біткен со аншалыты рылыс
орындары кгалдандырылса, жаа жолдар мен арытар салынса да
рылыс жмыстары нтижесінде тзілген алдытарды кмген
шырларды, жолдарды баыттары мен орындарыны згеруінен
аатын сулар рельефіні згеруі жне баса да езгерістер нтижесінде
оршаан ортаны езгеруі болмай оймайды.
3. Бірнеше жылдар жмыс істеуі нтижесінде бл еірде трлі
ндеуші нерксіп орындары жмыс істеуі халы саныны суіне, ал
бл халыа жаа ызмет салаларыны ашылуына негіз болады.
за мерзімді трлі жобаларды іске асыруда экономикалы жне саяси мдделерді де ескере отырып, дстрлі тжірибелерді олданып, оршаан ортаны мейлінше згеріске шыратпайтын жаа халыаралык дістемелік баалауды жне жобаларды негізге альш жргізу ажет.
Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау (ТБТКОС) р трлі топтарды укілдері атысып оларды р айсысы з ролін атарады.Инициатор-инвестор оршаан ортаа серді баалау жмыстарын жне зерттеулерді аржыландырады. Инвестор-тапсырушы (заказшы) ОБ-ды ткізу жмыстарын йымдастырады.
ТБТКОС -ды жетілдіріп-істеуші (разработчик) экологиялы шарттарды арастырып, экологиялы сараптама жргізу шін ажетті жаттарды дайындайды. Бл жаттарды оршаан ортаа серді негіздемесі немесе млімдеме деп атайды. Млімдемеде немесе негіздеме жаттарда арас-тырылып отыран жобаны масаты, ызметі, міндеттері сол территориядаы экологиялы жадай кйіні трлі сипаттамалары, жоспарланан ызметті оршаан ортаа ммкін болатын сері крсетіледі. Негіздеу жаттары соында мемлекеттік сараптау жргізу шін экология министрлігіне немесе оны территорияларындаы органдарына жіберіледі: ажет болан жадайда ол жаттар оамды сараптамадан да ткізіледі.
оамды сараптама ылыми жымдарды немесе оамды бірлестіктерді здеріні бастамасымен жргізіледі. Сапа жаынан бл сараптама мемлекеттік сараптама сияты, біра ыты жаынан мемлекеттік сараптама дрежесіне жетуі шін, оны нтижелері мемлекеттік экологиялы сараптама органдарыны малдауынан туі ажет.
Баылау сратары:
1. ТБТКОС ісіні экологиялы сараптамасы, ыты реттелуі.
2.Экологиялы сараптама саласындаы Р задары, рылымы.
3.ТБТКОС сараптама заы.
4. ТБТКОС масат, міндеттері
Аудиториялы тапсырманы орындау тртібі.
1. Баылау сратарына жауап.
2. А.Н. Каримов, Н.Р. Мажренова, А.Г. Сармузина ТБТКОС баылау, баалау А., 2003, 6 бет.
Саба таырыбына сйкес дебиеттер тізімі.
1. Букс И.И., Фомин С.А. Экологическая экспертиза и оценка воздействия на окружающую среду (ОВОС): Программа курса и учебно – методические материалы. М.: изд-во МНЭПУ, 1997. – с 96.
2. Мамбетказиев Е.А., Сыбанбеков . Табиат орау. Алматы, айнар 1990.
3. Демегенов А.М., Жабыршин Е.Г., Аренова А.. Экология. Атаулар мен анытамалар. Тараз, 2000.
4. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Алматы: ылым, 1998.
5. Жумадиллаева С.А., Баешов А.Б., Жарменов А. оршаан орта химиясы. Алматы, 1998.
6. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
7. Баешов А., Дрібаев Ж.Н., Шакиров Б.С., Мдиев .., Сарбаева А.С. Экология негіздері. Туркестан: Яссауи университеті, 2000.
8. Бейсенова Э.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы: ылым, 2001.
9. Европа экономикалы бірлестігі Директивасы 85/337/ЕЭС «По оценке воздействия некоторых частных проектов на окружающую среду Европейское экономическое сообщество, Люксембург, 1985.
10. Р «оршаан ортаны орау туралы заы. 15.02.1997 № 160-1.
№3 Дріс таырыбы: