Баалау (ТБТКОС) процедурасы.
Саба жоспары:1. Негізгі терминдер мен анытамалар
2. Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау
(ТБТКОС) - жргізуге тініш – млімдеме (заявление).
3. ТБТКОС кезедері, рылымы
3. ТБТКОС ткізуді халыаралы тжірибе процедурасы.
4. Картографиялы модельдеу
5.Европалы Экономикалы Одаты (ЕЭО) Директивасы, ТБТКОС процедурасыны принциптері.
6. Атмосфераны ластануы жне азастандаы алыптасан экологиялы жадайлар.
Сабатымасаты:Табиат орау саясатыны дістемесі мен жобаларыны жне бадарламаларыны мазмнын анытай отырып, масаттарды алыптастыру.
ысаша теориялы мліметтер.
Масаттарды алыптастыру бл процедураны жауапты жне орталы блімі болып табылады. Ал масаттар, табиат орау саясатыны дістемесі мен жобаларыны жне бадарламаларыны мазмнын анытайтын болады. Егер масаттар шаруашылы ызметтер барысында оршаан ортаа серді барлыы жан-жаты ескерілетініне жеткілікті дрежеде кепілдік бере алатын-дай болса, онда, ТБТКОС процедурасы оны амтамасыз ететіні аны. Мыса-лы, темір-бетон конструкция комбинатыны жобасы арастырылып жатан-да тек трын й проблемалары ана арастырылып коймай, баса да леу-меттік мселелерге (халыты ол бос болмаушылыы (занятость) т.б.) лкен орын берілуі ажет. ТБТКОС кезінде бгінгі кнгі жне болашатаы сыныла-тын техникалы шешім оршаан ортаа мейлінше з сер ететіндей болуына кіл аударан жн (ауа жне су бассейндеріне, топыра пен жануарлар жне сімдіктер дниесіне).
Келесі кезе - сынылан нсаларды анарлым тиімдісін тадап алу,ойылан масата жетуді зектілігіне арай осы кнге дейінгі зерттеушілерді тжірибелеріне сйене отырып, бл мселелермен тере айналысып жрген мамандарды сынысын пайдалану. Ты - жобаларды шешімдері шін тіпті халыаралы тжірибеге де сйену ажет.
Нсаларды тадап алу кезінде шешілетін максаттарды екі класа блуге болады: олар, апаратты потенциалы жеткілікті жне жеткіліксіз. Бірінші класс проблемалары шін біліммен тжірибе жеткілікті деуге болады, мысалы ластанан суларды тазарту дісін тадау.
Екінші класс проблемаларында крделірек, мысалы, техноло-гияларды енгізген кезде бір маманны ойы жеткіліксіз, тіпті трлі блім мамандарыны ой пікірін де анаат ттан, баса тжірибелерді де олдану шін трлі сараптамалардан кейін ана шешім абылданады.
ТБТКОС жргізгенде зерттеушілерді топтарын проблемаларды тео-риялык жне практикалы жаынан жасы білетін білікті мамандармен бірге аралас саладаы мамандарды да атысаны жн. Осындай мамандардан топты ран со оларды ой-пікірлерін алу басталады. Мысалы, олара сынылан су тазарту технологиясы негізінде таза су алуды лдеайда оай да пайдалы баыттарын алыптастыру женінде з кзарастарын ортаа салу тапсырмасы беріледі. Бл проблеманы талылау жазбаша жне баяндама трінде аралас жргізіліп, бл сра-жауап дісіні нтижесі сараптамалы баалауды бір трі болып саналады. Срауды негізгі трі анкеталау, интервью алу, Дельори дісі жне дискуссия пікір-талас болып табылады. Бл дістерді айсысын тадап алатыныыз, шешуді ажет ететін проблемаа (алашы апаратты бар-жотыына, мерзімнін (уаытты) аз-кптігіне, ТБТКОС жмсалатын аржы клемше) байланысты болады.
Анкеталау- анкета кмегімен жазбаша формада жргізіледі. ТБТКОС-да бл дісті олданылуы детте шектеулі болады. Интервью тсілігіме сра-жауап трінде жргізіледі. детте бл дісті жргізуші, проблеманын рылымын жасы білетін, ойылатын сратарды тере мазмнды етеп жне ретімен оя алатын жасы маман болуы ажет.
Нсаларды тадауда мамандардан жауап алуды пайдалы дісі Дельфи дісі колданылады. Онда анкеталау кп трлы процедурадан трады, рбір тр соында нтижелер жарияланып отырады жне атысушылар бірін-бірі білмейтін болады. Бірінші трда ойылатын срактара аргументтер келтірмей ластандырылады да параметрлер сандармен бааланады. Соында барлы атысушыларды баалары оылады. Сйтіп ауытуы те лкен болан атысушыдан длел талапетіледі немесе бааны згерту талап етіледі.
Екінші тра атысушылар з ойларын, жауаптарын аргументтеумен атар тзетілген болса тсіндіруі тр соында бірінші трдаыдай нтижелер жарияланады да, баалардаы ауытулар шамалы болса оны тзетіп, аргументтейді. Келесі турларды ткізу де осы нсамен жргізіледі. шінші трда детте баалар орта шамалара жаындай бастайды, бл келесі трларды жргізуді ажет еместігіні белгісі болып саналады.
Дельфи дісімен сауалнама (опрос) жргізуді тиімділігі, баалауды автоматтандырыландыында, атысушылара жариялау жмыстарын тездету шін компьютерді олданылуында.
Пікірталас (дискуссия) - арастырылып отыран проблеманы ашы трде жьшды талылау арылы трлі факторларды талдап, оларды он жне кері серлерін айындап, мамандарды станымдары мен ызыушылыын анытауда ке олданылады. Пікірталас натылы ылыми техникалы проблеманы шешуде де пайдаланылады.
Сауалнаманы жоарыда арастырылан трлері бір-бірін толытырады жне белгілі бір дрежеде бірін-бірі алмастыра алады. Жаа нсаларды генерациялау шін бл айтыландарды кешенді пайдаланан лдеайда тиімді болады. Нскаларды анытаан со келесі саты баалауа кіріседі. Ол шін, ойылан максаттарды орындаланын немесе орындалмаанын баалай алатын кбелгілерді олдану ажет. Бндай баалауды нтижесінде олданылып жрген жне жаадан олданылайын деп жатан технологияларды ТБТКОС салыстыруа, яни айсысында андай згеріс, артышылытар бар екенін біліп жне соан сйкес орытынды жасауа ммкіндік туады.
ТБТКОС-кптеген леуметтік-экономикалы факторларды ескере отырып жргізілетіндіктен, шешімні тиімді болуы шін анытаан белгілерді де кешенді трде пайдаланады, сйтіп райсысыны р трлі дрежедегі максата сйкестігі аныталады. рбір масатты сан жаынан сипаттау ажет, ол шін тмендеп колданады: тікелей лшеу, осалы (жанама) - белгілер, субъективті шкалалар.Бірінші дісте тікелей лшеу жргізіледі, мысалы атмосферадаы атты заттар млшерін лшеу арылы ауаны тазарту жмысыны талаптара сйкес атарыланы немесе жеткіліксіз екені аныталады. Екінші діс жанама анытамалар жргізу арылы, мысалы ауаны нерксіп орнындаы ластануын жмыса келмеген жмысшылар санын есептеу арылы, жмыс кндеріні ішіндегі бл шаманы анытау ндірісті шыаратын жне пайданалатын заттары (ндірілген зат клеміні) арасындаы атынастармендан аныталады. Дл осы діспен р трлі ндіріс орындарыны оршаан ортадаы трындарды денсаулыына сері бааланады.
Бл дістерді жргізу киындытар тудыратын болса субъективтік шкала дісін олдануа болады. Ол шін нолден жзге дейінгі шкала (0 : 100) белгіленеді, онда "0"-ден тменгі жне "100" ен жоары баа деп алынады. Мысалы, белгілі бір жобаны оршаан ортамен гармониясы 100 дейік, ал ндірістік пейзажы 0-ге те болады. Бл жадайда жобаны оршаан ортаа серін осы шкала аралыында баалауа болады.
Егер экспериментальды малуматтар болатын болса, онда трлі нсаларды салыстыру арылы лдеайда жасыларын анытау иын болмайды. Мысалы, рылыс материалдарын шыаратын (кірпіш, тсеме кірпіш жне т.б.) технологиялы топтамада (циклда) атмосфераа шыарылатын ластаыш заттар туралы деректер рбір іске асырылуы ммкін жобаларда крсетіледі. Яни бндай жобаларды баалауда басты белгісі ретінде санды сипаттамалар олданылуы бден ммкін. Жобаны оршаан ортаа зак мерзімді серін аспапты діс кмегімен баалау ркезде ммкін болмайды. Бндай жадайда мамандарды пікірлері жинаталып, содан со бааланады.