ТБТКОС) - жргізуге тініш – млімдеме (заявление).

(ТБТКОС) - жргізуге тініш - келешекте іске асыралуа сынылан жобаны жан-жакты арастырылып (орналастырылатын орны, дамуыны р кезеіндегі балама ызметтері, трын й оры, халыты жмыспен амтамасыз етуі) инфрарылымы мен бкіл леуметтік-экономикалык саласы талданып крсетіледі.Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауды жргізу шін тінішті мазмнында іске асырылуа сынылан жобаны коршаан ортаа ммкін болатын ластаыш серін, ластаыштарды негізгі кездерін жеке-жеке атап, мелшерін крсетіп, кнарлы топыратан алынатын клемді, тарихи, мдени ндылыы бар ескерткіштерді жне жоспарланьш отыран ызметті жалпы кауіпсіздік дрежесі крсетіледі. Сонымен атар ОБ - серді негізгі объектілеріні атауы, оларды ішінде нерксіп орныны немесе ндіріс орныны жмысшылары, санитарлы-кораушы жне жмысшы зоналары, сер тигізетін зонадаы трындар, оларды іс-рекет жйесі, демографиялы ерекшеліктер мен этникалы рылымдары арастырылады

ТБТКОС-ті осы жне баса да крсеткіштері жобаланып отыран аудан трындарына тікелей атысты боландытан, оларды талаптарын амтамасыз ету, оларды шешімінсіз жобаны ары арай іске асырылуы ммкін болмайтыны, егер олар наразылы тудырмайтын болса, оларды да объективті баасын алу, сонан сон ана жоба зады трде зіні дамуын жаластыруы ммкін.

ТБТКОС іске асырылуы сынылан жоба ызметіні экологиялы жне онымен байланысты салдарды жан-жаты ммкіндегенше толы талылануы жне ажетті дрежеде тіркелуіне байланысты. Сондытан, ТБТКОС - мемлекеттік басару органдарына, баылау жне басаруды баса да органдарына, экологиялы баыттаы оамды органдара, жобаны іске асырылуын адаалап отыран аудан халына жіберіледі. Жергілікті жердегі басармаларда, кілдік органдарда, кімшілікті органдарында бл мселелерді талылау шін тиісті русаты мен апараты болуы ажет. Сондытан, ТБТКОС -ні мемлекеттік жне жергілікті жердегі тиісті органдарды талылауынан туін немі баылау ажет, йткені казіргі кезде кпшілік жадайда халыпен санаспай іске асырылып жатан жобалар аз емес. Ал, бл мселелерді халы арасында талылануы лдеайда тиімді нтиже беретіні халыаралык тжірибеде баяыдан белгілі. Халыты бл процесті баылауы з аудандарындаы халы депутаттары арылы, за органдары мен жергілікті кімшіліктер арылы, кейде БА, радио, теледидар, митинг жне т.б. жолдармен сер етуі ытимал.

ТБТКОС - мемлекеттік органдарда арастырылумен бірге оамды талылаудан да ткізілуі ажет. Бл жмыстарды аржыландыратын тапсырыс беруші, ол рі жауапты, сондытан ол халыты жобаны негізімен таныстыруы, кашан жне ай жерде арастырылатынын алдын ала хабарлауы керек. рине, е жасысы жобаны осы кезеде халыпен жасылап тере талылау, оларды тілектеріне лак салу, олармен ортак ммлеге келу.

Бл мселелерді талылу кезінде мемлекеттік болсын, оамды болсын БА органдары ТБТКОС -ні талылауды назардан тыс алдыр-мауга, дер кезінде хабарландырулар жасап, халы пен йымдастырушыларды байланыстырып отыраны жн. йткені талылаулар нтижесі жобаны материалдарына тіркеледі, сйтіп ол жоба іске асырылуы ктіліп отыран аудан халыны жергілікті жердеп бас-арушы жне сол халыты денсаулыыны мдделі ораушысы екенні крсеткіші болады.

Мдделілерді хабарландырылу клемі (аймаы) жобаны клеміне байланысты болады. Мысалы, ндіріс орны лкен алапты алуы кзделіп отырса (Іле ауданыны Энергетик селосындаы темекі фабрикасы) ауданны бірнеше селосыны халы, тіпті баса аудандарды, облысты баса облыстармен байланысы ескеріліп, республика клемінде арастырылады.

рине, халыты дайындыы болмаандытан жергілікті радио, теледидарда хабарлар йымдастырып, мамандарды ой пікірлері баяндалып, жиналыста жоба жнінде дайындалан ысаша мазмнды мтінді тарату, жиналыстарда мамандардын терен тоталып талдауы жне т.б. олара жобаны пайдасы мен зияны апарат мамандар тарапынан баяндалуы нтижесінде оршаан ортаны алдаы згерістері, немесе баска балама сыныстарды болуына кіл аудару, сйтіп, талылау тек жобаны іске асуын ана шешпей одан да пайдалы іс, халытын оршаан орта туралы білімдерін тередету жне экология туралы лдеайда тере ойлар туызуа серін тигізеді. Осы ортада жобаны кейбір ауіп-атерге де жол ашуы ммкін екенін, оны клемі мен зардаптарын жою мселелері талыланып ашы айтылан со р трлі ауесеттін алдын алуа, жобаны киындысыз іске асуына о серін тигізеді.

Жобаны талылауды барысында, барлы жатар-жоба иесі, жергілікті жер кімшілігі жне трындарды орта ой пікірге келу нтижесінде айтылан сыныстарды ескеріп, талыланан жобаны сол ірде экологиялы жадайларды бзбайтынын есепке ала отырып, іске асуы халыа да, аудана да тиімді орта ммлеге келеді.

Екі ымды салыстыранда айындалатын - оларды принциптік айырмашылыы, яни мемлекеттік экологиялы сараптама ТБТКОС кезінде жргізілген зерттеулер мен болжаулар нтижелерін айта баылау деп арауа болады.

ТБТКОС жобасы негізгі жатты рамдас бір белігі ана емес, біржолы аяталан зерттеулер нтижесі, р трлі органдар шін тсінікті трде, бааланатын объектіні келтіретін барлы ммкін серлері ескеріліп рі мамандара рі мдделі кісілерге тсінікті жат болып саналады.

Бл нтижеТБТКОС рылымыны мазмды бірттас жне дрыс йлесімді жмысымен тсіндіріледі.

ТБТКОС -ны рылымыны екі саласы бар. Оны біріншісі: клбеу рылым - жобаны барлы элементтері мен факторларыны бірізділікпен зара байланыста рекеттесуін арастырады. Мысалы, табии факторлардь атмосфера, гидросфера, литосфера, биота жне леуметтік ортамен ммкін болатын баса серлері арастырылады.

Екіншісі: тікшіл рылым - бны маынасы белгілі бір айматаы кптеген тбии процестердегі задылытарды талдап, згеру жне бзылу дрежесін баалау, нтижесі объекті ызметі жобасыны негізі болып табылады. Осы талдаудын негізінде болжамды баалаулар жргізіледі де ол ТБТКОС -ны негізгі зерттеуі болып саналады. Сонымен, ТБТКОС - ны рбір блімі "клбеу рылымны" ш дегейінен трады:

-спонтанды (іштейгі) ерекшеліктері мен задылытары;

-азіргі жай-кйі;

-жоба бойынша ммкін болатын серді салдарын баалау.

рбір блімде тікелей жне жанама серлерді баса факторлар жаынан ыпалы арастырылып, рбір блімнен шыатын орытындыларды жинатап олдана отырып, кешенді баа беру ммкін болады.

Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауда міндетті трде аупті-атерді болу сипаты жне оны тередігі, оны оршаан ортаа серіні салдары мен жою жолдары крсетілуі ажет.

ТБТКОС жобаларында объектіні жмыс жасау мерзімі аяталан кезде оны жою жмыстары да есепке алынуы шарт.

олданылып отыран халыаралы келісімдер бойынша оршаан ортаа лкен зиян келтіретін ауіп-атер, апаттар, олардан сатандыру жйесі алдын-ала ескерілуі ажет. Бл сатандыру жйелері кауіпті деп саналатын барлы объектілерді амтып ОБ жобаларында орын алуы керек.

ндіріс орындарыны кауіпсіздігін баалауды негізгі жолдары тиісті нормативті-ыты жаттарда келтірілген.

азіргі кезде елімізде жобалау мен экологиялы сараптау тжірибесіне белсенді трде лемні кптеген дамыан жне дамушы елдеріні задарында бекітілген оршаан ортаа серді баалауды идеологиясы мен методологиясы енгізілуде.

азастан Республикасыны оршаан ортаны орау заы бойынша ндіріс жне баса нерксіп орындарын, трлі объектілерді орналастыруда тмендегі талаптарды орындау ажет: объектілер ызметі кезінде ыса жне за мерзімді экологиялы, экономикалы, демографиялы, мінез-лыты зардаптарынан халыты денсаулыы мен лауаттыны жоары дрежеде болуы амтамасыз етелуі тиіс. Бл ойылан талаптарды орындалу кепілдігіні толытыы мен жет-кіліктілігі, Р оршаан ортаны орау саласындаы орталы атару органдары мен оны жергілікті блімшелеріні тарапынан жоспарлау алдында, жобалау алдында жне жобалау жаттамасын зірлеу кезінде бааланады. Бл ойылан шарттарды жоспарлау алдындаы, жобалау алдындаы жне жобалау жаттарын дайындау кезіндегі толы орындалуын амтамасыз ету шін оршаан ортаа серді баалау процедурасыны кезіделіп (этапталып) жргізілгені жн (1-сызба-нса).

Топыраты биологиялы техногенді серін баалау процедурасыны орындалу нтижесі жобалау жне баса шешімдерді мемлекеттік экологиялы сараптамаа берілуі болып табылады.

Топыраты биологиялы техногенді серін баалауды ткізуді халыаралы тжірибе процедурасы

Бл баыттаы те маызды адым деп санауа болатын нрсе, ол оршаан ортаа серді баалауды жаа методологиясы. Р.Манны анытауы бойынша, коршаан ортаа, халыкты денсаулыына келтіруі ытимал серлерді болжай білу жне оларды егжей-тегжейлі талдап, ажетті шараларды сына отырып алынан апаратты жариялау.

ТБТКОС -ды методологиясыны негізгі мні - іске асырылуа дайындалан жобаларды экологиялы кауіпсіздік бойынша оршаан ортаа сер ете алатын, ылыми негізде, жйелі трде талданан шешімдерді абылданылуында.

ТБТКОС -ды жне бастапы материалдарды дайындауды жаа сапалы дегейде еткізу шін Л.Леопольд пен ріптестеріні жнеАШ-ты геология институтыны ызметкерлері жасаан дісті пайдаланан тиімді. дісті кейде Леопольд матрицасы деп те атайды.

Ол дісті ымдылыы біріншіден, баылаушы тізімнен труы (тізімде себеп-салдар байланысыны сапалы апараты болады), екіншіден,нтижелер туралы нтижелер туралы хабарды болуы. Бл матрицада 100 трлі сер ететін факторлар "келбеу" сызы бойында, ал 88

трлі оршаан ортаа серді "сипаттамасы" мен "шарттары" тік сызы бойына орналастырылады.

дісті кптеген кемшіліктерімен бірге жетістіктері де баршылы. Оларды ішінде біреуі - крнекілігі, йткені талдау нтижелеріні барлыын бір бадарламада крсетуге болады. Енді бір жетістігі -икемділігі яни"фактор-сер" жне "сипаттама" мен "шарттар" рбір масатпен жадайа бейімделіп жасалуы ммкін.

ТБТКОС те кшті ралы картографиялы моделдеу болып табылады. Бл батыста крделі геожйедегі р трлі ызметтерді, материалдарды, жер бедерін, картографиялы ерекшеліктерін ескере отырып трлі ммкіндіктерді тиімді пайдалануа ммкіндік береді.

ТБТКОС-ды процедурасы шін олда бар картографиялы мліметтерді жасалатын жобаны масаты мен мддесіне арай оршаан ортаа серді баалауа немесе сараптауа олдануа болады.

Осы кнгі болашата ммкіндігі зор дістерді бірі космосты зондтау. Бл діс тек жер бедерін жне трлі згерістерді суретін санды, код трінде ана емес, сонымен атар арастырылып отыран процестерді динамикасыны дамуын, оны геометриялы, калориметриялы жне баса згерістерін моделдеуге ммкіндік береді. Экологиялы сараптаманы кп параметрлік жйесінде жана діс-''тсілдерді тиімді пайдалану, соны ішінде географиялы жне картографиялы зерттеулерді олдану - оршаан ортаа серді баалау туралы жаа сипатты апарат алуа кмектеседі. Жобаланайын деп отыран объекті туралы тбегейлі материал жинап, оны оршаан орта компоненттерімен байланысын, баса крделі процестер дамуыны серлерін, оршаан ортаа ытимал серді келешек салдарын болжауа септігін тигізеді.

ТБТКОС негізгі дістеріне 1968 жылы Я.М.Харг сынан бірлестірілген арталарды талдау дісін жатызуа болады. Бл діс бойынша зерттелетін территория географиялы бліктерге блінеді де, оларды орнына арай топографиялы координаттары белгіленеді. ТБТКОС -ды жргізу шін аэрофотосуретке тсіру, топографиялы карталар жне топыраты межелеуді мемлекеттік картасы, далалы зерттеулер, оамды талдауды нтижелері: сарапшы мамандарды баалары ажет болады. рбір ызытыратын фактор бойынша талданатын территорияны картасы жасалады. Талдау шін 10 картадан арты алу ажет емес деп саналады. ТБТКОС процедурасын жргізу карталарды бліктерін белгілі бір ретпен біріктіруге негізделіп, баылауа алынан объектіні жаа агрегацияланан сапалы денгейі талданады. дісті объективтілігі ТБТКОС -ны жргізуші мамандарды біліктілігі мен картографиялы білім негіздеріні дрыстыына байланысты болады.

дісті негізгі артышылыы онда крсетілген серлерді шыу кздері мен объектілері туралы малматтарыны кеістіктегі таралуына негізделеді, ал ол крделі лкен айматы жобаларды іске асыру кезіндегі трлі серлерді болжауа ммкіндік береді.

Біріктірілген карталарды талдау дісі (анализі) Ресейде де
олданылады, онда ол экологиялы карталау дісі деп аталан. Іс
жзінде бл дісті ландшафтты-географиялы зерттеулерді
практикалы осымшасы деп те арастыруа болады. Оны оршаан органы орауды территориялы кешенді сызба нсасы ("Территориальная комплексная схема охраны природы" ТерКСОП) деп атаан орынды.

Осы зерттеу негізінде сараптамашылар мен мамандардын атысуымен бірыай картографиялы карталар растырылан:

1. Су ресурстарыны азіргі халі жне су орларын орау.

2. Ауаны ластануы.

3. Жер ойнауы ресурстары. Инженерлік-геологиялы аудандастыру.

Европалы Экономикалы Одаты (ЕЭО) Директивасы жне ТБТКОС процедурасыны принциптері.

ТБТКОС –ды бл наты жне арапайым дістемесі тнз арада кптеген дамыан мемлекеттер тарапынан олдау тауын, олар з мемлекетті задарына енгізіп бекітіп жібеді 1988ж шілде айында Европалы Экономикалы Одаты (ЕЭО) Директивасы абылданды (85/337/ЕЭС, 27.06.1985), онда «кейбір жне мемлекеттік жобалар мен шаруашылы ызметтерді оршаан ортаа серін баалау ажет делінген. Бл жата сай, оршаан ортаа сер ете алатын лкен жоспарлары бар жобаларды іске асыру алдында оан рсат алу шін ЕЭО-а мше барлы елдер ТБТКОС ткізуі шарт.

ЕЭО директивасымен ТБТКОС процедурасыны жалпы принциптері белгіленеді. ТБТКОС - тінішті негіздеу дістері жне оларды мемлекеттік органдардан ткізілу тртібі ЕЭО-а мше елдерді райсысыны здеріні задарына сйкес жргізіледі.

Бкіл дние жзілік экологтар ассоциациясыны 16.11.1990ж Лиможда ткізілген конференцияны экологиялы ы жніндегі декларациясы бойынша, ОЭБ – ны процедурасын оршаан ортаны орауды лтты стратегиясын жасайтын негізгі ыты жне ылыми ралы деп арастыру абылданан. Декларация ТБТКОС негізгі принциптерін бекітіп (ЕОЭ директивасында белгілегендер) жне ТБТКОС осымша тмендегілерді енгізу сынылан:

1. Жобаны крші мемлекеттер территориясына келтіретін зиянды серін анытау шін экспресс – жолдау жргізу.

2. Жабаны іске асыру шін табиат орау істеріні ажеттігі жнінде ыты жаттарды бар немесе жотыын білдіру.

3. Жобаны бар балама нсаларыны болуы.

4. оршаан орта сапасы мен сол жер трындарына атысты серді баалау.

5. Келешектегі серді кумулятивті серін зерттеу.

6. гіме болып отыран территорияа жалпы сері.

7. ылыми белгісіздікті айындау.

Декларацияда оамны р трлі абаттарыны ТБТКОС – ды талылауа атысуына жне шешім абылдаудаы орнына ерекше кіл блінген.

Баылау сратары:

1. Негізгі терминдер мен анытамалар

2. Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау

(ТБТКОС) - жргізуге тініш – млімдеме (заявление).

3. Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау кезедері, рылымы

3. Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауды ткізуді халыаралы тжірибе процедурасы.

4. Картографиялы модельдеу

5. Европалы Экономикалы Одаты (ЕЭО) Директивасы, ТБТКОС процедурасыны принциптері.

6. Атмосфераны ластануы жне азастандаы алыптасан экологиялы жадайлар.

Аудиториялы тапсырманы орындау тртібі.

1. Баылау сратарына жауап.

2. А.Н. Каримов, Н.Р. Мажренова, А.Г. Сармузина Экологиялы сараптама баалау, баылау А., 2003,12 бет.

Саба таырыбына сйкес дебиеттер тізімі.

1. Букс И.И., Фомин С.А. Экологическая экспертиза и оценка воздействия на окружающую среду (ОВОС): Программа курса и учебно – методические материалы. М.: изд-во МНЭПУ, 1997. – с 96.

2. Мамбетказиев Е.А., Сыбанбеков . Табиат орау. Алматы, айнар 1990.

3. Демегенов А.М., Жабыршин Е.Г., Аренова А.. Экология. Атаулар мен анытамалар. Тараз, 2000.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Алматы: ылым, 1998.

5. Жумадиллаева С.А., Баешов А.Б., Жарменов А. оршаан орта химиясы. Алматы, 1998.

6. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.

7. Баешов А., Дрібаев Ж.Н., Шакиров Б.С., Мдиев .., Сарбаева А.С. Экология негіздері. Туркестан: Яссауи университеті, 2000.

8. Бейсенова Э.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы: ылым, 2001.

9. Европа экономикалы бірлестігі Директивасы 85/337/ЕЭС «По оценке воздействия некоторых частных проектов на окружающую среду Европейское экономическое сообщество, Люксембург, 1985.

10. Р «оршаан ортаны орау туралы заы. 15.02.1997 № 160-1.

№2 Дріс таырыбы Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауды теориялы негізі

Саба жоспары:

1. Экологиялы сараптама жнеТБТКОС теориялы негіздері.

2. ТБТКОС масат, мінделлері мен принциптері.

3. Экологиялы сараптама мен ТБТКОС тжырымдарыны объективтілігі мен ылыми негізділік принципі.

5. Мемлекеттік экологиялы сараптаманы (МЭС) міндеттілік принципі.

6. ТБТКОС сараптама органдары мен сарапшыларды з кілеттігін жзеге асыруда туелсіз болу принципі.

7. ТБТКО сараптауды кешендік принципі.

Сабаты масаты:Шаруашылы жне зге де ызметті оршаан орта сапасыны экологиялы талаптарына сйкестігін, осы ызметті оршаан ортаа леуметтік, экономикалы жне т.б. серлеріні жне солара байланысты зардаптарыны алдын - алуды йрету.

ысаша теориялы мліметтер. Экологиялы сараптама мен ТБТКОС теориялы негізіне, экологиялы факторларды немі есепке алу, сараптау рекеттеріні имылдарыны экологияны баса салаларымен кешенді байланыстаы масат міндеттері, экологиялы негіздеме жргізілетін обьектілермен субьектілер типі жне оларды негізгі ызметтері жатады. Бл процесті шаруашылы ызметті экологиялы сйемелдеуі, шаруашылы ызметті экологиялы реттелуі деуге болады.

Экологиялы сараптаманы масаты мен ТБТКОС масаттары принциптері жаынан тйіседі жне экологиялы сараптама заындаы сияты- экологиялы сараптама-шаруашылы жне зге де ызметті оршаан орта сапасыны экологиялы талаптарына сйкестігін, осы ызметті оршаан ортаа леуметтік, экономикалы жне т.б. серлеріні жне солара байланысты зардаптарыны алдын алу болып табылады.

Экологиялы сараптама мен ТБТКОС міндеттерін (Р экологиялы сараптама заында 1 тарау, 4-бап) жалпы трде ш топа топтастыруа болады.

1. Сараптау обьектісіні тиімділігі трысынан, жобаны немесе жоспарланып отыран ызметті ауіпсіздік дрежесіні оршаан ортаа серімен аупі туралы берілген мліметтеріні натылыы.

2. Сарапталып отыран обьектіні экологиялы стандарттара сйкестігі, жоспарланып отыран немесе рекет етуші обьектіні стандарттара сйкестік дрежесіні обьекті иесі дайындаан жаттарындаы ауіпсіздік дрежесіні ТБТКОС–даы дрыстыы, мемлекеттік экологиялы баылау жргізуді амтамасыз етуі.

3. Жоспарланып отыран ызметті болуы ммкін кері згерістеріні оршаан ортаа жне онымен байланысты леуметтік, экономикалы жне т.б. зардаптарынан туындайтын иыншылытардан алдын-алу (оамды экологиялы сараптаманы міндеттері).

Халыаралы тжірибеге сйенетін болса, экологиялы сараптама (ЭС) мен ТБТКОС йымдастыру шін, тмендегі ымдарды арастырып, оларды маыналарын талдаан со, ЭС мен ТБТКОС принциптері негізінде ажетті жаттара сйене отырып, белгілі тртіппен йымдастыру процедурасыны ткізілуі ммкін. Енді осы ымдарды райсысына тоталып тейік.

Дйек (негіздеме) жне оиа (основание и случай) мемлекеттік экологиялы сараптаманы жргізуге ажетті оианы анытау белгілеріне мыналар жатады:

1. зіні рамы мен клемі жаынан нормативті жне жатталан
талаптары белгіленген объектілер мен жобалар.

2. Мемлекеттік мекемелерді немесе тиісті ыты органдарды
шешімдеріні болуы.

3. Мемлекеттік экологиялы сараптама жргізуге ыты осы
саладаы органны баспама шешімі.

4. Жергілікті жердегі органдарды немесе сол территорияда
тратын трындарды пікірлері (анкеталар немесе референдум
нтижелері).

Кез келген ызметті экологиялы ауіптілік принципін кз алдымыза елестете алатын болса жне экологиялы сараптаманы жргізуді міндеттілігін ескерсек, онда зада крсетілген объектілерді барлыына біркез келген уаытта келтірілген барлы жаттар негізінде экологиялы сараптама жргізіледі. Біра, бдан экологиялы сараптаманы міндетті трде жргізілуі емес, тек жанама ажеттілігі туады, ал оны экологиялы сараптама саласындаы мемлекеттік кілетті органдар тарапынан шыарылан шешім бойынша жргізілуі туралы арар алынады. Тек за жзінде бекітілген сот немесе арбитражды соттарды аулысы негізінде абылданан шешім ана мемлекеттік экологиялы сараптауды айтара жргізуге тікелей негіз бола алады (Р Экологиялы сараптама заыны ІІІ тараудын 13-бабы).

Мемлекеттік экологиялы сараптама жргізу нсауында (тмендегідей) жадайлара байланысты ТБТКС жргізіледі:

1. кіметті тапсыруы бойынша.

2. кімет органдарыны, территорияларда облысты кімшіліктері
мен атару органдары шешімдерімен.

3. Р экология жне биоресурстар министрлігі кімі бойынша.

4. Сот органдарыны шешімі бойынша.

5. Тапсырысшыны (заказшикті) тініші бойынша.

Зада алашы мемлекеттік ТБТКС жргізіліп о орытынды алан объектілерге айтара экологиялы сараптама жргізу шін кейбір толытырулар енгізілген:

-алашы алынан мемлексттік экологиялы сараптама бойынша жасалан ескертулерді жою жмыстары;

- мемлекетік экологиялы сараптамадан о орытынды алынан со жаттара енгізілген згертулер;

- о шешім алынан ТБТКС - мерзіміні аяталуы.

ТБТКС жргізуде дйек пен жадаймен бірге ЭС жргізуге ажетті шартты аныталуы да те маызды. Задаы шарттарды кейбіреулерін ерекше атап туге болады. Мысалы, (мемлекеттік экологиялы сараптама заыны 3 тарауы, 15-бабы) мемлекеттік экологиялы сараптамаа берілетін жаттар пішіні мен мазмны жаынан белгіленген шарттара сйкес болуы, яни жоспарланып отыран ызметті жзеге асырылуы кезеінде оны оршаан ортаны жай кйіне, халыты денсаулыына тигізетін серіне, жоспарланып отыран ызметті іске асыру туралы орталы жне жергілікті атарушы органдармен келісу жаттары, сондай-а азастан Республикасыны оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы органы белгілейтін тртіпке сйкес оамды пікірді ескеру жне т.б.

Мемлекеттік экологиялы сараптама жргізу тртібінде задаы кейбір нормативтерді натылап ТБТКС тмендегі шарттара сйкес боланда ана жргізіледі:

1. Сараптама жасауа ажетті жаттарды толытыы белгілі
тртіппен тіркеліп алдын-ала тексерілгендігі.

2. Материалдарды нсаудаы (инструкцияа) белгіленген
талаптара сйкестігі.

3. Сараптаушы комиссияны таайындалуы жне оны рамыны
бйры бойынша бекітілуі.

4. ТБТКС сараптама жргізілу мерзіміні аныталуы (бл мерзім 3 айдан аспауа тиіс, ал жаттар клемі мен крделілігіне арай алты айдан аспайтын мерзімге зартылуы ммкін, МЭС заы, 26-бап).

5. Сараптау нтижесін мдделілерге жариялау.

Жоарыда арастырылан ТБТКС йымдастыру мен ткізу шарттары мемлекеттік сараптама шін де, оамды сараптама шін де олданылады.

Бл шарттар жне баса да нормативті-дістемелік жаттар, сонымен атар табии, леуметтік-экономикалы жне т.б. факторларды есепке алу тртібі жоба алды жне жобалау жаттарында тмендегі аспектілерді ескеруді сынады:

1. Экожйе компоненттеріні кйін крсететін крсеткіштер.

2. Территорияны азіргі экологиялык кйіні баасы.

3. Жобаланып отыран ызмет сипаты туралы деректер мен оны
оршаан ортаа серіні трлері.

4. Халыты денсаулыы, леуметтік орта жне экономикалы
потенциал туралы деректер.

5. Жобаланып отыран ызметті іске асуы нтижесінде оршаан
ортада ммкін болатын згерістер болжамы.

6. Табии ресурстарды немесе оршаан табии ортаны пайдалану
жніндегі шектеулер.

7. Объектіні оршаан ортаа жне халыа серіні зардаптарын баалау.

8. Объектіні немесе ызметті негативті серін азайту шін
жасалатын табиат орау істеріні тиімділігіні баасы жне сипаты.

ТБТКОС сараптамаа берілетін материалдар мен жаттара ойылатын талаптар (экологиялы негіздемелер, жобалар, инвестицияланан жне рылыс жобалары т.б. жаттар, нормативті жаттар сонымен атар техника мен технологияларды экологиялы негіздемелері) мемлекеттік экологиялы сараптама жргізу жніндегі нсауда крсетілген.

ТБТКОС мемлекеттік экологиялы сараптама процедурасы тізбектелген сатылардан трады да, сараптаушы органдар сарапталушы объектіні зерттеу жне баалауды ткізіп, негіздемені тжырымдап шынайы сараптама орытындысын жасайды.

ТБТКОС мемлекеттік экологиялы сараптама жргізуді аржыландыру "азастан Республикасыны мемлекеттік экологиялы сараптама жргізу мен аржыландыру жне тленетін тлемдер тртібі" жаты негізінде жргізіледі. Мемлекеттік экологиялы сараптама жргізу шін таайындалатын тлем клемі Р экобиоресурстар министрлігі жаынан абылданып, бектілген нормативті жаттармен немесе кімет каулысы бойынша аныталады (5 тарау, 33- бап).

ТБТКС жргізу шін жаттарды арастырылу тртібі жне оны негізгі аидалары нсауда келтірілген (21.02.1997ж. бекітілген).

ТБТК сараптамаа берілген жобалау жаттары Р оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы органы белгілеген тртіппен тіркеу жргізеді. ТБТКОС мемлекеттік экологиялы сараптама жргізу туралы реквизиттерді болуы, барлы информацияны толымдылыы, соны ішінде жоспарланып отыран шаруашылы кызметті коршаан ортаа серін баалауды жне оларды азастан Республикасыны олданылып жрген жадайларды ескерілгені тексеріледі.

Бл жаттарды сйемелдеуші (сопроводительное) хатта сараптау жмыстарыны тленетіні туралы (азастан Республикасыны Министрлер Кабинетіні 29.06.1993 ж. №549 аулысына сйкес) объекті тапсырысыны (заказщик) олы ойылып, мрі басылу керек. Материалдарды арастырылуа абылдану фактісі Бас-мемсараптама немесе облысты экология жне биоресурстар басармасыны дейі арналан журналына жазылады да, содан кейін облэкобиоресурстар блімінде немесе Басмемсараптаманы бір бліміне беріледі, сйтіп олар рбір ызметті ерекшеліктеріне арай бл жобаны сараптама жмысын йымдастыруды бастайды.

ТБТКОС сараптауа берілген жаттарды рсатсыз ызмет блмелерінен алып шыаруа немесе баса біреуге беруге болмайды.

Сараптаманы алашы сатысында мемлекеттік экологиялык сараптауа берілген жаттарды толытыы мен жоба материалдарыны негізділігі нсауды бесінші бабына сйкес ткізіледі. Алдын-ала сараптауды талаптарын анааттандыратын материалдар ары арай арастырылуа жіберіледі. Бл сатыдаы талаптара сай келмейтін жаттар одан ары арастырылуа жіберілмей айтарылады. Ол шін айтарылу себептері крсетіліп жоба иелеріне хабарландырушы хат (уведомление) оса жолданады.

Барлы жаттар талаптара сай болан жадайда, жауапты ызметкер жобаны мемлекеттік сараптамалау категориясын, оны жргізу мерзімін, істі жргізу шін ажетті мамандар санын жне мемлекеттік экологиялы сараптама жргізуді тлем аысын анытайды. Сонымен бірге, ол тапсырысшыа ескертпе хатпен (уведомление) жаттарыны абылдананын жне 30 кн ішінде мемлекеттік экологиялы сараптама жмыс аысыны тленуі туралы хабарлаушы хат жібереді (істелетін сараптама жмыстарыны клемі жне тленетін жат кшірмесімен бірге).

ТБТКОС сараптау категориясыны крделілігі сарапталушы объектіні крделілігіне байланысты: жоспарланып отыран ызметті ауіптілігіне, табии жадайларыны крделілігіне, жоспарланып отыран шаруашылы жне баса ызметті орналастырылатын территориядаы экологиялык жадайа жне сараптауа сынылып отыран жаттарды клеміне байланысты болады.

Объектіні ТБТКС сарапталу крделілігі экологиялы ауіптілік класси-фикаторы бойынша аныталады. Сараптама жргізілу мерзімі де объектіні крделілігіне байланысты болады. Ол мерзім 30 кн, 60 жне 120 кн болуы ммкін. Классификациялау бойынша крделі, орташа крделілікті жне жай деп ш категориялы процедурамен жргізіледі.

Сараптама мерзімі мемлекеттік экологиялы сараптама басармашылыы немесе облысты экологиялык басармашылы йымдары жаынан зартылуы ммкін, біра ол мерзім 6 айдан аспауы тиіс. Егер сараптама жргізу тлем аысы 30 кн ішінде тленбесе, онда барлы жаттар объекті иесіне хабарландырушы хатпенен айтарылып жіберіледі.

ТБТКОС жргізуді басталу мерзімі тлем аысы жасаланнан кейін 30 кннен аспауы ажет. Бл мезгіл ішінде жауапты ызметкер сараптама комиссияларыны мшелері бастыын, жауапты хатшысына кандидаттар жнінде сыныс дайындайды. Сараптаушы комиссияны бастыы жне жауапты хатшы; сараптаушы комиссия мшелеріні санын; сараптаушы комиссияны календарлы жоспарыны жобасын; сараптамашылар тобыны жауаптысы шін техникалы тапсырмалар дайындайды.

Крделі емес объектілерді ТБТКС жргізу мемлекеттік экологиялы сараптаушы органдарды атардаы сараптаушылардан таайындалан комиссия тарапынан жргізілуі де ммкін.

ТБТКОС штатты сарапшысыны бюджеттік емес объектілерді сараптау жмыс аысыны тленуі "Р мемлекеттік сараптама жргізу мен аржыландыру жне тленетін тлемдер" жаты негізінде жргізіледі.

Жауапты ызметкер ТБТКС жргізу шін техникалык тапсырманы дайындап, сараптаушы комиссияны рбір мшесі мен келісім-шарт жасап бл жаттарды жобасы мен бйрыты Республикалы мемлекеттік экологиялы сараптама басару органына немесе оны территориялы органдарына береді.

Объектіні ТБТКС азастан Республикасыны экология жне биоресурстар министрлігі тарапынан бйрыа ол ойылан кннен басталады.

ТБТКОС сараптама жргізілу мерзімі сарапталушы объектіні жмыс клеміне байланысты болады, біра 120 кннен аспауы керек, ал жалпы МЭС жргізуге айырылан уаыт алты айдан арты болмауы ажет. Мемлекеттік экологиялы сараптаманы жауапты ызметкері сараптау жмысы басталаннан он кннен кейін мемлекеттік экологиялы территорияларды органдарын жне жергілікті жердегі басарушы органдарды істелейін деп отыран жоба туралы хабардар етуі тиіс.

Сараптамашылар комиссиясыны азастан Республикасыны олданылып жрген задарына сйкес зін ран орган беретін ытары мен міндеттері болады (Мемлекеттік экологиялы сараптама заы, 3-тарау, 19- бап).

Сараптамашылар комиссияны мемлекеттік немесе оамды экологиялы сараптама таайындауа, оан басшылы етуге жне оны жргізуге ыы бар орган наты объектіге экологиялы сараптама жргізу шін рылады. Сараптамашылар комиссиясыны рамында сараптауды зерттеу баыттары бойынша топтар рылады.

Сараптамашылар комиссиясы жмысыны нтижелері сарапшылар комиссиясыны жиынты орытындысы трінде баяндалады. Сарапшылар комиссиясыны рылымын, мазмнын, орытындысын іске асыру мен оан шаым жасау тртібін экологиялы сараптама жргізуді йымдастырушы сарапшылы орган белгілейді, сараптамашылар комиссиясыны наты жмыс тртібін де сол бекітеді.

Мемлекеттік сараптама комиссиясыны жмысы, сараптамашылар комиссиясыны мшелері мен тапсырысшы объектіні жауапты адамдары жне баса да мдделі йымдарды кілдері атысан йымдастырушы жиналыстан басталады. Бл жиналыста: сараптамашылар мемлекеттік экологиялы сараптама туралы бйрыпен таныстырылады; сараптау комиссиясыны траасы объектіні ТБТКС жргізу тртібімен таныстырады: тапсырысшы кілі жоспарланып отыран жобаны сипаттамасымен таныстырады; сарапшыларды сараптама топтарымен сараптаушы комиссия жмыстарыны кнтізбелік жоспарлары арастырылады; рбір сарапшыны жеке жне сарапшылар топтарыны орытындыларын дайындау мерзімдері белгіленеді; сараптама комиссиясыны орытынды жобасын дайындау мерзімі аныталады.

йымдастыру жиналысыны орытындысы хаттама трінде жасалады жне оан атысан кісілерді тізімі комиссия траасы мен жауапты хатшы тарапынан ол ойылып бекітіледі. Комиссияны рбір мшесі мемлекеттік экологиялы сараптамаа сынылан жобамен танысып, райсысы жеке-жеке сараптама орытындысын жазады. Блар комиссияны топтары алдында талыланады. Бйры бойынша ажет болан жадайда сарапшылар объектіге тікелей баруы жне баса сала мамандарын комиссия мшесі етіп осымша алуына да болады. Егер сараптау комиссиясы осымша материалдар ажеттігін талап ететін жадай туса, тапсырысшыдан комиссия траасы ресми хабарландыру хат (уведомление) жазу арылы ол ажеттерін срай алады.

Сараптаушы комиссияны жмыс жиналыстары да хаттама трінде жазылып комиссияны траасы жне жауапты хатшы тарапынан ол ойылып жалпы іс ааздарына тіркеледі.

рбір сарапшы орытындыларын топ жетекшілері жинап, р топ атынан здері орытынды дайындап, комиссия бастыына сынады. Сараптау комиссиясыны бастыы сарапшыларды корытындылырын талдап, жиынты корытындыны жобасын дайындайды.

Соы жиналыса дейін сарапшылар комиссиясыны жауапты хатшысы тапсырысшыны мемлекеттік экологиялы сараптама орытындысымен таныстырады да, жиналыса дейін комиссияа жаттарын ткізіуін хабарлайды.

Сараптаушылар комиссиясыны соы отырысында орытынды жоба талыланады. ТБТКС сарапшылар кеесіні бл отырысында кеес траасы - Басмемэксараптама бастыы, ал облысты басармаларда - экология жне биоресурстар басармасыны бастыы немесе бастыты орынбасары ткізеді. Оан тапсырысшы кілдері, жаттарды дайындаушылар, баса да мдделі йымдар кілдері атысады. Сараптаушылар комиссиясыны жетекшісі сараптау комиссиясыны жмысы туралы баяндама жасап, орытынды жобасыны тжырымдарымен таныстырады. Мемлекеттік экологиялы сараптама орытындысы жнінде шешімді абылдауда тек сараптау комиссиясыны мшелері атысуы ажет.

Сараптаушылар комиссиясыны соы мжілісі де хаттама трінде жазылып жне атысандар тізімі сараптама комиссиясыны жетекшісі мен жауапты хатшы тарапынан ол ойылып бекітіледі.

ТБТКОС сараптаманы о орытындысында ескертулер болмауы керек. Ал егер сыныстар немесе толытырулар болатын болса, олар жоба шешімдерін бзбайтын, оан сер ете алмайтындай згеше, яни мазмнын згерте алмайтындай болуы кажет.

Егер сарапшылар тарапынан орытындыа байланысты ескертулер болатын болса, онда орытындыдаы немесе жаттардаы ескертулерді тзетіп айтадан "ескертулерімен" деген белгі жасап, сараптаушы комиссияны жетекшісі, жауапты хатшысы жне комиссияны барлы мшелері ол ояды.

Егер бл аталандарды ішінде біреулері згертулермен немесе ескертулермен келіспейтін болса (мысалы экологиялы сараптама процедурасыны бзылуы, немесе орытындыны кейбір баптарымен келісілмеуі) онда, орытынды айтадан арастырылу шін мемлекеттік экологиялы сараптама басару органдарына “ерекше пікір” табасымен жне келіспеуші сарапшыны олы ойылып, комиссия мшелеріні кпшілігіні о пікірде болу немесе болмауына байланысты комиссия жетекшісі сарапшылар кеесімен бірге Р-ны экология жне биоресурстарды территориялы блімшелеріні басарушы органдарына баяндап, бл рамдаы комиссия мшелері тарапынан ТБТКС орытындысыны абылдана алмайтынын, сондытан оны айта ткізу шін комиссия рамына осымша сараптамасы енгізе отырып, сараптама мерзіміні зартылуын срайды.

Шешім абылдауды негізгі белгілері (критерийлері)

арастырылатын объектілерді жоспары мен жобалары сараптаманы орытындыны хаттамасын дайындау амтуымен аныталады:

- жоспарланып отыран ызметіні сипаттамасы ; жоспарланып отыран ызметке дейінгі территориядаы оршаан ортаны кйі.

- жоспарланып отыран ызметіні оршаан ортаа серіні баасы;

- жоспарланан ызмет іске асырыланнан кейінгі оршаан ортаны кйі;

- оршаан ортаа серді азайтуды, жоюды немесе технологиялы шешімдерді ескере отырып болдырмау шараны жеткіліктігі;

- оршаан ортаны орау жмысыны техникалы жаынан орындалу ммкіндігі.

- оамды ортаны жоспарланып отыран жоба турасы хабарландырыландыын растайтын жаттарды болуы жне оларды тіркелкендігі;

Жоспарланып отыран ызметті іске асырылуы алдындаы территорияны оршаан ортасыны кйін анытау шін тмендегілер туралы толы апарат ажет:

- территорияны табии ерекшеліктері;

- оршаан орта компоненттеріні (ауа бассейіні), жер асты жне жер сті сулары, топыра жне оны атты абаты, жер ойнауы, сімдіктер дниесі, жануарлар дниесі, леуметтік орта рамы туралы.

- оршаан ортаны ластаыш компонентерді млшерлік крсеткіштері;

- территорияны осы замандаы шаруашылыа пайдалану ммкіндігі;

- табиат орау (ерекше оралатын табиат объектіні болуы), мдени (тарихи жне мдени ескерткіштерді болуы) территорияда.

Жоспарланып отыран ызметке сипаттама беріп отыран материалдар тмендегілерді амту керек;

- республика жне жоспарланып отыран объектіні лрналасатын ауданына леуметтік – экоэкономикалы ажеттілігіні негізділігі жне масаты;

- техникалы процестерді сипаттамасы жне шыарып тастау мен аызу кздері;

- шыарылатын німдер мен тзілетін алдытарды экологиялы ауіптілік дегейі, сонымен атар оларды айта деу арылы зиянсыз німдер алу ммкіндігі;

- олданылатын технологияны отанды жне шетелдік сас технологияа сайкестік дегейі;

- жоспарланып отыран ызметті алыпты режимде жмыс істеуі жне техникалы апат кезіндегі белгіленген экологиялы туекел дрежесі.

Жоспарланып отыран ызмет іске асырылан со оршаан ортаны кйін айындаушы жаттардан тмендегілер болуы ажет:

- оршаан ортамен халыты тіршілік жадайыны жеке компоненттік (деградация тратану) згеруіні анализі;

- оршаан ортаны алпына келтіру мен халыты л - ауатын жасарту шін істелетін кешенді істерді негіздемесі.

Жоспарланып отыран ызметті нтижесіндегі антропогенді серді мейлінше аз жне жеткілікті рі тиімді дегейде стап тру шін ажетті кешенді жмыстардан мыналарды амтуы ажет:

- табиат орау жмыстарыны сапасы мен млшеріні сипаттамасы (рал жабдытар, діс-тсілдер, ондырылар), оларды пайдалану режимі;

- істелетін жмыстарды тиімділігі мен ызметін баылау діс-тсілдері;

- осы шараларды орындау шін жмсалатын аржылар .

ТБТКОС орытындысыны (Р- мемлекеттік экологиялы сараптама заыны 3-тарау, 27 бап) мазмны мен тжырымдары тменде крсетілген:

-Жргізілген ТБТКОС нтижелері бойынша сараптама орытындысы жасалады, онда экологиялы сараптама объектілерін іске асыру жнінде шешімдер абылдауа болатындыы мен ммкіндігі туралы тжырымдар болуы керек.

-ТБТКОС орындысыны тжырымдары мен сыныстары Р- оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы органы абылдаан барлы за жеке тлаларды орындауы шін міндетті болып табылады.

-ТБТКОС – теріс орытынды берген жадайда тапсырысты сараптамалы орытындысыны сыныстарына сйкес оларды жетілдіруді амтамасыз етуге жне блгіленген мерзімде айта экологиялы сараптама жргізуге, барлы материалдарды табыс етуге немесе кздеп отыран ызметінен бас тартуа міндетті.

-ТБТКОС о орытынды бермейінше жобаларды мемлекеттік коммерциялы банктерді , сондай –а, кез-келген меншік нысандар-ындаы згеде аржы мекемелеріні аржыландыруына жне іске асыруына тыйым салынады.