Ысаша теориялы мліметтер.

Меншік нысаны мен ай ведомствоа жататындыына арамастан Р экологиялы сараптама заыны 6-бабына сйкес, сараптама обьектілеріне міндетті трде мемлекеттік экологиялы сараптама жргізілуі тиіс (3-тарау, 14-бап).

оршаан ортаа тікелей немесе жанама жарамсыз сер ете алатын обьектілер, жобалар, рылыс жне айта жндеу жмыстары, ндіріс орындарын іске осу жне т.б. ойылатын жалпы экологиялы талаптар Р- «оршаан ортаны орау заыны Х-тарауыны 46-62 баптарында бекітілген.

Ксіпорындарды, обьектілер мен кешендерді, йлер мен имараттарды орналастыруа, салуа, айта жаартуа, дамытуа техникалы жаа жаратандыруда, айта бейімдеуде, ауыл-шаруашылы саласында, энергетика жне клік шаруашылыында, су, коммуналды шаруашылыында электр желісі мен мнай, бырларын салу, каналдар жне т.б. оршаан ортаа тікелей немесе жанама сер ете алатын обьектілер салынуы кезінде (48-50 баптар) экологиялы ауіпсіздік талаптарымен халыты денсаулыын сатау, оршаан ортаны орау жмыстары, табиат орларын немді пайдалану, оршаан ортаны алпына келтіру жмыстары ескерілуі ажет. Бл талаптарды орындалмаан немесе бзылан жадайда жмыс ааулы тзетілгенше тотатылады немесе толы тотатылады.

Ксіпорындарды орналастыруда оршаан ортаны орауды мына талаптарыны орындалуы ажет: табии ресурстарды немді олданылуы жне алпына келтірілуі; экологиялы, экономикалы, демографиялы жне т.б. серлерді зардаптарыны адам денсаулыына келтіретін зияныны дрежесі: сол территориядаы сімдіктер мен жануарлар дниесіне, серді мейлінше аз болуы. нерксіп орындарыны жне баса обьектілерді орналастырылуы Р оршаан ортаны орау заыны Х-тарауыны 48-бабына сйкес, обьектілерді орналастыру кезінде санитарлы-орау жне айматы орау орындары жасалады.

Обьектілерді айта жаарту мен рылыс жне баса нерксіп обьектілері, алдын-ала экологиялы сараптаудан тіп, о орытынды алып, табиат орау жне барлы санитарлы рылыс нормаларына жауап беретін бекітілген жобалар бойынша жасалуы керек (50-бап). Бекітілген жобаны немесе жмсалатын аржы клемін оршаан ортаны орау жмыстары есебінен згертуге болмайды.

рылыс жмыстары жргізілуі кезінде топыраты кйін, табии орларды сатау, орау жне тиімді олдану, оршаан ортаны жне территорияны когалдандыру, сауытыру жмыстарыны орындалу шаралары алдын-ала белгіленеді.

Обьектілерді пайдалануа беру кезінде ТБТК сараптама мен жобада жоспарланан экологиялы талаптарды толы клемде орындалуы адааланып (54-бап), тазалау, залалсыздандыру, зиянды алдытарды айта деу ата тексеріледі, ал ондырылармен амтамасыз етілмеген ндіріс, нерксіп немесе баса обьектілерді іске осуа рсат етілмейді.

Обьектілерді пайдалануа беру кезіндегі экологиялы талаптара (55-бап) ндіріс, энергетика, клік жне байланыс, ауыл-шаруашылы обьектілері т.б. белгіленген экологиялы технологияларды олданылуы оршаан ортаны ластамайтын, ажетті тазалаыш ондырылар мен санитарлы орау айматарыны болуы ажет. Бл обьектілерді пайдалануа беру кезінде аз алдыты жне алдысыз технологиялар, ндірістер, тиімді тазалаыштары бар, зиянды алдытарыны барлыын айта дей алатын, зиянсыз жне ауіпсіз отын олданатын, ауіпсіздік шаралары максимальды дрежеде ескерілген технологияларды олдану керек.

Ауыл шаруашылыындаы экологиялы талаптара да обьектілерге жобалау кезіндегі ойылатын талаптар мен обьекті пайдалануа берілердегі талаптар ойылады. Мал шаруашылы фермалары мен кешендері, ауыл шаруашылы німдерін деуші нерксіп орындары, топыра, жер сті жне жер асты суларын, атмосфераны ластамайтын ажетті санитарлы орау айматары мен тазалаыш ондырылармен жабдыталан болуы керек.

Мелиоративті жмыстарды жобалау, жоспарлау жне жмыстарын іске асыру кезінде су балансыны саталуын топыраты рационалды пайдалануды, суды немдеп пайдалануды, топыраты орауды, организмдер мен баса сімдіктер дниесін тозып кетуден, суды басып алуынан жне т.б. оршаан ортаны зиянды зардаптарынан орауды барлы ммкін жобалары жазба бйрыпен білдіріледі.

Бл талаптар орындалмаса жобалау тотатылады, немесе рылыс жне пайдалануа берілген обьектілерді айындалан кемшіліктері жойыланша тотатылады немесе мемлекеттік экологиялы сараптау органдарыны жмысты тотату туралы аулысы алынана дейін ол жмысты аржыландырылуы да банкілер тарапынан бір мезгілде тотатылады.

алаларды баса да елді мекендерді жобалау мен рылыс жаарту жмыстарына ойылатын экологиялы талаптар: (заны 56-бабы) бл за бойынша трындарды демалысына, ебегіне, тіршілігіне кепілдік бере алатын экологиялы жадайды амтамасыз етілуі, ндіріс, клік шаруашылытары, трлі тасымалдаушы бырлар жне т.б. шаруашылы обьектілеріні зиянды факторларын трындарды денсаулыы мен міріне, санитарлы трмысты жадайларына жаымсыз серлері болмайтындай етіп орналастыру.

Радиоактивтік материалдарды олдануа ойылатын экологиялы талаптар (57-бап).ндіріс орындары, нерксіп жне баса обьектілер, жеке адамдар радиоактивті заттарды ндіру, сатау, тасымалдау, олдану, жою жне айта деумен кму ережелерін сатап, радиацияны белгілі нормасынан аспауын адаалау, ал ол млшерден асып кеткен жадайда радиациялы ауіпсіздік органдарына хабарлап, радиация дегейін тмендету шараларын жылдам жне тез арада іске асыруы ажет.

Халы шаруашылыында биологиялы жне потенциалды ауіпті химиялы заттарды олдануа ойылатын экологиялы талаптар (58-бап). Бл талаптар р трлі химиялы заттар пайдаланатын ндіріс, нерксіп орындарын, мекемелер мен обьектілерді жобалау кезінде олданылады.

Бл жмыстар ажетті токсико-гигиеналы жне эко-токсикологиялы зерттеулер, олармен жмыс істеуді гигиеналы жне экологиялы нормативтермен танысан со ол заттарды Р кіметі белгілеген тртіпппен мемлекеттік тіркеуден ткізілуінен кейін жргізілуі ммкін.

Химиялы жне биологиялы заттарды ндіруде немесе жмыс істеу барысында, ауыл шаруашылыында олданылатын дрі-дрмек, су жылдамдыын арттырушы препараттар, минералды тыайтыштар, баса да халы шаруашылыында олданатын заттар мен жмыс жасау нормативтерін орындау, адам денсаулыы мен оршаан ортаа зиян келтірмеу шараларыны брлыы орындалуы керек.

Р министрліктері (экология жне биоресурстар, денсаулы сатау, тама нерксібі жне ауыл шаруашылы министрліктері) тарапынан кезеді трде ауыл шаруашылыында олданылатын химиялы препараттарды тізімі, тама жне таамдар рамындаы химиялы заттарды шектік млшерлік нормалары бекітіледі. Тама нерксібінде олданылатын жаа химиялы заттарды, адам денсаулыына тікелей немесе жанама серіне байланысты ылыми зерттеулер жргізілген со, денсаулы министрлігі тарапынан рсат беріледі, шешіледі.

Биологиялы серді оршаан ортаа серіні дегейін баылау, есепке алу кілетті санитарлы-эпидемиологиялы органдар тарапынан жргізіледі.

оршаан ортаны зиянды физикалы серлерден орау (59-бап). Мекемелер жне азаматтар шуларды, тербелістерді, магниттік рісті жне тербелісті баса физикалы зиянды серлеріні ндірісте, оамды жне трын йлерде, кшеде, алада жне баса орындарда демалыс айматарында, жабайы адар мен старды жиналатын жерлерінде, орытарда бларды болдырмау немесе олардан орау жне жою шараларын йымдастыру ажет.

оршаан орта мен адам денсаулыына ндіріс жне клік шуыны клеміні, тербелістеріні, магниттік рісті жне баса нормативтерден асып кетуіне тиым салынады.

оршаан ортаа физикалы факторларды сер ету дегейін есепке алу мен баылау жмыстары Р- мемлекеттік кілетті органдары (Р денсаулы министрлігі, экология жне биоресурстар министрлігі жне т.б.) тарапынан жргізіледі.

оршаан табии ортаны трмысты жне ндірістік алдытардан орауа ойылатын талаптар (60-бап).

алдытарды жинау, жою жне кму орындары жергілікті коммуналды жне осалы органдарымен келісілген, оршаан ортаны ораушы функциясын атарушы Р- орталы атарушы жне орындаушы органдар тарапынан бекітілген.

оршаан ортаны ластайтын ндіріс алдытарын тастау, аызу т.б. іс-шараларды оршаан ортаны орауды атарушы орталы органдарыны рсатынсыз жасауа тиым салынады.

алдытарды Р- территориясында айта деу, сатау жне кму масатымен алып келу тек Р-сы кіметіні арнайы рсатымен жасалады.

Трмысты жне ндірістік алдытарды жинау жне олдану мемлекеттік есепке алу арылы жргізіледі.

Токсикологиялы алдытарды, атомды ндіріс алдытарын ала немесе баса елді мекендерде, санаторийлерде, демалыс орындарында, адам денсаулыы мен оршаан ортаа ауіп тндіре алатын жерлерде орналастыруа тиім салынан.

Бл ережелерді саталмауы Р оршаан ортаны орау саласындаы кілетті мемлекеттік органдары тарапынан, санитарлы-эпидемиологиялы органдар тарапынан обьектіні ызмет атаруа алан рсатыны жобасында немесе ызмет атаруын шектеуге, немесе уаытша лде болмаса тгелдей тотатуа ыты.

скери жне ораныс обьектілеріне, скери ызметтерге ойылатын экологиялы талаптар (61-бап).

Р заында бекітілген экологиялы талаптар тек Р-ны заына сйкес ттенше жадайлардан баса уаытта скери жне роаныс обьекутілеріне де, скери ызметтеріне де толытай атысты. Р-ны задарына сйкес, баса органдар сияты, скери органдарда оршаан ортамен адам денсаулыына зиян келтіретін серлерді келтірмеуі тиіс, ал болан кнде оны зардаптарын жою, оны алпына келтіруі ажет.

Жерді озон абаты мен климатын орауа ойылатын талаптар (62-бап).

Жерді озон абаты мен климатты орау Р-ны задаврына жне халыаралы келісім шарттара сйкес, рі Р тарапынан бекітілген жаттара сйкес орандалады.

Халыаралы келісім-шарттар бойынша министрліктер мен ведомстволар, мекемелер озон абатына зиянды сер ететін химиялы заттарды ндірісі мен олданылуын азайтуды жоспарлап, ал содан со тгелдей тотатуы ажет.

Жерді озон абатына зиянды сер ететін химиялы заттар мен ндіріс алдытарыны тізімі Р оршаан ортаны орау саласындаы мемлекеттік кілетті органдары тарапынан жасалып бекітіліп, барлы министрліктерге хабарландырылады.

Сонымен, оршаан ортаа елеулі сер ететін жобаларды зерттеу жне іске асыруа ойылатын талаптар экологиялы сараптаманы жргізуде жалпы жне маызды экологиялы талаптар болып табылады.

Бл талаптар бойынша оршаан табии орта мен адам денсаулыына айтымсыз зардаптар шектіре алатын, сімдіктер мен жануарларды генетикалы орын жоя алатын, Жерді озон абаты мен климата зиянды згерістер келтіретін, табиаттаы жоары німді экологиялы жйелерді табии тепе-тедігіні бзылуына немесе ирауына жол беретін салаларды зерттеуге немесе іске асыруа ата трде тиім салынады.

Жоарыда аталан экологиялы талаптарды барлыы нормативтер жйесіне негізделіп, Р оршаан ортаны орау заыны 35-42 баптарында арастырылан жне оршаан ортаны сапасын згертетін нормативтер ШМК, шекті млшерлік дегей (ШМД), зиянды серлерді шектік нормативтері, шекті млшерлік шыарылым (ШМШ), табиата мейлінше ммкін болатын шекті жктеме (ММБШЖ) жне т.б. шыарылымдар мен аызылымдарды жне мемлекеттік экологиялы сараптама жргізілуі нтижесіне арай немесе Р оршаан ортаны орау саласындаы кілетті органдар жне санитарлы-эпидемиологиялы адаалау органдары тарапынан тоталуы да ммкін.

Баылау сратары:

1. ТБТКС жргізуде жалпы жне маызды экологиялы талаптар трлері.

2.Экологиялы талаптарды нормативтері, шекті млшерлік концентрация (ШМК), шекті млшерлік дегей, зиянды серлерді шектік нормативтері, шекті млшерлік шыарылым, т.б.

3. ТБТКС талаптарды негіздеме жаттары.

Аудиториялы тапсырманы орындау тртібі.

1. Баылау сратарына жауап.

2. А.Н. Каримов, Н.Р. Мажренова, А.Г. Сармузина Экологиялы сараптама баалау, баылау А., 2003, 46 бет.

Сабаа таырыбына сйкес дебиеттер тізімі:

1. Демегенов А.Н., Жабыршин Е.Г., Экология. Тараз, 2000 ж.

2. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Алматы: ылым, 1998ж

3. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж

4. Руководство о порядке проведения ОВОС.М., 1992 г

5. Букс И.И., Фомин С.А. Экологическая экспертиза и ОВОС. Программа курса и учебно-методические материалы. М., 1997 г

6. Баешов А., Дарібаев Ж.Е., Шакиров Б.С. Экология негіздері. Тркістан 2000 ж.

№3 Атмосфераны ластануы жне азастандаы алыптасан

экологиялы жадайлар

Саба жоспары:

1. азастанда алыптасан экологиялы жадайлар

2. Су ресурстары, су айдындарыны ластану топтары, кздері

3. азастанны азіргі кездегі климатыны згеруі жне оны экономикасы мен табии ресурстарыны климатты потенциалды згерісіне байланыстылыы.

Саба масаты: Адам баласы шін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соы жылдары крделі згерістерге шырап отыр. Е басты себеп ауаны ластануы. Ластаыш заттарды негізгі кздерін, Республика жадайында атмосфераны ластануын, азастан климатыны згеру себеп, салдарын оып йрету.

ысаша теориялы мліметтер.

Бгінгі тада атмосфера ауасыны тазалы сапасы брыны кезден ауытуда. Оны негізгі себептері-ауаа адамны антропогендік іс-рекетінен болатын р трлі газдарды шыарылуы. Оларды ауаны ластаыш заттар деп атайды.

Атмосфера-бкіл лемні тіршілік ортасы. Атмосфера-бкіл лемді таза ауамен амтамасыз ете отырып, тіршілікке ажетті газ элементтері мен (оттегі, азот, кмірышыл газы, аргон, т.б.) байытады жне Жерді метеорит серлерінен, кн жне арыштан келетін трлі зиянды сулелерден орайды, зат жне энергиялы алмасуларды, ауа-райыны ызметін реттеп, жалпы жер шарындаы тратылыты йлестіріп отырады.

Адам баласы шін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соы жылдары крделі згерістерге шырап отыр. Е басты себеп ауаны ластануы. Атмосфера ауасыны сапалы кйіні ксеткіштері оны ластану дрежесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластаыш заттарды шекті млшерлі концентрациясы ШМК алыпты рамнан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны ластанан деп саналады.

Ластаыш заттарды негізгі кздері-нерксіп, автокліктер, зауыттар, жылу энергетикасы, ару-жаратарды сынау, арыш кемелері мен шатар т.б. Жоарыда аталан обьектілерден атмосфераа тскен заттар ауа рамындаы компоненттеріні атысуымен химиялы немесе фотохимиялы згерістерге шырайды. Содан со пайда болан химиялы німдер суа, топыраа тсіп, барлы тірі организмдерді, имараттарды, рылыс материалдарын блдіреді.

Атмосфера рамындаы оттегі мен кмірышыл газыны траты болуы жалпы ауа бассейінні тепе-тедігіне сер етеді.

Атмосфераны ластану индексін (АЛИ) баалау бойынша 1995-2000 жылдар аралыында ауасы е кп ластанатын алалара: скемен, Жезазан, Балаш, араанда, Павлодар, Екібастз, Теміртау, Алматы алалары кіреді. рине бл немі згеріп отырады, йткені аталан алалардаы нерксіпті т.б. ластану кздеріні жмыс істеу арыны бірдей емес. Мысалы, 1995 жылдары е кп ластанан алалардан бірінші орына Жезазан, Балаш алалары шыса, ал 1999-2001 жылдары Лениногор жне скемен шыып отыр. Бл жерде ара металлургияны ластаыштары жне тсті металлургия ксіпорындарыны шыатын алдытары кп. Алматы мен Зырян алаларыны зиянды заттарды сейілтуге метрологиялы жадайы олайсыз.

Республика жадайында атмосфераны ластануына нерксіптерді техникалы жаынан жабдыталуыны нашар болуы сер етеді. Яни, ескірген технологиялы процестер нтижесінде рамында атты жне сйы блшектері бар газ трізді заттар орасан кп млшерде блінеді, рі осы химиялы осылыстар те ауіпті, улы келеді. Олар негізінен ккірт диоксиді, кмітегі оксиді, азот оксиді, ккіртті сутек жне аммиак, р трлі атты жне сйы заттар.

Соы 2001 жылды мліметі бойынша скемен аласыны ауасында ккірт диоксиді жне фенол, формальдегид, азот диоксиді алыпты дегейден 1-4 ШМК-а артып отыр. Сол сияты ауаны ластануы Атау, Теміртау, Шымкент, Тараз алаларында се тсуде. сіресе улы формальдегид (3 есе кбейгені)- Шымкент, Тараз жне Петропавл алаларында байалып отыр. Ауадаы аммиак пен фенолды млшері Теміртауда (2,3 ШМК), Петропавлда (3 ШМК) жетсе, ал Астанада фторлы сутегі 4 ШМК млшеріне жеткен.

азастан жадайында ауа бассейніні ластануы кбінесе ата континентальды ауа райына да байланысты. Жауын-шашын млшері те аз боландытан, ауаны табии тазаруы нашар. Оны стіне немі соатын кшті желдер біркелкі емес. Мысалы, Алматы, Шымкент, Лениногор, Зырян, Глубокое алаларыны ауа бассейндерінде табии ауа аыстары болмайды, соны себебінен алалар немі алы зиянды улы тманмен оранып жатады.

азастанны ауа бассейніні ластануы кршілес мемлекеттерді ауаа шыарылатын зиянды заттарды есебінен де кбейе тседі. йткені ауа бассейніні брімізге орта екені айын. Тмендегі млімет осыны длелдейді. Мысалы, азастанны з ластану кздерінен тскен жне шекаралас ауа арылы ткен заттарды лесі тмендегідей болан:

Ластаыштар азастанны ластаыш Кршілес елдерді

ластаыш кздерінен тскен кздерінен тскен лес

1. Ккірт 46% немесе 380000т. 54%

2. Азот 19% немесе 46400т. 81%

(тотыан)

3. Азот (тоты 51% немесе 11300т. 49%

сызданан)

4. Ккірт (сутек) 68% 32%

5. Кмірсутектер 61% 39%

рине з кезегінде азастанны ауа бассейнінен де Ресей, ырыз, збек республикаларына да ккірт пен азот осылыстары тіп отырады.

Су ресурстары. Дниежзілік су орларыны ластануы бкіл адамзат ауымын аладатып отыр. Суды ластануы кп трлі рі е соында су экожйесін блдірумен аяталады.

Су айдындарыны ластануын тмендегідей топтайды:

-биологиялы ластану: сімдік, жануар, микроорганизмдер;

-химиялы ластану: улы жне су ортасыны табии рамын бзатындар;

-физикалы ластану: жылу-ызу, электромагнитті ріс, радиоактивті заттар.

Дние жзілік денсаулы сатау йымы ауыз суды 100-ден астам сапалы крсеткішін сынан. азастанда ауыз су сапасы мемлекеттік стандарт (Мем СТ. 287482) бойынша 30 міндетті крсеткішпен аныталады.

Су бассейніні ластануыны негізгі себептері-тазартылмаан аын суларды зен-клдерге жіберу. Бан жол беретіндері:

-трын-й коммуналды шаруашылытар;

-нерксіп орындары;

-ауыл шаруашылыын химияландыру;

-халы шаруашылыыны баса да салалары.

Жер асты суларында р трлі жпалы ауру тарататын микроптар, вирустар кездеседі.

азастан жадайында зен-клдерді ластануы кбінесе нерксіп шоырланан айматарда, полигондар мен мнай-газ ндіретін жерлерде жаппай етек алуда. зендерді ішінде Ертіс су алабы, скемен орасын-мырыш комбинаты, Лениногор орасын заводы, Глубокое мыс заводтары сияты ндіріс орындарыны сарынды лас суларымен ластанады. Су рамында орасын, кадмий, мырыш, сынап, т.б. ауыр металдар шекті млшерден асып кетуі жиі байалады.

Іле-Балаш бассейіні суыны сапасы да мз емес. Мндаы ластаыш заттар-ауыр металдар, мнай німдері жне фенольдар.

Сырдария, Шу, Талас, аратал, Асу, Лепсі, Тентек, Кксу зендеріні сулары біршама таза деп есептелінеді. Соны ішінде Сырдария, Шу, Талас зендері ауыл шаруашылыын химияландыру мен дренажды сулармен ластануда. сіресе, Арыс, Келес зендері кріш пен мата егісінде жиі олданылатын пестицидтермен ластанып отыр.

Соы жылдары Каспий теізі шлдерінде мнай ндіруге байланысты жне теіз дегейіні табии ктерілуі айматы экологиялы тыныс тіршілігін шиеленістіріп отыр. Теізді ктерілуі жздеген мнай брылау ондырыларын, мнай оймалары мен деу обьектілерін істен шыарып отыр. азір бл жерде алты мнай-газ кені, жздеген елді мекендер, коммуникацияар, нерксіп орындары су астында алды. Мысалы, 1995-2001 жылдар аралыындаы ксіптік балытар мен баалы ара уылдыры жне ет беретін бекіре тымдас балытарды азайып кетуі тіркелді. Ал, 1999 жылы ырылып алан 20-30 мы ит балыты жне жздеген мы старды луі теіз суыны бгінгі сапасыны крсеткіші-биоиндикаторы болса керек.

Отстік азастан облысында е кп ластану Бадам-Сайрам кен орындарында байалуда. сіресе, Бадам зені бойындаы орасын, фосфор, химия нерксіптерінен блінетін орасын, кадмий, мырыш, сынап кей жерлерде шекті млшерден 50 есеге дейін асып кететіні тіркелген.

Су ресурстарыны биологиялы ластануы Арал аймаы мен Батыс азастанда жиірек шырасуда.

азастанны су ресурстарыны сапасын жасарту жне орау шараларын жзеге асыру баытында мемлекет экологиялы сараптау органдары мен тиісті территориялы кілетті органдар тарапынан баылау жмыстарыны эффективтігін арттыру, оршаан ортаа серді дер кезінде жне дрыс баалау арылы о нтиже алуа болатыны аны.

азастан шін азіргі климатты жадайларда шлді молаюына арсы крес жне тіршілік трлерін сатау мселелері зекті болып табылады.

азастанны географиялы орналасуы, оны климатыны ата континентальды жне ра болуыны басты себебі болып табылады. Республиканы территориясыны 50%-тен артыын шл жне шлейт ландшафт зоналары, 30%-ке жуыын дала, ал аз блігін орманды дала зонасы алып жатанын атап ту керек. Температураны жалпы жылылы млшері вегетациялы кезде оыржай ендіктегі днді даылдарды сіруге, ал отстікте мата, жзім, ант ызылшасы жне т.б. жылу сйетін сімдіктерді сіруге жеткілікті боланымен, азастан территориясыны басым блігіне тсетін жауын-шашын млшері траты суарылмайтын жер игеру шаруашылыына жеткіліксіз.

__нерксіп пен ауыл шаруашылыыны ыса тарихи мерзім арасында тез арынмен дамуы табии ресурстарды жедел игеруге келіп соты. Ты жне тыайан жерлерді кен алабы игерілді. Климатты ра болуыны салдарынан аздаан зендерді сулары егістікті суаруа, жайылымдар мен шабындытарды суландыруа, электр энергиясын ндіруге немді жмсалмады. Осындай зор антропогенді ысым Арал тадыры жне азастанны жалпы су ресурстарыны тозуына келіп соты. Егістік жерлерді деуді тмен технологиясы жне жайылымдарды шамадан арты пайдаланылуы, ауа мен жер беті суларыны р трлі ндірістік оыстармен ластануы, топыраты гербецидтермен, пестицидтермен аныуы, топыраты жне табии сімдік жамылыларыны кптеген алаптарды азуына келіп соты.

Ауа температурасыны суге баытталан тенденцияны саталуы бізді республикамыза те олайсыз болады. Зерттеулер барысында орташа жылды ауа температурасыны 1⁰С -а ктерілуі мен жауын-шашынны згермеуі ылалданан зоналарды солтстік баытта 100 км дейін ыысуына келіп соады. Климат модельдері бойынша алынан айматы климатты згеруді потенциалды болжаулары да жасы емес. Оларды брі 2050-2075 жылдара дейін ауа температурасыны суін 4⁰С-тан арты жне оларды кейбіреулері ана жауын-шашын млшеріні аздап кбеюін 25%-ке дейін болжайды. Бл болжаулар бойынша температура мен жауын-шашын згерістеріні булану арыныны суіні серінен осындай арым-атынаста боландыынан топыраты ылалдану жадайларыны нашарлауын ктуге болады. Болжауларды ішіндегі лдеайда аз олайсызы бойынша ылалдану зонасы салтстік баытта 40-50 км ыысса, экстремалды олайсыз болжам бойынша ол зона 400 км-ге ыысады. Басаша айтанда, шл жне шлейт зоналарыны алаптары бірталай седі. Еркін болжауларды кмегімен жасалан анализ азіргі кездегі ылалдану жадайларын сатау шін температураны 2-3⁰С дейінгі суі жауын млшеріні 20%-ке дейінгі суімен орны толтырылып труы керек деген орытынды жасауа негіз болады.

Зерттеушілерді баасы бойынша республиканы 30%-ке жуы жерінде су ресурстары кемуі ммкін. Су аыныны жыл арасындаы тараламы да згереді. Мысалы, су азайан кезеінде су аыныны кбеюін, ал су тасу кезеінде су аыныны азаюын ктуге болады. Жазды рашылы кктемгі су тасыны сияты экстремальды былыстарды кбеюі кптеген су кздерін жояды. Су орларыны азаюы адам шін, ауыл шаруашылыы жне оршаан орта шін осымша иындытар туызады.

Температураны суі тау мздытарыны азаюына келіп соады. Мздытарды динамикасы бірталай Солтстік Тян-Шань тау тізбектеріне тн болып келетін Іле Алатауында соы 35 жыл ішінде мздану процесі 30%-ке жуы немесе рбір жыла шаанда 1%-ке жуы кеміді. Осындай млшерде мздытарды клемі де азаяды. Сол себептен, мзды жйедегі суды оры да азаяды. Жй есептеуді нтижесінде неше жылдан кейін мздытар млде жойылатынын круге болады.

орыта келе, егер парникті газдарды ауамен араласуын ысартатын немесе климатты згерісіні салдарына икемді жасайтын шаралар дер кезінде олданылан болса, онда климатты згеруіні нтижесінде туан шыын те атерлі жне айтымсыз болмас еді.

Баылау сратары:

1. азастанда алыптасан экологиялы жадайлар.

2. Су ресурстары, су айдындарыны ластану топтары, кздері.

Аудиториялы тапсырманы орындау тртібі.

1. Баылау сратарына жауап.

2. А.Н. Каримов, Н.Р. Мажренова, А.Г. Сармузина ТБТКсараптамасын баалау, баылау А., 2003, 64 бет.

Саба таырыбына сйкес дебиеттер тізімі:

1. Демегенов А.Н., Жабыршин Е.Г., Экология. Тараз, 2000 ж.

2. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Алматы: ылым, 1998ж

3. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж

4. Руководство о порядке проведения ОВОС.М., 1992 г

6. Баешов А., Дарібаев Ж.Е., Шакиров Б.С. Экология негіздері. Тркістан 2000 ж

№5 Дріс таырыбы. Топыра экологиясыны згерісін баылау жне баалау. Жерді топыра абатындаы серді жне сімдіктер абатын, жануарлар дниесіне серді баалау.

Саба жоспары

1. Топыра ластануыны интегралды крсеткіштері.

2. Топыраты техногнді ластануын баалау.

3. Мемлекеттік экологиялы сараптама жргізуге ажетті сипаттамалар мен жмыстар (топыраа жасалатын серді баалау шін).

4. сімдіктер дниесіне серді баалау жне негіздеу жргізуде МЭС реттілігі.

5. Жануарлар мен сімдіктер дниесіне серді баалаудаы ерекшеліктері.

6. Жануарлар дниесіне серді негіздеу мен баалау кезінде МЭС реттілігі.

7. Орталы азастан жеріндегі экологиялы кйзеліс жадайы.

8. азастандаы егістікке пайдаланылатын жерлерді экологиялы жадайы.

9. Отстік азастан аймаыны экологиясы.

10. Батыс азастан аймаындаы (1996-1979 ж.ж.) экологиялы жадайы.

11. азастанны топыраы, ауасы, су ресурстарыны азіргі экологиялы сапасы.

Сабаты масаты.Экологиялы ахуала сай келетін шаралар олдану оны алдын алушы тетіктерді іске осу, яни ТБТКС-ды механизмін іске осу, МЕС жйесін кешенді олдану арылы халыты денсаулыына зиянын тигізбеу, халы шаруашылыы дамуыны маызды баыттарын оып, йрету, сонымен атар топыра нарлыыны тмендеу себептерін, топыраа антропогендік ызмет нтижесінде жасалатын серді баалау мен сімдік абатыны бзылуын, обьекті сер ететін зонадаы жануарлар дниесіне сипаттама беру, баалау жолдарын йрету.

ысаша теориялы мліметтер.

азастанны барлы жер клемі жоарыда крсетілгендей 2724,9 мы км². Жер орымызды клемі те лкен боланымен оны сапасы соы жылдары крт нашарлап отыр. Жерді дрыс пайдаланбау салдарынан топыра деградацияа шырап, нарсыздану, шлге айналу процестері кшейе тсуде. Соы мліметтер бойынша Республика жеріні 180 млн га немесе 60% шлге айналан. Барлы жерді 235 млн га жазы жерлерді, 185 млн га жайылым жне 34 млн га таулы айматы алып жатыр.

Жоарыда аталан 235 млн га нарлы жерді 180 млн га жері жарамсыз жерлерге айналып, оны 30 млн га топыра эрозиясына шырап 60 млн га тзданып, 10 млн га химиялы жне радиоактивті заттармен ластанан.

Республиканы 30 млн га жерін нерксіп, транспорт, байланыс, елді мекендер орналасан.

Солтстік облыстарда ты игеру науанына байланысты жне бірегей бидай даылын егу топыра арашірігіні 25-30% жоалтты.

Батыс азастан аймаында мнай-газ нерксібіні арындап дамуы 1000 га астам жерді амтыса, топыраты техногенді блінуі 2,5 млн га, ал тозан жайылым 3 млн га жерді алып жатыр. Сол сияты Азыр мен Тайсойан сына полигондарыны игілігінде 1,4 млн га жер блінген. Оны стіне Каспий теізіні ктерілуі болашата осы айматы шамамен 2,8 млн га жерін су басады деп болжам жасалуда.

Экологиялы кйзеліс жадайы Орталы азастан жерін де амтып отыр. Мнда жерді техногенді блінуі, нерксіптік алдытармен ластану, ауыр металдарды жинаталуы, радиоактивті элементтерді жне зымыран-арышты оыстарды (Байоыр кесенесі) шоырлануы траты жадайа айналан.

Кейбір айматарда топыраты тозуы, блінуі жне шлге айналуы Ертіс, Амудария мен Сырдария зендеріні су бассейніні азаюы. Арал теізіні тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мысалы, Отстік азастанда Арал аймаыны экологиясына байланысты 2 млн га жер шлейттеніп кеткен жне Жаадария іріндегі 3 мы га ара сексеуіл орманы біржола жойылу стінде. Арал ірі мен Сырдария зеніні аары бойынша топыраты химиялы улы заттармен жне радионуклидтермен ластануы жылдам жруде.

Балаш-Алакл жне Шу-Мойынм айматарындаы згерістер, Іле зеніне апшаай су оймасыны салынып, суды жасанды реттелуі табиата кп зардаптар келді. Су дегейіні 1,5-2,0 метрге тмендеуі Іле атырабы бойынша топараты рап, блініп, сорланып, тозып кетуіне жол берді. сіресе, Іле-Балаш бассейні жер жаннаты аталан Жетісу іріне экологиялы апатты да ала келді. Іле бойындаы тоай, тораы орманы, Шарын зеніні айталанбас слу табиаты мен каньондары тозып, жаалаудаы шрайлы жайылымдар лазыан сары далаа, шлге айналып бара жатыр. Ендігі жерде Іле суыны 10-15% ытай Халы Республикасыны алуы бл ірді табиатын одан да тере кйзелісе шыратуы ммкін.

азастандаы егістікке пайдаланатын жерлерді де экологиялы жадайы нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мы га жерді алып жатыр.

Соы жылдары байалып отыран лемдік климатты згеруі, азастанны шл-шлейтті белдеулеріне серін тигізіп, ондаы егіс алаптарыны сапасын тмендетіп жіберді. Бл жерлерде топыраты нарсыздануы, блінуі жне шлге айналуы арынды жруде. Оны стіне топыраты орауды агротехникалы шаралары, ар тотату, органикалы жне минералды тыайтыштар беру, гербицидтер мен пестицидтерді олданбаудан арам шптерді аулап суі, шегіртке трізді зиянкестерді шексіз кбеюіне жол беріп, жерді сапасын тмендетті. Мысалы, 1996 жылы егістіктерге 1 млн тонна минералды жне 33,2 млн тонна органикалы тыайтыш берілсе, бл крсеткіштер 1998 жылы 160 мы тонна, ол 2001 жылы 110 мы тоннаа ысаран. Топыратану институтыны мліметі бойынша азастанны нарлы топыраы зіні арашірігіні 19-22% жоалтан. Мны зі болашата жер ресурстарыны сапасы жасармайтынын аартады.

Топыраты ауыр металдармен жне радионуклидтермен ластануы барлы айматарды амтып отыр. сіресе, азастан бойынша ірі нерксіптер, кен орындары, азба байлытарды ндіру, скери-ндірістік алдытарды сатау жне оларды кму зоналарында жылдам жруде. Республика жерінде химиялы алдытар 2,3 млрд т., ал 529 обьектіде радиоактивті алдытар саталан. нерксіптерден шыарылан химиялы заттар Шыыс азастан бойынша жылына 5 млн т. жетіп отыраны тіркелген. Республика бойынша ластану дегейі Бетпа дала, Балаш ірі, Ертіс ірі, Маыстау, Каспий маы ойпаты, Іле Алатауы жазытарында тым жоары. Сырдария, Шу, Талас, Жайы зендеріндегі жерлер орасын, фтор, бром, мыс, пестицидтер жне нитраттармен ластанан.

скемен, Лениногор, Зырян алалары маындаы жерлерде орасынны млшері 100 ШМК, кадмий, мырыш-8-14 ШМК, мыс 10 ШМК-а жеткен.

Павлодар, Екібастз, аратау, Тараз т.б. нерксіп орындары аймаы геохимиялы ауытулара жне улы заттармен ластануа шыраан.

Семей іріні радиоактивті заттармен ластануы те жоары. Осы жерлерде шоырланан 154 нерксіп орындарынан жылына 294 мы т улы химиялы заттар оршаан ортаа шыарылады. Мысалы, мыс 100 ШМК, мырыш 300 ШМК, хром 100 ШМК, кобальт 50 ШМК т.б. ауыр металдарды шекті млшеріні тіркелгені Семей аласы бойынша жарияланан дебиеттерде келтіріледі.

1990 жылы мліметтер бойынша азастан территориясында ядролы арулар сыналан жерлерді клемі Атбе облысында 4207,5, 4900, Батыс азастан-1558,8, Орталы азастан-19,6, Маыстау-21,4, Павлодар-717,0, Отстік азастан-8,1, Семей-941,2 мы га жерлерді амтыан. Осы жерлерде 50 жыл бойы (1949-1996 ж.) Ресейді скери ведомстволары 503 ядролы сына жасап, шрайлы жерді 20 млн гектарын жарамсыз етті.

Батыс азастан аймаында 1966-1979 жылдар аралыында 24 ядролы ару сыналан, олар Маыстау облысында-3, Батыс азастанда-4 жне Атырауда-17 рет жасалан. Соны ішінде е ірісі Азыр полигоны ана 6,1 мы га жерді алып жатыр. Зерттеулер нтижелерібойынша цезий¹³⁷ концентрациясы Нарын, Азыр мдарында-130 ШМК, кадмий-80-120, стронций-150, орасын-80 жне нитрат-8,8 есе шекті млшерден асып кеткен.

Республика территориясында ірі зымыранды полигондар Атырау облысыны Тайсойан, Балаш клі маында Ташкен жне Байоыр арыш кесенесі орналасан. Бл жерлерде топыра беті те атты гептил жанармайымен жне зымыран оыстарымен ластанан. Гептил те улы зат боландытан адамдарды кпе-тыныс жолдарына, нерв жйесіне сер етіп, бйрек, бауыр мшелерін заымдайтыны аныталан. Сол сияты зымыран космос корабльдеріні шуы ышыл жабырлар жаудырып оршаан ортаны тірі кешеніні 30-50% биомассасын жойып жіберді. Мысалы, 1988-1991 жылдар аралыында тек ана Тайсойан полигонында ана 24000 зымыран барлыы 30 мы тонна жанармай жаан. 1994 ж. 5 шілде мен 27 азанда апата шыраан «Протон зымыран тасыышы араанды облысыны жеріне гептил уын шашып орасан зор ауіп тндірді. Оны зардабы лі зерттеліп жатыр, рине клемі лкен боландытан, зияныны лкен болатыны да аны.

азіргі кезде азастан жеріні 33,6 млн га жері скери полигондарды кесірінен блінгені аныталды. Сол сияты республика аймаында барлыы 16 млрд. тонна радиоактивті алды жиналан. Ол алдытар Амола облысыны-800 га, Жамбыл облысыны-190 га, Жезазан облысыны-25 га, ызылорда облысыны-3,0, Отстік азастан облысыны 2 га жерін алып жатыр.

азастанны ра климаты жадайында радионуклидтер топырата баяу озалып, за саталып, экожйелерді блдіреді. Осылайша топыра негізгі ластану кзі ретінде радионуклидтерді сімдіктерге одан жан-жануарлара, адама жеткізіп отырады. Ал, адам баласы з кезегінде генетикалы, соматикалы, онкологиялы аурулара шырап, зардап шегеді. азірді зінде азастанда 2,6 млн. адам мутагенез ауруымен есепке алынан. Атырау облысында 32 мы адам анемия, сйек рагі, туберкулез, жйке ауруларымен ауырып зардап шегуде.

Жоарыда келтірілген фактілерді, азастанны топыраы, ауасы мен су ресурстарыны аншалыты зардап шегіп келгенін дние жзіні адамзат оамы саы жылдары ана біліп отыр.

Демек, экологиялы ахуала сай келетін шаралар олдану оны алдын алушы тетіктерді іске осу, яни ТБТКС-ды механизмін іске осу, МЭС жйесін кешенді олдану арылы халыты денсаулыына зиянын тигізбеу, халы шаруашылыы дамуыны бірсыпыра маызды маызды баыттарына анытаушы роль атаратыны кмнсіз.

Сондытан, экологиялы ауіпсіздік лтты ауіпсіздікті стратегиялы іргелі бліктеріні бірі жне халыаралы интеграциялы процестердегі елді мдделері мен басымдытарын орауды аса маызды аспекті болып табылады.