Жерді топыра абатындаы серін жне сімдіктер абатына, жануарлар дниесіне серді баалау.
Сабаты масаты.Топыра нарлыыны тмендеу себептерін, топыраа антропогендік ызмет нтижесінде жасалатын серді баалау мен сімдік абатыны бзылуын, обьекті сер ететін зонадаы жануарлар дниесіне сипаттама беру, баалау жолдарын йрету.
ысаша теориялы мліметтер.
Топыра абатын ндіргіш кштерді экономикалы категориясына жатызуа болады, йткені ол жылу мен ылалды йлестіруді нтижесінде ндіргіш кш ретінде зін толы маынада крсете алады. сіресе топыра ерекше бааланатын ауыл шаруашылыы дамыан айматарда оны ластанудан орау жоспарланып отыран шаруашылы ызметті алдындаы топыра абатына серді баалау негізгі проблемаларды біреуі болып саналады.
Топыра нарлылыыны тмендеуі ртрлі сенлерден болуы ммкін. Оларды механикалы жне химиялы деп екі типке блуге болады.
Механикалы серге тікелей немесе жанама антропогенді сер етуді нтижесінде (рылыс жмыстары, рылыс жмыстары кезіндегі ауыр техниканы іс-имылы, дрыс айдалмау нтижесінде жел жне су эрозиясыны шиеленісіп кетуі) топыраты нарлы абатыны (гумусты абатыны) бзылуы.
Экологиялы баалау мен болжауды негізгі міндеті, жоспарланып отыран ызметті егжей-тегжейлі талдауды (анализдеуді) нтижесінде осы жоба шін тадалатын жер учаскесіне, траты жне тпелі пайдаланылатын блімдерге, рылыс дісін жне рылыс соындаы (рекултивациялау) айта опсыту жне т. басалара ылыми кзараста орытынды шешім беру.
Бл баалау тек ауыл шаруашылыында олданылатын топыратара ана емес, сонымен атар табии фитоценоздар алып жатан алаптар мен барлы географиялы зоналарды амтиды, йткені топыраты сімдік жабындысыны бзылуы, бір-бірімен тізбектеп орналасан экологиялы кері серлерді себебі болуы ммкін (сімдіктер алаптарын су басып кетуі, жануарлар ареалыны азаюы жне т.б.)
Топыраа химиялы сер р трлі дістермен, ртрлі ластаушы кздер арылы тікелей немесе жанама жолдармен ластануы ммкін.
Тікелей ластау ластаушы заттарды топыра бетіне тікелей тсуі (атты трмысты алдытарды тасталуы, мнайды ауы, трлі улы сйытытар, тыайтыштар, ртрлі улы химикаттар жне т.б.).
Жанама жолмен ластану-ластаыш заттарды аэрогенді жолмен жне жер асты суларымен топыраа тсуі. Бл ластану трлеріні райсысы немесе бірнешеуі бірден жоспарланып отыран антропогендік ызметпен байланысты болуы ммкін.
дебиеттерді талдауды нтижесінде топыраты техногенді ластануын баалауды толы деп саналатын, р трлі кластара блініп арастырылан трі 1-кестеде крсетілген.
Топыра абатыны техногенді ластануын баалауды кластара блінуі
| Баалау крсеткіштері | Топыраты геоэкологиялы кйіні кластары | ||||
| І-Норма (Н) | ІІ-ауіп () | ІІІ-Кризис (К) | ІV-Апат (А) | ||
| Оай еритін тздарды млшері (%салма) Улы тздарды млшері (%салматы) Улы химикаттар мен пестицидтер (ШМК-мен) Мнай жне мнай німдері (%салматы) Поллютанттар млшері (ШМК-мен) | 0,6-дан аз 0,3-тен аз 0,1-ден аз 0,1-ден аз 0,1-ден аз | 0,6-1 0,3-0,4 1,0-2,0 1,0-5,0 1,0-3,0 | 1,0-3,0 0,4-0,6 2,0-5,0 5,0-10,0 3,0-10,0 | 3,0-тен жоары 0,6-дан жоары 5-тен жоары 10-нан жоары 10-нан жоары |
ТБТКС жргізуге ажетті топыраа жасалатын серді баалау шін тмендегі сипаттамалар мен жмыстарды ескеру ажет.
1. Обьекті сер ететін зонадаы топыраа сипаттама (физика-химиялы асиеттері, нарлылыы), топыра абаты кйіні баалануы.
2. Обьекті сер ететін зонасындаы топыраты олдануа, оны сапасын тмендетуге шектеулер ою.
3. Топыра абатын территорияны ндіріс алдытары жне баса ластаыштармен ластануын ескеріп, серіне сипаттама (ауіптілік класы, трі, улылыы, алды клемі, алдытар жиналан ала ауданы т.б.).
4. Топыраты обьекті рылысы кезінде сыдырылып алынатын нарлы абатын тасымалдау жн сатау жніндегі шешімдерді йлесімділігі.
5. Топыра асиеттеріні тмендегілерді серінен згеруіні болжамы.
-жаа рельефтер жасау шін территорияны айтадан тзету;
-табии процестер активтілігіні згеруі;
-территорияны рылыс алдытарымен жне уаытша ндіріс алдытарымен ластануы.
6. Апат бола алан кнде топыра асиетіні згеруін болжау.
7. Жобаны шешімдерін іске асыру кезіндегі топыратаы ммкін болатын згерістер.
8. сер етілгн территорияны алпына келтіру жмыстары.
9. алдытарды залалсыздандыру жне жою жмыстары.
10. Территорияны су басып кетуден инженерлік орау жмыстары.
11. Бзылан топыратарды алпына келтіру жмыстары (аын алды суларды жиналуы, техникалы жне биологиялы деу), айта алпына келтіру мерзімдері.
12. Негізгі топыра пайдаланыша жобаны іске асыруда табылатын пайдасын осып есептегендегі келтірілген шыынны клемі.
13. Табиат орау жмыстарыны клемі жне компенсациялы жмыстарды айта алпына келтіру жне апат болан жадайдаы жмыстарды ескеріп нын баалау.
сімдіктер абатына серді баалау. сімдіктер дниесі алашы таырыптарда айтыландай, адамзат тіршілігі шін толып жатан шаруашылы мні бар, мысалы, ажетті оректік заттарды 80-85%-і, дрі-дрмектер, рылыс ааштары мен рекриациялы талабын, ылыми эстетикалы талаптарын амтамасыз етеді.
Жер шарындаы сімдіктер бірлестігі биосфераны негізгі блшегіні бірі. сімдіктерсіз жер бетінде тіршілікті болуы ммкін емес жне оны ауасыны тіршілік шін толып жатан шаруашылы мні бар. сімдіктер планетаны оттегімен байытады, тіпті жердегі ауа райы, ауаны озалысы, жерді ылалдануы, топыраты эрозиядан оранысы, кптеген химиялы элементтерді айналуы сияты былыстар сімдіктер тіршілігімен тыыз байланысты. Ол былыстарды бріні табии ыраы сімдіктерді атынасуынсыз жрмейді. Бан оса сімдік адам шін дрі, таам, киім, баспана, жол-атынасы жне т.б. кзі болып табылады.
сімдіктер абатын орау-е маызды жне те жауапты рі иын жмыс.
Кез-келген антропогендік іс-рекетті сімдіктер дниесіне серін баалауда, оны алдымен адамзатты тіршілігі мен ландшафттарды мір сруі шін тікелей жне жанама ролін ескерген жн.
Сімдіктерге ассимиляциялы органдары арылы поллютанттарды аэротехногендік жолмен кіруі, ластаыштарды серімен орман биогеоценоздарыны деградациясына жол ашады, сіресе металлургиялы ндірістерді бл орайда зияны орасан. Бл ндіріс орындары тірегіндегі сімдіктерді ассимиляцияланушы органдарыны рамында металдарды жиналуы ластану шамасына байланысты седі. Ал баса металдар (ндірістен блінбейтін) территория бойынша біркелкі таралады. 2-кестеде орманды экожйені биохимиялы крсеткіштері крсетілген.