Таырыпа арналан апаратты материал

ТЖІРИБЕЛІК САБАА АРНАЛАН ДІСТЕМЕЛІК НСАУ

Таырыбы: №1. Кіріспе. Экология жне траты даму пні, масаты мен міндеттері. оршаан орта мен экологиялы факторлар.

Мамандытар: 5В 130100 - «Жалпы медицина»,

5В 130200 – «Тіс емдеу»

Курс: 1

Семестр: 1,2

Пн: «Экология жне траты даму»

 

растырандар: м..к., ассоц. профессор Рыскулова А.Р.,

б..к., доцент м.а. Аскарова У.Б.,

 

Алматы, 2016

Тжірибелік саба. Кіріспе. Экология жне траты даму пні, масаты мен міндеттері. оршаан орта мен экологиялы факторлар.

2.Масаты:студенттерде экология жне траты даму пні, масаты мен міндеттері жне оны ысаша даму тарихы туралы, баса пндермен байланысы, негізгі блімдері, экологиялы фактор жне оларды классификациясы мен экологиялы факторларды оршаан ортаа, адам денсаулыына зиянды сері, сол сияты оршаан ортаны орау саласындаы негізгі нормативтік-ыты актілер туралы білім алыптастыру

3.Оытуды міндеттері: студенттерді эккологияны негізі болып саналатын организмдер мен оршаан орта арасындаы арым-атынастарды жалпы задылытарымен, тірі организмдер мен оршаан орта факторларыны олара сер ету жолдарымен таныстыру.

 

4.Таырыпты негізгі сратары:

1. Экология жне траты даму пні, масаты мен міндеттері, зерттеу объектілері.

2. Экологияны ысаша даму тарихы. А. Гумбольдт, Ж.Ламарк, К.Линней, Э.Геккель, А.Тэнсли, В.В.Докучаев, В.И. Вернадский т.д. экологияны дамуына осан лесі.

3. ХХ асырды крнекті эколог-алымдары: В.Н. Сукачев, Г. Одум и Ю. Одум, Н.Ф. Реймерс, Б.Небел, Б. Коммонер, т.б. азастанда экология ылымыны дамуы.

4. Экологияны негізгі тсініктері: биосфера, экожйелер, биогеоценоз, популяция, ауымдасты, экологиялы факторлар.

5. Экологияны негізгі задары мен принциптері, Б. Коммонер, Либих, Шелфордт т.б. задары жне оларды маызы.

6. азіргі заманыы экологияны рылымы. Экологияны медициналы, биологиялы жне баса ылымдармен байланысы. Экологияны дамуыны негізгі баыттары мен зерттеу дістері.

7. Экологиялы фактор тсінігі. оршаан орта жне экологиялы факторларды классификациясы.

8. Экологиялы факторларды классификациялары: тарихи, Мончадский классификациясы, т.б.

9. Абиотикалы жне биотикалы факторлар жне оларды трлері. Тірі организмдер топтары арасындаы тр ішілік жне тр аралы арым-атынастар.

10. «Экологиялы уыс» тсінігі, оны мні.

11. Антропогендік факторлар, оларды оршаан ортаа тікелей жнеме жанама серлері.

12. Факторларды организмдерге сер етуіні жалпы задылытары. Экологиялы факторларды сер ету айматары.

13. Экологиялы валенттілік. Стенобионтты жне эврибионтты организмдер.

14. Шектеуші факторлар жне оларды маызы. Ю.Либихты минимум заы.

15. В.Шелфордты экологиялы толеранттылы заы.

5.Оыту дістері: семинар-тренингтер.

6.дебиеттер:

Негізгі:

аза тіліндегі:

1. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы, 2004.

2. Аскарова .Б. Экология жне оршаан ортаны орау. Алматы, 2007. 80-111 б.

3. «Р Экологиялы Кодексі», Астана 2007 ж.

4. «Р 2007-2024 жж. траты дамуа ту Концециясы». Астана, 2006 ж.

На русском языке:

1. «Экологический кодекс РК» от 23 января 2007 года.

2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения: учебник для медицинских вузов и колледжей. – Алматы,2002. – 260с.

3. Новиков Ю.В. экология. Окружающая среда и человек: учебное пособие. – М.: Фаир-Пресс,2000. -320с.

4. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. Ростов -на- Дону. Феникс, 2005. 41-74 стр.

5. Николайкин Н.И., Николайкина Н.Е., Мелехова О.П. Экология. М.: Дрофа, 2005. 48-93 стр.

6. «Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 гг.» (2006 г.).

7. У.И. Кенесариев, Н.Ж. Жакашов, Ж.А. Будесова. Математическое моделирование влияния окружающей среды на заболеваемость населения, проживающего в регионе Карашыганакского нефтегазоконденсатного месторождения // Вестник КазНМУ, №1, 2008, часть II, С.47-49.

 

7.Баылау сратары:

1. Экологиялы факторлар, оларды классификациялары

2. Экологиялы факторларды тірі организмдерге сер ету механизмдеріні негізгі принциптері мен задылытары

 

 

Таырыпа арналан апаратты материал

"Экология" терминін (грек сзі: ”oіkos” - ”й”, ”тіршілік ету ортасы”; ”logos” - ”ылым”) 1866 жылы неміс биологы Эрнест Геккель сынан.

зіні зерттеу объектісі мен мазмнына байланысты экология бірнеше салалара блінеді:

1. Организмдерді (особьтар, популяциялар, биоценоздар, т.б.) зара жне оршаан ортамен арым - атынасын зерттейтін биоэкология. Биоэкология – особьтар экологиясы (аутоэкология), популяциялар экологиясы (демэкология) жне ауымдастытар экологиясы (синэкология) болып блінеді.

2. Экология - ртрлі иерархиялы дегейдегі экожйелерді тіршілік етуіні жалпы задылытарын зерттейтін ылым.

3. Экология – барлы тірі организмдерді тіршілік ету ортасын зерттейтін комплексті ылым.

4. Экология – адамны тр ретіндегі жне оамны планета экосферасындаы орнын, оны экологиялы жйелермен байланыстары мен олара сер ету жадайларын зерттейді.

5. Экология – адамны шаруашылы тіршілік рекетінде з ажеттіліктерін амтамасыз ету шін биосфера ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын арастыратын ылым.

азіргі тада трлі ылымдарды экологияландыру, яни технологиялы, басару, т. б. салаларда табии ресурстарды пайдалануды тиімділігін арттыруа жне оршаан ортаны сапасын жасартуа, сатауа баытталан жйелерді енгізу процесі арындап дамып келе жатыр. Тіпті ндіріс технологияларын экологияландыру ажеттілігі туындап отыр деуге болады. Бл ндірістік процестерді табии ортаа зиянды серлерін болдырмау шін жргізілетін іс-шаралар жиынтыы.

Осыан байланысты экология зіні бастапы, тірі организмдер мен оларды тіршілік ету ортасы арасындаы арым-атынастары туралы зерттейтін биология ылымыны бір саласы деген анытама шеберінен лдеайда ке, ауымды бірнеше ылыми салалара блініп кетті. Дегенмен экологияны азіргі тадаы барлы салаларыны негізі биоэкологияны фундаментальды идеялары болып саналады.

Зерттеу объектісіні клеміне арай экология тірі организмдер мен оларды оршаан ортасы атысында жретін лкен географиялы процестерді зерттейтін географиялы немесе ландшафты экология; Жер биосферасы туралы ілім – глобалды экология болып блінеді.

Зерттеу объектісіне байланысты экология микроорганизмдер, саыраулатар, сімдіктер, жануарлар, адам, ауылшаруашылы, олданбалы, инженерлік жне жалпы экология болып блінеді.

Кез келген организмні, не организмдер тобыны тіршілік етуі экологиялы факторлар деп аталатын белгілі бір орта жадайлары комплексіне байланысты. “Экологиялы фактор” дегеніміз тірі организмдерге тікелей немесе жанама трде сер ететін ортаны кез келген элементі.

Организмдер шін экологиялы факторларды трлі млшері, не дегейі трліше сер етеді.Экологиялы факторларды сер ету сипаты жне организмні оан жауап реакциясы фактор серіні интенсивтілігімен немесе оны млшерімен аныталады.

Кез келген организмні тіршілігі шін олайлы не олайсыз болып саналатын факторлар серіні белгілі интервалы болады. Организмні ажеттілігіне сйкес келетін жне оны дамуы шін олайлы жадайлармен амтамасыз ететін факторды сан млшері оптимум аймаы деп, ал организм шін олайсыз млшері пессимум аймаы деп аталады. Соы жадайда организмні тіршілік процестері басыы кйде болып, бл оны дамуына кері серін тигізеді.

Оптимум жне пессимум айматары млшеріні диапазоны организмні сол экологиялы фактор серіне деген тзімділігін (толеранттылыын) анытаушы критерий болып саналады да, экологиялы валенттілік не толеранттылы деп аталады.

Экологиялы факторды оптимум жне пессимум айматары млшеріні диапазоны ке млшерінде тіршілік ете алатын трлер эврибионттар (грекше: “eurus” –ке, “stenos” – тар деген сздерден алынан) деп, ал аз ана диапазондаы млшеріне бейімделген трлер стенобионттар деп аталады. Мысалы, ортадаы температураа байланыстыжоары экологиялы валентті трлер –эвритермиялы, ал тменгі – стенотермиялы деп, немесе ортаны тздылы дегейіне атысты тзды ортада тіршілік етуге бейімделген трлер эвригалдар (грекше : “gals” – “тз”) деп, ал тз млшері аз ортада тіршілік ететіндер стеногалдар деп аталады.

Сонымен, кез келген тірі организм табии ортада толып жатан факторлар серіне шырайды. Экология ылымы осы факторларды санын ана жіктеп оймай, сонымен бірге жне е маыздысы оларды ішіндегі е негізгі дегендерін танып, оларды зерттеліп отыран объектіге серіні сипатын ынуа ммкіндік береді.

Экологиядаы классикалы немесе деттегі классификация бойынша экологиялы факторлар екі топа: абиотикалы жне биотикалы болып блінеді. Абиотикалы факторлара климатты факторлар (температура, жары, ылалдылы, ысым, т.с.с.), топыра пен суды физикалы асиеттері жатады. Биотикалы факторлара орек жне особьтар мен трлерді арасындаы арым-атынастарды трлері (жыртышты, бсекелестік, паразитизм, т.б) жатады.

Экологиялы факторларды барлы классификацияларын орытындылай келіп, оларды бір ттас система бойынша топтауа болады.

Климатты факторлар : 1) бірінші периодты факторлар (жары, температура); 2) екінші периодты факторлар (ылалдылы); 3) периодты емес факторлар (шквалды жел, рттер, атмосфераны иондануы).

Климатты емес физикалы факторлар : 1) сулы ортаны факторлары (оттекті млшері, тздылы, рН, ысым, тыызды); 2) эдафикалы факторлар (рН, су; механикалы рамы, тздылыы, т.б.);

оректік факторлар : 1) орек саны; 2) оректі сапасы.

Биотикалы факторлар: 1) тр ішілік арым-атынастар (гомотиптік реакциялар); 2) тр аралы арым-атынастар (гетеротиптік реакциялар).

Организмдегі зат алмасу процестеріні интенсивтілігіне сер ететін аса маызды экологиялы факторлар – температура, жары, су, ылалдылы жне минералды тздар. Олар тірі организмдерді биосферада таралуына немі сер етуші факторлар.