Таырыпа арналан апаратты материал
ТЖІРИБЕЛІК САБАА АРНАЛАН ДІСТЕМЕЛІК НСАУ
Таырыбы: №4. В.И.Вернадскийді биосфера туралы ілімі, оны негізгі аидалары. Заттар айналымы мен энергияны згірісі.
Мамандытар: 5В 130100- «Жалпы медицина»,
5В 130200– «Тіс емдеу»
Пн: Экология жне траты даму
растырандар: м..к., ассоц. профессор Рыскулова А.Р.,
б..к., доцент м.а. Аскарова У.Б.,
Алматы 2016
Тжірибелік саба. В.И.Вернадскийді биосфера туралы ілімі, оны негізгі аидалары. Заттар айналымы мен энергияны згірісі.
2.Масаты: студенттерде биосфераны рылысы жне биосфера дамуыны жоары сатысы -ноосфера туралы В.И.Вернадскийді концепциясы жайында, биосфера туралы ілімні траты даму концепциясы трысынан маызы туралы білімді алыптастыру, бекіту.
3.Оытуды міндеттері:
* Биосфера тсінігімен, биосфераны рылысы жне шекараларымен;
* В.И.Вернадский бойынша тірі зат тсінігімен;
* Атмосфера, рылысы жне оны биосферадаы ролімен;
* Гидросфера, оны Жердегі табии ортаны алыптасуындаы ролімен;
* Литосфера, рылысыны сызбасы жне биосферадаы ролімен;
* Биосферадаы тірі азаларды жіктелуімен;
* В.И.Вернадскийді ноосфера туралы іліміні траты даму концепциясын рудаы маызымен таныстыру;
* Кміртегіні Жердегі айналымыны аидалы сызбансасын рып йрену;
* Азотты Жердегі айналымыны аидалы сызбансасын рып йрену;
* Ккіртті негізгі асиеттеріне жне оны табиаттаы айналымына сипаттама беру;
* Фосфорды негізгі асиеттеріне жне оны табиаттаы айналымына сипаттама беру.
4.Таырыпты негізгі сратары:
1. Биосфера туралы ілімні негізін салушы кім, ай жылы?
2. В.И. Вернадскийді биосфера туралы іліміні негізгі аидалары.
3. Тірі зат, биокосты жне биогенді зат деген не?
4.Тірі затты лі заттан айырмашылыы неде?
5. Биосфераны негізгі ерекшеліктері андай?
6. Биогеохимиялы цикл деген не, оны андай трлері бар?
7. Биосфераны рылымы андай?
8. Биосфераны тменгі жне жоары шекаралары андай? Биосферадан тыс тірі организмдер тіршілігін шектеуші факторлар андай?
9. Тірі затты негізгі асиеттерін сипаттаыз.
10. «Ноосфера» терминін кім жне ашан сынды? Оны мні не?
5.Оыту дістері:дискуссия
6.дебиеттер:
Негізгі:
аза тілінде:
1. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы. Алматы, 2003.
2. Аскарова У.Б. Экология жне оршаан ортаны орау. 2007 ж. 30-78 б.
Орыс тілінде:
1 Вернадский В.И. Биосфера. М.: Наука, 1967. 374 стр.
2. Войткевич Г.В., Вронский В.А. Основы учения о биосфере. Учебник для вузов. Ростов – на-дону. Феникс. 1997 г. 476 стр.
3. «Экологический кодекс РК», Астана, 2006.
4. Кенесариев У.И,.Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения: Учебник для медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы. 2002.
5. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. Ростов -на- Дону. Феникс, 2005. 149-221 стр.
6. Николайкин Н.И., Николайкина Н.Е., Мелехова О.П. Экология. М.: Дрофа, 2005. 196-314 стр.
7. Никитин Д.П., Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2000. 10-16 стр.
8. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: учебное пособие – М: фаир –Пресс 2002-560с
9. Концепция перехода РК к устойчивому развитию на 2007-2024 годы. Указ президента РК №216 (14.11.06).
10. Семенова Л.И. Устойчивое развитие: Учебное пособие. – Алматы: Фонд «ХХІ век», 1997.
11. Доклад конференции ООН по окружающей среде и развитию. – Рио-де –Жанейро, 1992 (т.1). – Нью-Иорк 1993
осымша дебиеттер:
1. Стожаров А.М. Медицинская экология. Учебное пособие. – Минск: ВНШ,2007. – 424с.
2. Шілдебаев Ж.Б. ызыты экология. – Алматы,2000.
3. Ревич Б.А., Авашани С.Н., Тихова Г.И. Экологическая эпидемиология: учебник для высших учебных заведений. – М.: Академия, 2004. - 384с.
4. Королев А.А. Медицинская экология: учебное пособие. – М.: Академия, 2003. - 192с.
5. Степанковский А.С. Общая экология: учебник для вузов. – М.: Юнити-Дана,2005. -687с.
7.Баылау сратары:
1. Биосфера дегеніміз не жне оны баса Жер абышаларынан айырмашылыы?
2. аламды экожйе (экосфера) ретіндегі биосфераны абиотикалы жне биотикалы бліктері неден трады?
3. Жерді оттегілік атмосферасы арай алыптасан?
4. Оттегі мен кмірышыл газыны тепе-тедігіні бзылуы Жердегі тіршілікті дамуына алай сер етеді?
5. Табии ортаны биотикалы реттелу концепциясыны мні неде?
6. Коэволюция жне топты тадауды биосфера шін мні?
7. оам мен табии ортаны коэволюциясы нтижесінде ноосфераны пайда болуы ммкін бе?
Таырыпа арналан апаратты материал
Жер планетасыны биосферасы – адам жне баса барлы тірі организмдерді тіршілік ету ортасы. Бл – планетадаы тірі заттарды тіршілік аймаы. Биосфераны рылымы, рылысы жне энергетикасы онда тіршілік ететін тірі организмдерді тіршілік процестеріні жиынтыымен аныталады. Планета тгелдей биосфера емес. Оны жоары шегі теіз дегейінен озон абаты, 20-25 км-ге дейін, ал рлыта – 2-3 км мхит тбіне дейінгі аралыты алып жатыр.
Жер планетасында мекендейтін халы саны соы жылдары те жоары арынмен суде. Бл адамзат оамы шін жаа проблемалар туызары аны.
те ертедегі тарихи кезедерден бастап ткен асырды басына дейін халы саны ашты пен ртрлі эпидемиялар серінен біресе азайып, біресе кбейіп, бірнеше жз млн арасында ауытып отырды. Тек XVІІІ – XІX асырларда жадай біршама згерді. 1960 жылдара арай халы саны 3 млрд-а, 1975 жылы 4 млрд-а, 1987 жылы 5 млрд-а жетіп, жылына шамамен 90 млн-а артып отыр.
Алайда соы 20 жылда халыты су арыны біршама тмендеп кетті. Осыан арамастан, 2000 жылдардан кейін халы саны 6 млрд - тан асуы ммкін деген болжам бар. Біра бл болжам ана, шын мнінде бізді биосферадаы осынша халыты тіршілігіне зиянды серін тигізбей оймайтын экологиялы проблемалар ескерілмей отыр. йткені, климатты згерістері, табии ресурстарды сарылуы сияты жадайлар, сз жо, халы саныны суіне де з серін тигізеді.
“Биосфера - бізді тіршілік ететін ортамыз, бізді оршаан табиат. Адам баласы, е алдымен, зіні тыныс алуы, тіршілік ету іс-рекеті арылы осы табиатпен тыыз байланысты”.В.И.Вернадский
Биосфера – негізгі тірі жне лі заттарды бір-бірімен зара сері болып табылатын тіршілік аймаы. Ол тірі организмдер биосфераны функциясы жне онымен материалды-энергетикалы жаынан тыыз байланысты, рі оны анытаушы лкен геологиялы кш болып табылады. Организмдер дегеніміз тірі заттар, яни белгілі сан арылы берілген химиялы рамы, салмаы, энергиясы бар барлы тірі организмдерді жиынтыы болып табылады.
Ертедегі Греция, Рим ойшылдары – Аристотель, Эротосфен, Теофраст, Страбонны ебектерінде адам баласын оршаан лемні рылымы, тірі организмдерді оларды оршаан ортамен байланыстары жнінде біраз тсініктер кездеседі. Біра бірнеше асырлар бойы сол уаыттаы оамны даму дегейіне байланысты бл мселелерге жеткілікті кіл блінбеді. Тек ана айта рлеу дуірінде ылыми ойлар дамып, мдени мралара кіл блін бастааны белгілі.
Н.Коперникті лемні гелиоцентрлік системасы туралы ілімі, лы географиялы жаалытар дуірі, т.с.с. пайда болды.
Биосфера туралы ілімні алашы бастамаларын біз, голландиялы оымыстылар Б. Варениус, Х. Гюгенс, французды табиат зерттеушісі Ж. Бюффон, лы орыс оымыстылары В.И. Татищев, М.В. Ломоносов, т. б ебектерінде кездестіреміз.
Біра биосфераны горизонттарындаы заттарды динамикасында шешуші фактор болып табылатын тіршілікті орасан зор ролі біртіндеп, кейінірек, тірі организмдер сырты ортамен зат алмасу нтижесінде тіршілік ететіндігі аныталанда ана ашылды.
Биосфера туралы ілімні пайда болуын, кбінесе, французды ататы табиат зерттеушісі, ²биология² деген терминді алаш рет сынан француз оымыстысы Ж.Б. Ламарк есімімен байланыстырады.
Жан Батист Ламарк 1803 жылы зіні францияны гидрогеологиясы туралы ебегінде жер шарында тіршілік ететін организмдер жиынтыын осы термин арылы берді. Ал биосфераны Жерді ерекше абаты екендігін айтып, 1875 жылы ²биосфера² деген терминді ылымда алаш рет сынан Вена университетіні профессоры геолог Эдуард Зюсс.
Ботаника, сімдіктер географиясы, топыратану жне баса да биологиялы, геологиялы ылымдарды дамуымен бірге биосфера туралы тсініктер мен наты мліметтер біртіндеп жинатала берді. Осы ылымдардаы биосфераны бірттас тсінуге ммкіндік беретін тсініктер организмдер мен оршаан орта арасындаы арым-атынастарды зерттейтін ылым –экологияны шыуымен байланысты болды.
Неміс алымы Э. Геккельді ²Организмдерді жалпы морфологиясы² атты ебегіні шыуын экология ылымы дамуыны бастамасы деуге болады.
Жер биосферасыны белгілі табии система ретінде тіршілік етуі барлы тірі организмдер атысында жретін заттар мен энергия айналымынан крінеді.
Экологияны не екенін тсіну шін В.И. Вернадскийді ылыми жетістіктеріні шыы-биосфера туралы ілімді еске тсіру ажет болады. Биосфера – жерді жа абыы, оны рамы, рылымы жне энергетикасы негізінен брыны жне азіргі тірі организмдер ызметінен болан. Биосфера шектеріні ішінде оларды биохимиялы ызметіні іздері кездеседі. Атмосфера, су, мнай, кмір, к, саз жне оларды туындылары (сланцстар, мрмр жне гранит) планетаны тірі затымен жасалан. Биосферада жріп жатан бар мірлік рдістерді барлыы экологияны зерттеу нысаны болады. Биосфера тіршілік «тірі зат» дамуыны сферасын амтиды, В.И. Вернадский сзімен, «тірі зат» геологиялы кш ретінде рекет жасайтын, жер бетін алыптастыратын жер айналасындаы кеістік осымен биосфера шекаралары аныталады. Олар бкіл биосфераны яни, сулы абатты (12 км тередікке дейін) жне 15 км биікткке дейін атмосфераны тменгі абатын амтиды. Биосфераны литосферадаы тменгі абаты 5 км тередікте туі деп саналады.