Таырыпа арналан апаратты материал
МАШЫТАНУ САБАЫНА АРНАЛАН ДІСТЕМЕЛІК НСАУ
Таырыбы: №10. Топыраа антропогендік сер. Топыраты химиялы жне биологиялы ластануы жне трындар денсаулыы.
Мамандытар: 5В 130100 - «Жалпы медицина»,
5В 130200 – «Тіс емдеу»
Пн: «Экология жне траты даму»
растырандар: м..к., ассоц. профессор Рыскулова А.Р.,
б..к., доцент м.а. Аскарова У.Б.,
Алматы 2016
Машытану сабаы. Топыраа антропогендік сер. Топыраты химиялы жне биологиялы ластануы жне трындар денсаулыы.
2.Масаты: Топыра ресурстары, азастандаы топыра ресурстарыны экологиялы жадайы, топыраты ластаушы кздер мен топыра ластануыны адам азасы мен биосфераа зиянды сері туралы білім мен топыраты орау шараларына сай іс-шараларды талдай білу туралы біліктіліктерді алыптастыру.
3.Оытуды міндеттері:Жерді топыра ресурстарыны маызымен;
· Топыра тзілу процесіне сер ететін факторлармен;
· азастандаы топыра ресурстарыны экологиялы жадайымен;
· Топыраты ластаушы кздерді трлерімен жне заттармен;
· Топыраты ластануы, тздануы, батпатануы жне оларды себептерімен;
· Шлейттену, оны себептері мен зардаптарымен;
· Топыраты ластануыны адамдар денсаулыы мен биосфераа серімен таныстыру;
* Р топыраты трлі зиянды серлерден орау шаралары жнінде мліметтермен, нормативтік-ыты актілемен таныстыру;
* азастан Республикасыны жасанды жне табии биогеохимиялы провинцияларымен жне осы территорияда тратын трындарды денсаулы жадайымен таныстыру;
* Интегралтьді крсеткішті есептеу дісімен жне топыра пен суды ластану ауіптілік дегейімен таныстыру;
* Топыра пен суды ластану ауіптілігіні дрежесін баалау бойынша ситуациялы есептер растыруды йрету.
4.Таырыпты негізгі сратары:
1. Биосферадаы топыраты ролі жне оны негізгі асиеті мен маызы
2. Топыра эрозиясыны трлері жне себептері
3. Топыраты ластануы, тздануы жне батпатануы, оларды себептері мен зардаптары.
4. Топыраты ластаушы кздер жне олардан орау.
5. Жерді рекультивациялау жне оны жолдары мен кезедері.
6. Пайдалы азбаларды ндіру кезінде жргізілуге тиіс табиатты орауа арналан ісшаралар андай?
7. алдысыз, аз алдыты, ресурс немдеуші технологиялар жне оларды олдану принциптері
8. Биотехнология жне оны топыраты ластанудан орау шін маызы
9. Химиялы ластаушы заттар – пестицидтер мен минералды тыайтыштарды оректік тізбектер арылы тасымалдануы.
10. Топыраты химиялы жне биологиялы ластануы жне оларды трындар денсаулыына сері.
5.Оыту дістері:кіші топтарда жмыс.
6.дебиеттер:
Негізгі:
аза тілінде:
1. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы. Алматы, 2003.
2. Аскарова У.Б. Экология жне оршаан ортаны орау. 2007 ж. 193-206 б.
Орыс тілінде:
1. Кенесариев У.И,.Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения: Учебник для медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы. 2002.
2. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. Ростов -на- Дону. Феникс, 2005. 326-349 стр, 457-469 стр.
3. Николайкин Н.И., Николайкина Н.Е., Мелехова О.П. Экология. М.: Дрофа, 2005. 413-423 стр.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2000. 246-274 стр.
осымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для магистрантов высших учебных заведений. Пособие для учителей. – Агар,1999.
2. Шілдебаев Ж.Б. ызыты экология. Алматы, 2000.
3. Цветкова Л.И., Алексеев М.И., Усанов Б.П. и другие. Экология. – М.: Изд-во АСВ; СПб: Химиздат,1999.
Ситуациялы есепті растыру лгісі:
орасын-цинк комбинатыны (скемен ) жне ЖЭС- желденетін жаынан 5-км ашытыта трын аймата металлдар концентрациясы мынандай: орасын- 100мг\кг (ШРЕК -32), цинк – 80мг/кг (ШРЕК-23), мыс 10 мг/кг (ШРЕК -3), кадмий – 4 мг/кг (ШРЕК-1), мышьяк – 3 мг/кг (ШРЕК- 2). Топырата ішек таяшасы аныталды – 120 кл/1 г топырата, энтеробактериялар -150кл/1 гр топырата, гельминт жмырталары – 10 экз/100 гр.топырата.
Сратар:
1. Атмосфераны ластаушы кздерді атаыз?
2. Топырата андай ластаушы кздері бар (табии, анторпогенді) ?
3. Топыраты андай ластаушылар бар (сйы, атты, газтрізді) жне олар топыраа алай сер етеді ?
4. Топырата зін-зі тазарту рдістері жре ма жне оны маызын атаыз ?
5. Топыраты ластануына биогеохимиялы провинция немесе техногенді аномлия атыса ма ?
6. Топыраты эптидемиологиялы ауіптілігі, андай факторлар сер етеді?
7. Топыра ласташыларыны концентрация коэффициентін есептеіз.
8. Топыра ластануыны суммарлы крсеткішін жне трындар денсаулыыны ауіптілік крсеткішін есептеіз.
9. Топыраты ластаудан орайтын андай гигиеналы шаралар ажет?
Оыту дістері:ситуациялы есептер, жмыс ойыны.
Баылау: ауызша срау (саба таырыбы бойынша сратар)
1.Топыраа антропонгенді серлер.
2.Жел жне су эрозиясы.
3.Жерді шлденуі, нарсыздануы.
4.Топыраты табии жне анторпогенді ластану факторлары.
5.Ластаушы заттарды миграциясы жне айналымы.
6.Топыраты ластануыны экологиялы зардаптары (пестицидтермен, минералды тыайтыштармен, ауыр металлдармен, мнай німдерімен)
7.Топыраты биологиялы ластануы жне эпидемиологиялы ауіптілік.
8.азастан территориясыны биогеохимиялы провинциялары жне оларды сипаттамасы.
9.Эндемиялы аурулар туралы тсінік.
10.азастан территориясындаы биогеохимиялы провинциялар.
11.азастандаы антропогенді провинцияларды алыптасу кзлдері жне трындар денсаулыыны жадайы.
12.Антропогенді провинция территориясындаы трындар арасындаы ауруларды алдын-алу.
13.Таулы жыныстара антропогенді серлер, жне олардымассивтері мен азбалары.
14.Жер беті жне жер асты суларын приоритетті ластаушылары.
15.нерксіптік аынды суларды сипаттамасы, нерксіп салалары бойынша сулы экожйелерді приоритетті ластаушылар.
16.Ауылшаруашылыты аынды сулар сипаттамасы.
17.Шаруашылыты-аынды суларды сипаттамасы.
18.Атмосфералы (жабырлы) аынды суларды сипаттамасы.
19.азастанны трлі айматарындаы су нысандарыны ластаушы кздері.
20.Арал теізіні жне арал аймаыны сабатары.
21.Трындар денсаулыына суды биологиялы жнек химиялы ластануны сері.
Жмыс ойыныны мазмны:
Ойын атысушылары суды ластану кздерін анытау жне оны трындар денсаулыына сет ететін ауіптілік дрежесін интегральді баалау бойынша инструктивті материалмен танысады. Оытушы ойынды жргізу алдында магистранттарды ойынны масатымен, ережесімен таныстырады, пайда болан сратара жацуап береді. Содан кейін ол ойын жадайыны бастапы орнын жариялайды. Ойынны р атысушысы оытышудан кіріспе инструктажын, ажетті материалды алады жне олармен танысуа кіріседі.
Сюжетті линия дамуыны жалпы мні:
Зырьяновка аласыны аынды сулары (орасын жне ет комбинатыны, шаруашылыты-трмысты) шалшы-жинаыш жне Березовка зеніне яды. Березовка зеніні аын суынан тмен мыналар аныталды:сынап-0,0006мг\л, (1-класс ауіптілігі); орасын – 0,06 мг\л,кадмий – 0,003 мг\л, (2-класс ауіптілігі), цинк- - 2,0 мг\л, мыс – 1,05 мг\л, (3-класс ауіптілігі); коли индекс – 2380 000, иісі – 4-балл, БКК-10мг\л, еріген оттегі – 0,5-1,0 мг\л.
Ересек трындарды аурушадыы (1000 трына) аын суынан тмен, жоары
| Нозологиялы трлері | Аын суынан жоары | Аын суынан тмен | ||
| 1. ан айналым жйесіні аурулары | 144,7 | 216,7 | ||
| 2. Тыныс жолдарыны жедел аурулары | 164,7 | 165,3 | ||
| 3. Жедел бронхиттер | 14,5 | 20,5 | 10,4 | 15,8 |
| 4. Пневмониялар | 12,3 | 18,7 | 10,7 | 11,2 |
| 5.Остеохондропатиялар | 12,1 | 33,4 | 89,5 | |
| 6. Тері жне теріасты клетчатка аурулары | 16,8 | 4,6 | 67,9 | 130,9 |
| 7. т апшыыны аурулары | 16,4 | 35,2 | ||
| 8. Жедел ішек аурулары | 160,4 | 170,8 | 250,1 | 320,8 |
Студенттерге арналан нсаулы:
1. Суды андай ластану кздері бар?
2. Ластануды андай негізгі кздері бар?
3. Заттарды ШРЕК- ктерілу жиілігін анытаыз.
4. ауіптілік классы бойынша суды интегральді ластану крсеткішін анытаыз.
5. (№ 1,2,3 осымша) жіктелуі бойынша суды ластану дрежесін анытаыз.
6. Суды ластану крсеткіштері трындар денсаулыына андай сер крсетуі ммкін?
7. андай гигиеналы шаралар жргізу керек?
Осымша №1
Суды ластануын интегральды баалау лгісі:
Су кзіндегі судаы сынап концентрациясы 0,0005мг/л (ПДК – 0,0003), кадмий – 0,09 мг/л (ШРЕК- 0,03 мг/л), никель – 1,2 мг/л (ПДК – 1 мг/л), хром – 0,08 мг/л (ШРЕК - 0,05 мг/л), хлоридтер – 420 мг/л (ШРЕК- 350 мг/л), сульфаттар-800 мг/л ( ШРЕК -500 мг/л). Суды ластану дегейіне жне суды ластануыны ауіптілік дегейіне баа берііз.
1) Барлы 4-ауіптілік классына ШРЕК- ктерілу жиілігін табамыз:
;
1 класс (Hg) = 1,2 ШРЕК
2 класс (Cd) = 3 ШРЕК
3 класс (Ni, Cr) = 
4 класс (Cl-,SO42-) =
2) 
атынасты р трлі класс заттарын бір стандарта келтіру шін ауіптілік классыны заттары шін, барлы мндерді коэффициенттерге кбейтеді. ауіптілік классына сйкес изоэффективтер. (1 класс шін = 1; 2 класс- 0,5; 3класс – 0,3; 4класс – 0,25).
1 класс – 1,2 * 1 = 1.2
2 класс – 3 * 0.5 = 1.5
3 класс – 1.4 * 0.3 = 0.4
4 класс – 1.4 * 0.25 = 0.35
3)Суды соы ластану дегейін анытайды: барлы мндерді осады (1,2 + 1,5 + 0,4 + 0,35 = 3,45)
4) Г.Н. Красовский жіктелуі бойнша (осымша 1) суды ластану дегейін анытайды,
ал осымша бойынша 2-і ауіптілік дегейі. Берілген таспсырмада суды ластану жне ауіптілік дегейі орташа.
Осымша №2
Су кздеріндегі суды ластану дрежесіні гигиеналы жіктелуі.
( Г.Н. Красовский, М., 1988 бойынша).
| Суды ластану дрежесі | Суды баалау крсеткіштері | Ластану индексі | |||||
| Органолептикалы | Токсиколо- гиялы | Санитарлы тртіп | Бактерио-логиялы | ||||
| Иіс баллы | ШРЕК, органолеп тикалы (жоарылау дегейі) | ШРЕК, токсикалы (жоарылау дегейі) | БКК, мг/л | Еріген оттегі | Коли-индекс (ІТТБ) | ||
| Рсат етілген | < 10 000 | ||||||
| Орташа | 10 000 - 100 000 | ||||||
| Жоары | 100 000 – 1 000 000 | ||||||
| Аса жоары | >5 | >8 | >8 | > 1 000 000 |
Осымша №3
Суды ластану дегейін интегральды баалау.
| ауіптілік дегейі | Заттарды ауіптілік класс суммасы бойынша интегральды крсеткіштер |
| Рсат етілген |  1
|
| лсіз | 1 – 3 |
| Орташа | 3 – 10 |
| Жоары | 10 – 25 |
| те жоары | 25 – 100 |
| Аса жоары | > 100 |
дебиеттер:
Негізгі:
аза тілінде:
1. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы. Алматы, 2003.
2. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
3. Аскарова У.Б. Экология жне оршаан ортаны орау. 2007 ж.
Орыс тілінде:
1.«Экологический кодекс РК», Астана 2007 г.
2. «Концепция РК о переходе к устойчивому развитию на 2007-2024 гг.». Астана, 2006 г.
3. Кенесариев У.И,.Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения: Учебник для медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы. 2002.
4. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. Ростов -на- Дону. Феникс, 2005.
5. Николайкин Н.И., Николайкина Н.Е., Мелехова О.П. Экология. М.: Дрофа, 2005.
6. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2000.
осымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для магистрантов высших учебных заведений. Пособие для учителей. – Агар,1999.
2. Шілдебаев Ж.Б. ызыты экология. Алматы, 2000.
3. Цветкова Л.И., Алексеев М.И., Усанов Б.П. и другие. Экология. – М.: Изд-во АСВ; СПб: Химиздат,1999.
Аылшын тілінде:
1. Manuel C. Molles Ecology. Concepts and Application, 2/e. - University of New Mexico- Albuquerque. - Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
2. J.L. Chapman, M.J.Reiss. Ecology. Principles and Applications. – 2nd Edition. – Cambridge University Press, 1998.
3. E. Odum, Gary W. Barrett Fundamentals of Ecology, 5 edition. - Brooks Cole, 2004.
Таырыпа арналан апаратты материал
Литосфера – (грекше – lіthos - тас + sphaіr – шар) – жерді абыы, рамы силикатты, алыдыы 30-80 км болатын жер шарыны сырты атты тас абышасы. Литосферада тірі организмдер 3 км дейінгі тередікте тіршілік етеді.
Топыра. Жер бетінде Кнні энергиясы заттарды екі айналымын: су айналымы мен атмосфера циркуляциясында байалатын лкен, немесе геологиялы жне заттарды топыра, сімдіктер, микроорганизмдер мен жануарлар арасындаы айналымы- кіші немесе биологиялы айналымды туызады. Екі айналым да бір-бірімен тыыз байланысты.
Топыраты табии ландшафттар мен экожйелердегі маызы зор, оны жекеленген экожйе деп арастыруа болады.
Топыратану ылымыны негізін салушыларды бірі В.В.Докучаев ХХ асырды басында топыраты зіне тн зара байланыстары, тіршілік ету задылытары мен зін-зі реттеуге абілетті табии-тарихи дене деп арастырады, топыраты планетаны тарихымен, тау жыныстарымен, климатымен, сімдіктерімен, рельефімен жне ландшафтымен тыыз байланысты болатынын атап крсеткен.
Тау жыныстарыны топыраа айналу процесіні аса бір маызды жне жалпы былысы рлыты бкіл бетін жауып жатан гумусты абатты тзілуі болды. Бл абат топыраты е бір белсенді блігі болып саналады. Топыраа е алаш рет М.В.Ломоносов ылыми анытама берді, ол : топыра тзілу процесі нарлылы тзіле жретін сімдіктер мен тау жыныстарыны арасындаы за зара арым-атынас деп крсетті.
Топыра ресурстары Жер бетіндегі тіршілікке ажетті ен маызды алы шарттарды бірі болып табылады. Алайда оны шын мніндегі маызы мен ролін з дрежесінде баалай алмай келеміз. Топыра биосфераны компоненттеріні бірі ретінде адам, жануарлар мен сімдіктер шін биохимиялы орта болып саналады, ол энергетикалы сиымдылыы жоары, топыра биотасы мен адамдар арсындаы тікелей жне жанама серлерді тепе-тедікте сатап тра алатын здігінен тазару процестеріні механизмдеріні аса маызды резерві болып табылады. Адамдара азы-тлік пен жануарлара оректі ндіру шін ажетті жадайлар тек топыра арылы ана жасалынады. Топыраты табии дене ретіндегі негізгі функциясы атмосфералы жауын-шашынды жинатау мен су балансын реттеу, сімдіктерге ажетті оректік элементтерді жинатау, жер асты суларын тзумен тазалыын амтамасыз ету, ластаушы заттарды тасымалдау.
Топыра - сырты орта жадайлары: жылу,су, ауа, сімдіктер мен жануарлар, микроорганизмдерді біріккен серінен алыптасан жерді беткі нарлы абаты. Топыра тзгіш факторлара сол сияты рельеф пен адамны іс-рекеті де жатады. Тірі организмдер топыраты негізгі асиеті - нарлылыыны алыптасуына жадай жасайды.
Топыраты нарлылыы дегеніміз – оны сімдіктерді олара ажетті оректік элементтермен, сумен жне ауамен амтамасыз ету абілеті. Ол топыра тзілу процесі барысында жне адамны топыраа сер етуі нтижесінде алыптасады. Ол бкіл адам баласыны тіршілігіні кзі болып табылатын аса маызды байлы, ауылшаруашылы даылдарыны німіні, ауылшаруашылы даылдары ндірісіні негізі.
Топыра - барлы элементтерді аккумуляторы: ол оларды зінде жинатап, сумен шайылып кетуден сатайды. зіні алыптасан зат алмасу процесі бар, траты динамикалы жйе боландытан топыра табии факторлар (су тасыны, эрозия, рашылы, т.б.) серіне арсы тра алады. Біра топыра кптеген антропогендік факторларды (жер жырту, мал жаю, техниканы олдану, т.с.с.) за уаыта созылатын серіне сезімтал келеді. Топыраты нарлылыы адам іс-рекетіне де байланысты.
Топыра - барлы материалды игіліктерді кзі. Ол азы-тлік, мала жем, киім шін талшы, рылыс материалдарын береді. Топыраты е маызды байлы екендігін айта келіп, К.Маркс, ебек байлыты кесі болса, топыра - анасы деген.
Топыра ешнрсеге айырбасталмайтын табии ресурс. азіргі тада, ылым лі кнге дейін табии топыраты орнын баса алатын жасанды материал таба алан жо. сімдіктерді топырасыз сіруді кез келген дісі (гидропонды, пластопонды, аэропонды) топыраты ролін дл з мнінде орындай алмайды. Сондытан адамзат оамы алдында тран жне лі де маызды болып ала беретін аса маызды проблема топыраты топыра тзілу процесіндег зідігінен алпына келу абілетін сатап алуа барынша жадай жасау.
Топыра - биосфераны баса элементтерімен здіксіз алмасып отыратын, олармен тыыз байланысты жне биосфераны кейбір элементтеріне (атмосфералы ауа, жер бетілік жне жер астылы сулар) зі де сер ете алатын те крделі ашы система. Топыра немі климат пен ауа райы компоненттері, флора мен фауна, сіресе соы кезде трлі антропогендік зиянды серлерге шырап отыр. Топырата эрозиялы процестер кбейіп, здігінен тазару абілеті нашарлап, нарлылыы кемуде.
Топыраты деградациялануыны (латын тілінен аударанда - "тмендеу", "арта кету" ) негізгі факторлары : эрозия, минералды тыайтыштар мен пестицидтерді шамадан тыс кп олдану, т.с.с.
Топыраты орау мен баылау объектісі ретінде оршаан ортаны баса объектілерімен салыстыранда біратар з ерекшеліктері бар. Е алдымен топыра атмосфералы ауа емн жер бетілік сулара араанда лдеайда озалыссыз орта, соан байланысты баса орталара тн аса уатты табии здігінен тазару асиеті жо. Топыраа тскен антропогендік ластаушылар онда жинаталып, кбейе береді.
Топыра - жер ыртысыны беткі горизонты.
Топыра тзуші факторлар: климат, организмдер, топыра тзетін жыныстар, жер бедері, елді жасы, адамны шаруашылы іс-рекеті.
Топыра 4 физикалы фазадан трады: атты (минералды жне органикалы), сйы (топыра ерітіндісі), газ трізді (топыраты ауасы) жне тірі (организм).
Топыра – жер ыртысыны жоары нарлы абаты, оршаан орта нысандарыны: су, ауа, сімдіктік жне жануарлы организмдерімен, сіресе микроорганизмдермен біріккен серінен жасалан. Топыра – крделі, ашы жйе, немі биосфераны баса элементтерімен алмасуды зара атынастарында болып жатан, з кезегінде шектес биосфера элементтеріне (атмосфералы ауа, жер сті жне жер асты сулары) оматы сер ететін ашы жйе.
оршаан ортаны баса нысандарымен салыстыранда топыраты зіне тн ерекшеліктері бар. Атмосфералы ауа мен жер сті суларынан грі топыра аз озалыста болады жне осыан байланысты іс жзінде осындай уатты зін-зі табии тазарту сйылту сияты факторлары жо. Топыраа тскен антропогендік ластытар трансформацияланады.
Антропогендік топыра ластануыны тізбекті реакция салдары оны сімдікке, атмосфералы ауа кйіне жер сті жне жер асты суларына серімен, осы тізбектер бойынша адам денсаулыына серімен байланысты.
Адам топыраа о ана емес, теріс те сер жасайды. Жер жамылысыны кйіне табии жаратылыс факторлары да, ртрлі адам рекеті де сер етеді.
Топыраты (сол сияты ауа мен суды да) едуір ластаушы кздер мал шаруашылыы комплекстері. Кбінесе сйы к дрыс саталмаан жадайда суларды ластайды. Мысалы, 100 мы бас сіретін шоша комплексі немесе 35 мы бас ірі ара сіретін комплексті оршаан ортаны ластау дрежесі 400-500мы халы бар лкен ндірістік орталыпен бірдей дрежеде болады. Сондытан фермаларда тазартыш ондырыларды салу те ажетті шараларды бірі.
Сонымен атар кп жадайда жанар-жаар майларды сатау мен тасымалдау дрыс, талапа сай орындалмайды. Олар топыраа тскенде топыраты биологиялы белсенділігін нашарлатады. Сол сияты минералды тыайтыштарды жолдарды, не егістіктерді жиегінде ашы тастауа болмайды.
Мнай ндіру жне барлау жмыстары топыраты трлі жуыш заттармен ластануына себеп болады. Нтижесінде мнай тгіліп, топыраты бетінде битумды заттарды тзілуіне кеп соады. Брылау жмыстары кезіндегі олданылатын жуыш заттар (каустикалы сода, натрий хлориді, дизель майы, битум) топыраты тздануына себеп болады. детте, бндай жерлерде сімдіктер спейді.
Кптеген жерлер трмысты жне ндірістік алдытар жиналан алды йінділерімен ластанады. Бл йінділерде трын йлер, мекемелерден шыан алдытар, ртрлі синтетикалы материалдардан жасалан трмыса ажетті заттарды алдытары, моншалар мен кір жуатын орындардан шыан аызынды сулар, жабыр мен ар сулары, т.б толып жатан алдытарды барлыы топыраты атты ластайды.
Топыра блардан баса пестицидтерді дрыс пайдаланбаан жадайда да біршама ластанады. Оларды химиялы траты трлері топырата жинаталып, топыра биотасыны ырылып алуына себеп болады. Ал пестицидтерді топырата жинаталуы жне ондаы организмдерді жойылуы топыратзілу процестеріне сер етіп, оны нарлылыын тмендетеді.
Кесте