Дыбысты аттылыы

Дыбысты аттылыы неге байланысты болатынын анытау шін камертонды пайдаланамыз. Камертон — доа трізді ыса сапталан металл таяша, оны кмегімен музыкалы дыбыс алуа болады.

Камертондарды немесе баса гармоникалы тербеліс жасайтын денелерді шыаратын дыбыстары музыкалы дыбыстар деп аталады.

Камертонны бір тармаын таяшамен рса, белгілі бір дыбыс естиміз. Камертонны екі тармаы да тербеліп, оршаан ауада дыбыс толынын тудырады. Енді оны тарматарыны біріне инені бекітейік, осыдан кейін оны ине бекітілген тармаын арайтылан йнек стімен жргізсек, дыбыс шыарып тран камертонны гармоникалы (синусоидалы) тербелісіні графигін аламыз. Гармоникалы тербеліс —тербелістерді е арапайым трі болып табылады, сондытан камертонны гармоникалы дыбысын да арапайым дыбыс деп санаймыз. детте, мектеп камертондары бірінші октаваны "ля" нотасына сйкес келетін дыбыс шыарады.

Камертонды таяшамен нерлым аттыра рса, ол сорлым аттыра дыбыс шыарады жне камертонны тарматары едуір лкендеу амплитудамен тербелетін болады. Камертонды аырын ру — амплитудасы кіші тербеліс тудырады, бл кезде бсе дыбыс шыады.

Тербелістер амплитудасы

Дыбыс кзіні шыаратын энергиясы денені тербелістер амплитудасымен аныталады. Демек, дыбыс аттылыы да тербеліс энергиясына байланысты болады. Алайда біз дыбыс туралы айтанда, оларды энергия шамасымен баалауымыз те олайсыз. Бізді ла жараымыза жететін е атты дыбыстарды (латы ауыртатын) энергиясы адам абылдай алатын е бсе дыбыстарды энергиясынан он триллион есе арты болады.

Оны стіне, дыбыс аттылыы мен тербеліс энергиясы арасында тура пропорционалды байланыс жо. йткені адам лаы ртрлі жиіліктегі дыбыстарды бірдей абылдамайды. Дыбыстарды тербеліс энергиясы бірдей болан жадайда, біз жиілігі 1000—5000 Гц аралыындаы дыбыстарды жасыра абылдайды екенбіз. Сонымен атар р адам дыбыстарды трліше абылдайды. Мысалы, андай да бір дыбысты бір адам атты, ал екінші адам аырын деп абылдауы ммкін. ла ішіндегі дабыл жараыны дыбысты сезу абілеттілігі жасты лаюымен де кеми тседі. Бл кезде есту диапазоныны тменгі шегі жоарылап, жоарысы кемиді. Демек, аттылы дыбысты субьективті сипаттамасы болып табылады.

Дыбыс аттылыыны дегейін лшеу шін логарифмдік шкала бекітілген. 16 Гц-тен 20 000 Гц-ке дейінгі адамдар абылдайтын дыбыстар диапазоны 0-ден 140 дБ-ге дейінгі шектегі логарифмдік шкалада амтылып беріледі. Децибел (дБ) — 1847—1922 жылдары мір срген, телефонды ойлап тапан американды нертапыш А. Бельді рметіне бел (Б) деп аталан аттылы бірлігіні онды лесі, яни 1 бел 10 децибелге те.

Осылай, мысалы, ша озалтышы гуіліні энергиясы жапыра сыбдырыныкінен 1012 есе кп, ал дыбыс аттылыы бойынша ша озалтышы гуілінікі 120 дБ, жапыра 118 сыбдырыныкі 10 дБ шамасында болады. 180дБ-ден арты болатын дыбыс ла жараын заымдауы ммкін. 2-кестеде кейбір дыбыстарды каттылы дегейіні мндері децибелмен берілген

Дыбысты Биіктігі

Дыбысты биіктігі неге туелді болатынын анытау шін екі камертон алып, оларды дыбыс шыаруа мжбр етеді. Егер оларды тербеліс графиктерін салса, онда кішірек камертонны тербеліс жиілігі лкенірек камертондыкінен кп болатынын байауа болады. Демек, дыбыс биіктігі тербеліс жиілігімен аныталады.

Бл орытындыны дыбыс генераторынан (1), дыбыс зорайтыштан (2) жне осциллографтан тратын рылыны кмегімен де тексеруге болады. Дыбыс генераторындаы айнымалы кернеуді жиілігін, яни оан сйкес дыбыс зорайтыш шыаратын дыбыс толыныны жиілігін згерту арылы ртрлі биіктіктегі дыбысты естуге болады. Белгілі бір жиіліктегі дыбыс толыны басаша тон деп атайды. Сондытан кбінесе дыбыс биіктігін дыбыс тоны деп айтады. Біз еститін дыбыстар тон биіктігімен ерекшеленетін болады. Жиілігі аз дыбыса тмен тон (107, а-сурет), ал жиілігі жоары дыбыса (107, -сурет) биігірек тон сйкес келеді.

 

Сонымен, тон биіктігі тербеліс жиілігімен аныталады, яни тербеліс жиілігі лкен болса, тон да биігірек болады.

Адам дауысын тон биіктігі бойынша бірнеше диапазона бледі: бас (80—150 Гц), баритон (110—149Гц), тенор (130—520Гц), дискант (260—1050 Гц), колоратуралы сопрано (1400 Гц-ке дейін)

Дыбысты тембірі

Дыбысты таы да бір маызды сипаттамасы — оны бояуы немесе музыканттарды айтуынша, оны тембірі болып табылады.

Тембр — адамны дауысына немесе аспапты ніне зіндік бояу беретін дыбысты сапасы.

Дыбысты тембрі бойынша біз кімні сйлеп жатанын немесе андай аспапта ойнап жатанын анытай аламыз, яни дыбыс тембрі бойынша дыбыс кзі аныталады. Мысалы, аттылыы да, жиілігі де бірдей дыбыстарды ртрлі музыкалы аспаптардаы ні трліше шыады, бірдей нота трліше орындалады.

Денелерді гармоникалы тербелістері синусоидалы толындар деп аталатын толындарды туызады. Алайда наты дыбысты белгілі бір жиілігі бар тербеліс жасауы те сирек кездеседі.

детте, дыбыс кзіні тербелісі кезінде пайда болатын толындарды пішіні крделі болып келеді.

Бл суретте крсетілген микрофоннан (1), дыбыс зорайтыштан (2) жне осциллографтан (3) тратын ондырыны кмегімен р-трлі дыбыстарды осциллограммасын алуа болады. Егер микрофонны алдында трып, андай да бір уенді айтса, осцилло-графты экранында крделі, біра периодты исыты байауа болады (108 а, -сурет). Мндай крделі музыкалы дыбыс р-трлі жиіліктегі гармоникалы тербелістерді осындысы трінде арастырылады.

Осындай крделі дыбысты е тменгі жиілігі негізгі жиілік, ал оан сйкес келетін белгілі бір биіктіктегі дыбыс негізгі тон деп аталады. Крделі дыбысты биіктігі дл осы негізгі тонны биіктігімен аныталады. Осы тон бойынша адамдарды даусы, аспаптарды дыбыстары жоары немесе тмен болады.

детте, негізгі тона обвртондар немесе гармоникалар деп аталатын осымша жиіліктер ілесе жреді. Обертондарды жиілігі негізгі жиіліктен екі, ш жне т.с.с. есе арты болады.

Жиілігі мен амплитудасы ртрлі осымша толындарды негізгі тонмен ілесе жруі рбір музыкалы аспапты ерекшелігін анытайды. 109-суретте ртрлі екі аспапта орындалан бір нотаны тербелістері крсетілген.

Негізгі тона обертондар нерлым кбірек осылан болса, рбір обертонны кшіне байланысты дыбыс тембрі де сорлым р алуан болып келеді. сіресе ншілерді даусы, скрипка ні обертондара бай.

Дауысты шуы

ртрлі шуларды музыкалы дыбыстардан ерекшелігі сол — олара андай да бір белгілі тербеліс жиілігі сйкес келмейді.

Шу—р трлі жиіліктегі дыбыстарды ретсіз абаттасуы болып табылады.

Жапыраты сыбдыры, зен суыны сылдыры, старды дауысы, суды сл шалпылы сияты шулар адама жаымды естіледі. Алайда дыбыстарды мндай табии нін лкен елді мекендер мен алаларда нерксіп, клік жне т.б. шулары басып тастауда. Мысалы, нерксіп шуыны аттылы дегейі кейбір ндіріс орындарында 90 дБ-ге жетеді жне одан да жоары болуы ммкін. Трмысты; техника деп аталатын шуларды жаа кздері пайда бола бастаан бізді йімізде де тынышты жо.

Адамды алыпты кйінен шыаратын шу — кез шаылыстыратын жарытан, улы газдан, кйіп алудан туындайтын салдар сияты зиянды сер етеді.

Шуа брын кп кіл блінбейтін, ол ркениет пен техника дамуымен ілесе жретін салдар ретінде тсінілетін. Алайда азіргі кезде шу адам денсаулыына кері серін тигізе бастады. Шу дегейіні жоары болуы латы дыбыс абылдауын нашарлатады жне оны организмні жйке-психологиялы рекетіне тигізетін зияны те зор, оны байаусыз сері шу ауруына келуі ммкін.

Адамды шуды теріс ыпалынан орау шін денсаулы сатау мекемелері шуды шекті дегейіні сынды санитарлы нормаларын бекіткен. Осы нормалара сйкес шуды аттылы дегейі 30—40 дБ-ден артпауы тиіс.