IV. Пайдаланылан дебиеттер.

I. Кіріспе

1.Жалааш тымдылар блімі

II. Негізгі блім

1.Тымды папоротниктер, немесе лигноптеридопсидтер

2.Саговниктер немесе цикадопсидтер

3.Беннетиттер немесе бенеттитопсидтер

4.Гнеталар немесе гнетопсидтер

5.Гинкголар немесе гинкгопсидтер

6.ылан жапыратылар немесе пинопсидтер

 

III. орытынды

IV. Пайдаланылан дебиеттер.

 

Жалааш тымды сімдіктер - азіргі кездегі флорада 800-дей трі бар. Кптеген трлері жойылып кеткен. Ашы тымдылар барлы континенттерде таралан. Трлеріні саны аз болмаанымен, олар климаты салын зонада жне тауларда лкен орман тзеді.

рылысы.Спорофиттері негізінен ааштар, сиректеу ааштанан лианалар немесе бталар. Шптесін формалары жо. Бйірінен бтатанады,сабаы моноподиальды седі. Сабаы екінші рет алыдайды.Кптеген трлеріні ттіктері жо, срегі тек трахеидтерден трады. Сзгілі (електі) ттіктеріні серіктік клеткалары болмайды. Бір трлеріні жапыратары лкен, тілімделген, папоротник трізділерді жапыратарына сас, ал екіншілерінде олар са, ттас, абырша трізді, немесе ине трізді (ылан -хвоя) болып келеді. Ашы тымдыларды аздаан трлерінен басасыны барлыы мгілік жасыл сімдіктер. Тамыр жйесі кіндік тамырлы. Кіндік тамырында да жанама тамырларында да микориза тзіледі. Ашы тымдыларды негізгі белгілеріні бірі сол, оларды тымбрі (семязачатки), немесе тымбршігі (семяпочки) болады. Тымбрі дегенімізді зі метаспорангий, ол ерекше ораныш ызметін атаратын абыша интегументтен апталан. Тымбрлері метаспорофилдерінде ашы орналасады, олардан рытананнан кейін, дн пайда болады. Днні пайда болуы ашы тымдыларды споралы сімдіктерге араанда кп ммкіндікке (артышылыа) ие болуын жне рлыта басым болуын амтамасыз етті. Ашы тымдыларды мірлік циклін арастыранда,мысал ретінде кдімгі араайды (сосна обыкновенная ) аламыз. Ол спорофитіні биіктігі 50м –дей болатын, 400 жылдай мір сретін сімдік. Діі жасы жетілген,онда бйірлік бтатары топтасып орналасады. Сабатары моноподиальды бтатанып седі. заран бтатарыны сыртын оырлау – ызыш тсті, абыршаты жа (чешуевидный) жапыратары жауып трады. Осы жапыратарды олтыында атты ысаран ркендер пайда болады, оларда екі – екіден ине трізді жапыратар (ыландар) орналасады. Ине трізді дапыраты, немесе ыланны (хвоя) клдене кесіндісіні формасы жалпатау дес болып келеді, оны ортасында ткізгіш шоы орналасады.араай шамамен 30-40 жылдан кейін спора тзе бастайды. Спорофилдері жиналып бір – бірінен айын – айырмасы бар, бір сімдіктер болатын екі трлі бр (стробил, шишки) тзеді. детте аталы брлері (стробилдері, шишки) топтасып, ал аналы брлері жалыздан орналасады.

рытануы. Тоза аталы бршіктерден (стобилдерден) тымбріне желмен келіп тседі. Оны нуцеллус пен интегументті арасын толтырып тратын оймалжы, сйыты тамшысы оай стайды. Бл тамшы микропиле арылы, сырта шыып трады. Кебе келе тамшы тозады тымбріні ішіндегі нуцелуске арай тартады. Тозаданан со, микропиле жабылады. Осыдан кейін барып, аналы бршікті абышалары тыыздалып бірігеді. Аталы гаметофит, зіні одан рі дамуын метаспорангиді ішінде жаластырады. Тозаны экзинасы жарылады да, интинмен оршалан вегетативтік клетка тоза ттігін тзеді, ол нуцеллусты лпасына еніп, архегонияа арай седі. Антеридиальды клетка блініп екі клетка береді: тірсек клеткасын жне сперма тзетін клетканы. Олар тоза ттігіне теді. Ал тоза ттігі оларды з кезегінде архегонияа жеткізеді.Ашы тымдыларды папоротник трізділерге араанда біратар прогрессивтік белгілері бар гаметофиттері дербестігін тгелдей жоалтан, олар спорофиттерінде пайда болады жне соны есебінен мір среді рытануы сумен млдем байланыссыз, спорофитті рыы гаметофитті есебінен оректенгенімен, днні ішінде трады жне сырты ортаны олайсыз жадайынан жасы оралан. Ашы тымдыларды дндеріні ерекшелігі, оларды табиатыны екі жатылыында оректік лпа эндосперм гаметофитке (п) жатады, ры жаа спорофитті (2п) бастамасы болып табылады, сырты абыпен (спермордермамен) нуцеллус аналы спорофитті (2п) лпасынан пайда болады.

Классификациясы. Ашы тымдылар 6 класа блінеді. Ол кластар мыналар :

1 класс-тымды папоротниктер, немесе лигноптеридопсидтер (Liqnopteridopsida немесе Pteridospermae).

2 класс- Саговниктер немесе цикаопсидтер (Cycadopsida)

3 класс-бенетиттер немесе бенеттитопсидтер( Bennettitopsida)

4 класс-гнеталар немесе гнетопсидтер (Gnetopsida)

5 класс-гинкголар немесе гинкгопсидтер (Ginkqoopsida)

6 класс-ылан жапыратылар немесе пинопсидтер (Pinopsida).

 

ТЫМДЫ ПАПОРОТНИКТЕР КЛАСЫ – LIGNOPTERIDOPSIDA, PTERIDOSPERMAE
Тымды папоротниктер е ертеде пайда болан жне е карапайым ашы тымдыларды бірі. азіргі кездерде олар толыымен жойылып кеткен. Бл папоротник трізділер мен ашы тымдыларды арасын байланастырып тран топ (переходная группа). Папоротник трізділермен оларды жапыратарыны рылысы, сырты трі, микроспорофиллдері мен микроспорангилеріні рылыстары жаындастырады. Ал ашы тымдылармен сабатарыны екінші рет жуандап суі, тым брлері мен дндеріні болуы жаындастырады. азіргі кездерде тымды папоротниктерді жздеген трлері сипатталып жазылды. Оларды аса ке таралтан туыстарына мыналар жатады: калимматотека (Calymmatotheca), медуллоза (Medullosa), кейтония (Caytonia), глоссоптерис (Glossopteris).

Саговниктер катары (саговниковые) - Cycadales Саговниктер тымдасы (саговниковые) – Cycadaceae. Австралиянын Солтустік Шыгьтсына дейія жэне Мадагаскар арал ынла седі; »іакрозамкй (Macrozamia) (15-трі) бовения (Bowenia) (2 тр) туыстары — Австралияда; стангерия (Stangeria) ([ тр) жоне энцефаляртос (Encephalartos)(15 тр) туыстары — Африкада; замия туысы (Zamia) (35 тр)

Орталы жэне Онтстік Америкада; цератозамия (Ceratozamia) (6 тр) жоне диоон (Dioon) (Зтр) туыстары — Мексикада; микроцикас (Microcycas)(1 тр) — Кубада. азіргі кезде мір сретін саговниктер, бір уаыттарда ке таралан сімдіктерді тобыны алдытары. Оларды сабатары мен жапыратарыны, сонымен бірге микроспорангийлеріні жэне кп млшерде тымдарыны, казба тріндегі алдытары, мезозой эрасыны абаттарынан (триас жэне юра) кездесе бастайды. Саговниктер мезозойда, шамасы жер бетіндегі баса сімдіктерден басым болан. Саговниктер ааш трізді сімдіктер. Сабагы тік, колонна трізді, биіктігі 6-8 м. болады (кейбіреуіні биіктігі Macrozamia 20 м), немесе тйнек трізді аласа, тіптен жерге кміліп жатады (Stangeria, Bowenia-ны трлері). Куба аралында сетін замияны бір тріні (Z.poligama) сабаы те кішкентай, биіктігі 3 см, ал диаметрі 2 см болады. Саговниктерді жапыратары детте жай кауырсындалан, гіальманы жапыраына сас, тек бовения (Bowenia) туысыны жапыраы екі-ш рет ауырсындалан болады. Жапыратары улкен (зындыы 2 м-дей), катты, мгі жасыл, жас кезінде кптеген трлерінде, олар папоротниктерді жапыратары секілді шиыршыталып лу трізді бралан болып келеді. Кптеген саговниктерді жапыратары тсіп аланнан со да, олардьщ тп жаы саталып отырады, сол кезде сабаы сауытпен апталан секілді болып крінеді. Біратар саговниктерді трлеріні жапыратары тгелімен тсіп отырады, бл жадайда олар сабатары жалааш кйінде алады. Саговниктерді сабаыны анатомиялы рылысы ерекше болып келеді. Сабаты ортасын зек алып жатады, онт клеткалары крахмала толып трады. Одан шетіне арай сректі жіішке шебері, содан со камбий, флоэманы жа абаты жне кабы орналасады. абыта зектегі секілді, шырыш жолдарыньщ болуы тэн, оларды ішші кілегейге толы болады (папоротниктерді ішіндегі мараттиялара састыы болады). Кейбір саговниктерді (Cycas, Encephalartos-ты жекелеген трлеріні) абыында белгілі бір жйеде камбий шебері тзіледі, ол ксилема мен флоэманы жаа абаттарын бір-бірінен бліп трады. Саговниктерді тамыры зын болады. Одан кптеген жанама тамырлары кетеді. Соыларыны лпаларында саыраулатар мен азот бактериялары, содан со кк-жасыл балдыр Алаепа оныстанады. Тамырды штары лайып маржан трізді (караллообразный) трге келеді. Саговниктерді кпш ілігіні спорофшшдері тыыз орналасып, стробила (грек, стробилос-бр) тзеді. Саговниктер екі йлі сімдіктер. Аталы жне аналы стробилдері (шишки) ртрлі особьтарында пайда болады. Саговник туысында (Cycas) аналы стробил (шишка) болмайды, мегаспорофиллдері бос орналасады, жэне сабаты Архегонийдщ ішін— бір лкен жмырткд клеткасы жне ертерек жойылатын рса канал клеткаларыньщ ядросы болады. Саговниктерді ткьім брібарлы тымды сімдіктердегі секілді, трі згерген мегаспорангий. Нуцеллус жаа пайда болан рылым, ол папоротник трізділерде кездеспейді. Тым бріні дамуы былай жреді. Мегаспорофиллде алдымен біртектес клеткалардан тратын, кішшеу тмпешік трінде нуцеллус пайда болады. Оны су барысында, нуцеллусты тп жаынан интегумент жетіледі (сонымен ол спорофиллге емес мегаспорангийге жатады). Нуцеллусты жоары жагынан кп кешікпей бір лкендеу клетка пайда болады. Бл спораньщ аналы клеткасы. Ол редукциялы жолмен блініп, нэтижесінде 4 гаплоидты мегаспора тзіледі. Олар біріні стіне бірі тізбек тзіп нуцеллусты тік сіне орналасады. Кп кешікпей микропилеге жаын орналасан жоары ш мегаспора ледіал тменгісі сіп аналы скіншені — эндоспермді береді. Сонымен скінше мегаспорангийді ішінде жатады. Архегонийлері пісіп жетілген кезде эндоспермні шетгері, шеткі клеткаларыньщ тездеп блінуіні нтижесінде лая бастайды. Нтижесінде архегоний кішілеу шырды тбінде орналасады. Аналы скіншені (эндоспермні) рылысында, оны папоротниктерлі скіншелерімен жаындастыратын белгілері болады. Мысалы, эндоспермы клеткаларында лейкопластар бар. скіншені тым брінен бліп алар болса лейкопласттар жасыл тске боялады да, хлорофилл дэндеріне айналады. Желмен тым бріне келіп тскен микроспора, микропиле арты нуцеллусты тоза камерасына енеді. Бл жерде ол ісініп се бастайды. Вегетативтік клетка созылып зарып тоза ттігіне- гаусторияа айналады.Нуцеллусты лкеніне еніп жатады. Гаустория арылы аталы гаметоф.гг нуцеллустан оректік заттарды сорып абылдайды. Антервдиальды клетка блініп спермагендік клетканы жэне антерийді тірсек клеткасын тзеді. Спермагендік клетка атты лайып, келесі блінгенде екі озалып сперматозоид тзеді. Оны млшері микроспорадан кп лкен болады Сперматозоидтарыны жоары жаында спиральды лентаны бойымен орналаскдн кптеген талшытары болады. Аталы скіние біртіндеп лайып сіп, алдыы жаымен эндоспермні шырына арай жылжиды. Бл жадайда тірсек-клеткасыны жне проталлиальды клетканын, абышалары еріп кетеді, ал олардьщ ядролары сперматозоидтармен бірге жалпы плазма тзіп жреді. Содан со, тоза ттігі тменгі ісінген жерінен жарылады, ал оны ішінде заттары эндоспермні шырына кйылады. Бл жерде сперматозоидтар біраз уаыт жзіп жредісодан со олардьщ біреуі архегонийге жаындайды zail жмырта клеткасымен осылады. Екінш і сперматозоид леді. рытанан жмырта клеткасы (зигота) блініп, кптеген клетка плаун болады, олар архегонийді рса жаында орналасады. Тменгі клетка 2 рыа бастама береді, ал стігілері ілгекке (подвеска) созылады. Ілгек лайып рыты эндоспермні жаа абаттарына ыыстырады. рыты эндоснермні есебінен жреді. Осындай жадайда тьш брі узіліп тседі. Бл кезге дейін ол атты лайып седі. Тым бріні сырты абыы етженді, шырынды жне ызыл тске боялан болып келеді. Ортаы абат тасты жэне тыгыз болады. Ол ішіндеорналасан рыты жасы орайды. Іш кі абат біртіндеп бзыла бастайды. aл ішіндегі заттарын эндоспермні клеткалары пайдаланады. рыты толы жетілуі тым жерге тскеннен кейін барып жреді. Жетілген рыта сабаты бастамасы-тымжарнаты астыы абаты (подсемядольное колено) болады, ол тменгі жаынан алашы там ы гііі айналады. Тамырды шын тамыр оймашасы жауып трады. Сабашаны жогаргы шында, детте екі тым жарнаы жэне су конусы j орналасады. ры эндосперммен оршалан, оны кейіндеу сіп келе жатып скін (сімдік) зіне орек ретінде пайдаланады. Тым скен кезде, рыкткщ і тым жарнаы ішінде алады жне эндоспермнен оректік заттарды сору шін ажет. скін тамыры арылы жерге бекінеді, тым жарнаыны астындаы алтасы (подсемядольное колено) созылып тзуленеді, ал оны тбесінля жапырашалары жетіледі. Саговниктерді баса туыстарынь мегаспорофиллдері жиналып аналь тесігін естробил (шишка) тзеді. Олардь млшері кп жадайда улкен болады сырты піш іні жаынан алуан трлі. Мысалы, Macrozamia denisonii -де оларды зындыы 1 м-ге жетедіал салмагы 40-42 кг, бірага те кішкентай ZaniaB pigmaea деген трінде оларды зындыы 3 см-ден аспайды. микроспорофиллдері редукцияа шырайды: олардын, вегетативтік стігі абаты жетіле бермейді жэне кейбір туыстарыны (мысалы Zamia) мегаспорофилл алан трізді болады . Кейбір саговниктерді тоза ттіп екеуден емес тртеуден (Ceratozamia), немесе одан да кп (Microcycas-тар) сперматозоидтар тзіледі. Саговниктерді практикалы маызы сол, олардь Cycas revoluta деген тріні зегінен саго алынады. Сондытанда оны кп жадайда саго алу масатында Жапонияда жиі сіреді. Саговниктерді кпшілігі тамаша сндік есімдіктер. БОР-ды территориясында оларды мэдени жадайда Кавказды ара теіз жаалауында, Сочиден отстікке таман сіреді. Соы деректерге араанда саговниктер карбонны соына таман пайда болан жне шыу тегі жаынан тымды папоротниктермен байланысты. Саговниктер зіні сырты жне іш кі рылыстарыны кптеген белгілерімен тымды папоротниктерге сас. Оларды екеуіде бір-бірімен папоротниктерді жапыратары трізді лкен сааы жне жасы жетілген ткізгіш системасы бар жапырагарыны крылысымен, сонымен бірге сабаында алы абыгы хне жіішке, жмса, екінші реттік срегіні болуымен сас. Екеуіні де хасы жетілген зегінде кп жадайда шырыш жолдары жэне ткізгіш шотары болады. Тым брлеріні рылысында да састы байалады жне екеуіні де аталы гаметалары озалыш келеді. Сонымен алашы саговниктер мезозойды басында емес палеозойды соында пайда болган. Оны Америка палеоботанигі С. Мамая (1976) “Саговниктерді палеозойда пайда болуы” деген ебегінде толы длелдеп берді. С.Мамая кптеген палеоботаникалы деректерге сйене отырып мынадай тжырыма келеді, зіні ертеде пайда боландыы жагынан саговниктер кьшдн жапырагьшармеи таласады. Палеозой эрасыны абаттарыі-іда саговниктерді жапыра тарьты, сабатарыны жне кбею органдарыны фрагменттері те аз боланымен мезозой эрасыны абаты оларды кп табыландыы сонша, бл эраны кейде асаговниктерді эрасы” деп атайды.

БЕННЕТТИТТЕР КЛАСЫ-BENNETTÏTOFSIDA. Беннеттиттер класы бір атардан (Bennettitales) турады, онда екі тымдас бар. Беннеттиттер атары (беннеттитовые) -Bennettitales Беннеттиттер мезозой эрасындаы ашытымды сімдіктерді е белгілі топтарыны бірі. Олар здеріні мір сруін триастан, ал кейбір деректер бойынша пермнен, яни палеозой эрасыны соынан бастаан. Бл топты шарытаан кезі мезозойды ортасы — юра жэне бор дуіріні алашы кездері болан. Бор дуіріні ортаы кездерінде беннеттиттерді саны крт ысаран, ал осы дуірді соына таман (70 млн. жылдар брын) олар толыымен жойылып кеткен. Сонымен, беннеттиттер туралы бізді білетініміз тгелдей дерлік, оларды казба тріндегі калдытарына негізделген. Бір ызыы беннеттиттерді жойылуы глді сімдіктерді пайда болан жне оларды ктеген жерден шарытап скен уаытымен сйкес келеді. Негізгі жне ке таралан туыстары Cycadeoidea (Bennettites), Williamsoma жэне Williamsoniella (94-сурет). Беннеттиттер кішілеу ааштар болан, сырт кескіні жаынан олар саговниктерге, немесе папоротниктерге сас болып келеді. Беннеттиттерді сабатары биік, колонна трізді (Williamsonia) немесе тбіне дейін алы бтаталан (Williamsoniella Кптеген трлеріні жапырагары крделі кауырсындалан, сиректеу жай, ттас (Williamsoniella coronata) болып келеді. Сабатарыны рылысы бойынша 193 беннеттиттер саговниктерге сас болган. Оларды дііні жасы жетілген алы зегі жне абыы болады. Срегі нашар жетілген, ол зекті жіішке шебер тзіп оршап трады. Камбий шебері сабагы жуандап суін амтамасыз етеді. Екінші реттік срек негізінен баспалдаты жне нктелі трахеидтерден трады. Беннеттиттерді баса ашы тымдылардан негізгі айырмашылыы сол, оларды кпш ілігіні стробилі (бршігі, шишки) осжынысты болады жэне олар жапырагы олтыында орналасады. Сыртынан (тменнен) стробил спиральды бойымен орналаскдн жоары жапыратармен оршалан. Одан рі стробилді сінде (детте шеберді бойымен, циклмен) ауырсынды (кейде бтш) микроспорофиллдері орналасады. Микроспорофиллдеріні айрытарында микроспорангийлері орналасан олар тйіскен шеггері арылы бірігіп синангийлер тзеді (мараттиялы папоротниктермен салыстыру керек). Оларда кптеген ауа куыстары (апшытары) ж о микроспоралар жетіледі. Стробилді жоары жаында, сті аятай мегаспорофиллдері орналасады. Мегаспорофиллдеріні зын сааы (тірегі) болан, ол мегаспорангиймен тымбрімен аяталады. Олар стерильді (тым байламайтын) абыршатарымен кезектесіп орналасады. Бл кабыршатарды жогаргы шы екі жаты жалпайан болып келеді .Нтижесінде екі кршілес абыршыты арасында орналасан тымбрі жаксы оралан жэне олармен жабылып трады. Сондытанда беннеттиттерді жартылай жабытымды сімдіктер деп айтады. Кейбір беннеггиттерді дара жынысты стробилдері (шишкалары) болан. мысалы,Williamsonielia. Беннеттиттерді тым брі (зьндыы 6-9 мм) интегумент пен апталан, оны жоары жаы, шында тесігі бар (микропиле) зын ттікке созылады. Одан рі нуцеллус орналасады. Аналык скінше (эндосперм) табылмаан, біракта беннеттиггерді жасы саталан рыы бар тымдары жиі табьшан. Тымдарында белок болмаган, рыыны екі тым жарнаы бар . ртрлі беннеттиттерді стробилі дамуды, ртрлі эволюциялы сатысында тран. Мысалы: Cycadeoidea-ны микроспорофиллдеріні кескіні папоротниктерді микроспоро-филлдеріне сас, крделі кдуырсындалан, ал Wiliiamsoniella-да, олар жапыра трізді, глді сімдіктерді ішіндег. тыйыты (Nymphaea) жалпайан аталытарына сас. Беннеттиттер ашылан со, кп замай-а олардь стробилін (шишка) жабы тымды сімдіктерді гліні прототипі деп арастыра бастады. сіресе бл кзарасты жандандырып дамьгган аылшын палеоботаниктері Арбер жне Ларкин болды. Олар глді шыуыны стробилдік теориясын сынды. Бл теория бойынша е карапайым глді сімдіктерге кпжемістілерді тобы (Роіусафісае) жатады, мысалы, Magnolia, Nymphaea, кптеген сыралда глдер жне т.б. Шындыында Cycadeoidea-ны осжынысты стробилі (шишка) сыртынан араанда магнолияны гліне сас. Оны жоары жапыратары глсерігін тзіп трандай. Одан рі атальігары жне тымбрлі мегаспорофиллдер орналасады (арапайым аналыгар) пестиктер (секілді). Бірата арапайым глді сімдіктерді гліні барлы бліктері спиральді бойымен бос орналасады (мысалы, Magnolia, Trollius, Caltha жэне т.б.), ал беннеттиттерді аталыктары (микроспорофиллдері) шеберді бойымен орналасан. Беннеттиттер жабытымдылыы, глді сімдіктерге араанда басаша сипатта болады жэне: шыу тегі басаша (глді сімдіктерде аналы, мегаспорофиллдеріні айрылгін шеттеріні бірігіп кетуіні нтижесінде пайда болган). Беннеттиттерді тыдарында белок болмайды, оларды рылысы: белок, эндоспермі бар, арапайым глді сімдіктерді тымдарына араанда біршами крделі болады. Осылардьщ барлыы жабытымдылардьщ глдеріні бізге белгісі беннеттиттерден шыандыын длелдеуге ммкіндік бермейді. М мкін, жабытымдыларды ары тегі арапайым алашы пайда болан беннеттиттерді ішінен табылуы. Ботаниктерді кпшілігіні пайымдауынша жабытымдылар жэне біздерге белгілі беннеттиттер тымды папоротниктерді арапайым формаларынан шыан. Беннеттиттерді екі топа бледі, олар детте тымдастар ретінде арастырылады: вильямсониялар (Williamsoniaceae) жоне беннеттиттер i Bennettitaceae). Вильямсониялар (Williamsoniaceae) тымдасыны е лкен туысы вильямсония (Williamsonia). Алашы зерттелген вильямсонияны бірі алып вильямсония (вильямсония гигантская W.gigas). Бл шамасы бутаталмаан, діі тік сетін биіктігі 2 м. шамасындаы сімдік болган.

Беннетиттер тымдасы – Bennettitaceae.Бл тымдаса жататын сімдіктерді тобы ысты жне ра климатты облыстарда скен. Вильямсониядан айырмасы сол, бл тымдасыны трлеріні дідері рі жуан, рі ыска болады (биіктігі 1 м-ден аспадды) эдетте олар бтатанбайды. Осындай діндердік, басында бір рет кауырсындалан улкен жапырактары брікбас тзеді (крона), Е клемді жне ке таралаи туысына цикадеоидея (Cycadeoidea) жатады, Цикадеоидеяны стробилі ос жынысты болан. Стробиліні рьлысы жалпы барлы баска беннеттиггерді стробилдеріні рылысымен бірдей. Бірата осы уаыта дейін стробилді ашыланы кездеспеген. Цикадеоидеяны бір ана діінде 600-дей стробил тзіледі екен. Белгілі америка алымы Д.Уиладты тжырымдауы бойынша цикадеоидеялар жел арылы тозанданатын сімдіктер болан. Біра америка палеботаниктері Т.Делевориасты жне басаларды соы кездердегі зерттеулері цикадеоидеялардьщ стробилдеріні (шишки) рылысы жніндегі бізді кзарасымыза елеулі згерістер ендірді. Бл алымдарды пікірі бойынша цикадеоидеялардьщ микростробилдері біршама крделі болып алыптасан арнайы маманданган рылым (орган). рбір микроспорофилл ортасын алып тастаан апельсинні шырынды бліктеріне (дольки апельсина) сас болган. Бл уыс (“терезе” біріні стіне бірі екеу-екеуден жптасып, радиальды багытта орналаскдн шабагармен (“ перекладинками” толтырылан. Осылара сопаша болып келген спорангийлері бекінген. рбір стробилді барлы микроспорофиллдері тп жаынан бір-бірімен біріккен болып келеді. Т.Делевориасты пікірі бойынша цикадеоидеялардьщ стробилдеріні рылысы, олардьщ желмен тозадану ммкіндігін жоа шыарады. Бан цикадеоидеялардь тоза дндеріні лкен болуы, 40-90 мкм-ге жетуі длел болады (азіргі кездердегі желмен тозанданатын сімдіктерді тоза дндеріні млшері 30мкм-ден аспайды). Осыган байланысты цикадеоидеялар негізінен зін-зі тозандандыратын сімдіктер болан деген кзкдрас алаптасып отыр. Алайда олар отын-отын насекомдар мен тозанданып отыран. Шындыында цикадеоидеялардь насёкомдармен заымданан стробилдері жиі кездеседі (шамасы блар оыздар болса керек). Насекомдарды шамасы тым табаныны, микроспорофиллдеріні шырынды лпалары, блкім тіптен тымбрлеріні здері еліктіретін болса керек. Беннеттиттерді е лкен жэне аса ке таралан туысы цикадеоидеяны (Cycadeoidea) таса айналан діі Солтстік Американьщ территориясында жиі кездеседі. Сонымен бірге оларды азба-алдыгары Батыс Европада, Италияда. Монголияда, Идияда жэне Жапонияда кездеседі. Шамасы беннеттиттер тымды папоротниктерден шыкан болса керек.

 

ГИНКГОЛАР КЛАСЫ (ГИНКГОВЫЕИЛИИНКГОПСИДЫ)- GINKGOOPSIDA.Гинкголар класы бір атардан (Ginkgoales) трады, онда азіргі кездегі флорада кездесетін бір ана монотипті тымдас бар (Ginkgoaceae). Гинкго класыны азіргі кезде екі телімді гинкго (гинкго двухлапостной Ginkgo biloba) деген бір гана трі кездеседі. Бл тр жабайы трінде Отстік- Шыыс ытайды тауларында ана седі, ол жерлерде ыланжапыратылармен жне жалпажапырагылармен бірге орман тзеді, Гинкго кп уаыттан берч ытайды оыржай климатты аудандарында мэдени жадайа ауыстырылан (оны тарихи X I асыра дейін барады). Кейіндеу гинкгоны жапондыктар мдени жадайа ендірген, ал 1727 ж. ол Батыс Европаа келінген, сйтіп ботаникалы батарда жэне парктерде сіріледі. БОР-ды территориясынл а гинкго ырымда, Кавказда негізінен ботаникалы батарда жне парктерле сіріледі. Бізде Алматыны ботаникалы баында да аздап отырызылан, бірак бл жерде ол те нашар седі, Гингко те за мір сретін сімдік. ытайдгі. Жапонияда жэне Кореяда 1000 жылдан астам уаыт сіп тріан кгггеген гинкго агаштары белгілі. ысасы олайлы жадайда гинкго аашы адамдарды кптеген рпаына ызмет етеді. Тинкго-тірі азба тріндегі сімдік". Брыны геологиялы дуірлерле. сіресе мезозойда, гинкголар жер бетінде ке таралан сімдіктер болан, Гинкголарды негізгі таралан жерлері Евразия жне Солтстік Америка болан, сонымен бірге олар отстік ендіктерде де кездескен. Гинкголарды 17 туысы сипатталып жазылан. Наыз гинкголарды алашы рет палеозой эрасынын абаттарынан, карбонны стігі абаттарынан (Dichophyllum туысы) жэне пермні тменгі абаттарынан (Sphenobaiera туысы) табылан. Гинкголар бор дэуірінен бастап ле бастаан. - Ginkgo biloba - жапыраы тсіп алып отыратын,. биіктігі 40м болатын агаш. дііні жуандыы 4,5 м жетеді. Гинкго жасы . бтаталатын ааш, онын сабатары мен бтатары алы пирамида трізді брікбас (крона) тзеді. Екі трлі ркені болады -заран жне ысаран. заран ркендерін жапыратары шашыраы орналасады, ал ыдыраан ркендерінде олар 3-5-тен; топтасып шо тзіп орналасады. Жапыратарыны сааы болады, татасыны формасы веер трізді. Жапыраыны стінгі шы кп жадайда телімді, ал ысаран ркендерінде біршама ттас болып келеді. Жапырактары дихотомиялы жйкеленеді. Кктемде жне жазда жапыратары ашы жасыл., кзде сарыштау тстен аныана дейін згереді. Гинкгоны сабаыны анатомиялы рылысы ылкдн жапыратылара сас. Сабаында нашар жетілген зегі болады. Одан шетіне арай радиальды абыраларында кмкерме салаулары бар трахеидтерден тратын, екінші реттік срек орналасады. Соы срегінде жіішке зектік сулелері болады. Одан рі камбий жне абы орналасады. Гинкго екі йлі сімдік. Аталы “глшоыры” сыра трізді болады. Сыралары ысаран сабактьщ жоары шында орналасады, Сыраны зын сінде микроспорофилядері орналасады, рбір микроспорофилді жалпайан жіпшесіні тменгі жаында эдетте екіден (кейде микроспорангийлері болады. Микроспораларsyы ауа куысы болмайды. Микроспора микроспорангийді ішінде сіп аталы скіншеге айналады. Бл жадайда алдымен ироталлиальды клетка блініп шыады, біра ол кп замай бзылып жойылады. Содан со, екінші проталлиальды клетка блініп шыады. Калган ядро таы блініпекі клетка тзіледі: лкен антеридиальды жне вегетагивтік (гаусториялы). Соысы тоза ттігіні клеткасына сэйкес келеді. Осындай ш клеткалы жадайында, скен микроспоралар микроспорангий жарыланнан со сырта шашылады да желмен тымбріне барып тседі. Бл жерде аталы гаметофитті одан рі дамуы жаласады. Тымбріні саны екеу болады, олар дихотомиялы бтатанан сабашаны басында жетіледі. рбір тымбрі тп жаынан саина трізді, белдемемен (валик, воротничок) оршалан, олар редукцияа шыраан мегаспорофиллдер. Осындай мегаспорофиллдерді жиынтыы ысаран сабагыны жоары шында, жасыл жапыратарды олтыында орналасады.. Тымбрі (мегаспорангий) алы интегументпен оршалан, оны жоары жаы бірікпеген болады. Бл жерде жіішке канал (ттік) - тоза тесігі (микропиле) крінеді. Одан рі нуцеллус орналасады. Нуцеллусты стігі клеткалары ериді де тоза камерасы (куысы) тзіледі. Сл тмендеу нуцеллусте мегаспорань аналы клеткасы тзіледі, ол бяініп трт гаплоидты мегаспора береді. Оны жоары шеуі кп замай леді, ал тменгісі бліне бастайды. Бл жадайда алдымен ядро тзіледі, содан со барып олардьщ арасында клдене перделер пайда болады. Нтижесінде кп клеткалы эндоспермні жоары жаында эдетте екі архегоний жетіледі. Архегонийде жмырта клеткасы, крса канал клеткалары жне мойын клеткалары болады. 199 l -ысаран ркен аталы "глшоыры Гинкго Желмен тымбріне тскен микроспора, тоза тесігі арылы тоза уысына теді, осы жерде оньы абышасы жарылады, сйтіп вегетативтік (гаустариялы) клетка се баставды, ол жіішке бта- шаларыны (отросток) кмегімен нуцеллусты лпасына енеді. Осы бтакдіаларды кмегімен, аталык гаметофит нуцеллусты клетка­ ларынан оректік заттарды алады. Антеридиальды клетка екі клеткаа блінеді: тірсек клеткасына жне сперма тзетін клеткаа. Соысы лайып сіп блінеді, нтижесінде екі озалыш сперматозоидтар тзіледі, оларды алдыы жаында бір топ талшытар пайда болады. Гаустория (тоза ттігі) лайып седі, оны тменгі шы архегонийге арай баытталан. Тоза ттігіні ішінде проталлиальды клетканы ядросы, тірсек- клеткасыны ядросы жне екі сперматозоид болады, олар жалпы плазманы ішінде жзіп жреді. Одан рі тоза ттігіні шы жарылады, оны ішіндегі заттары эндоспермнін жоары жаындаы шыра тседі. Осы жерде сперматозоидтар біраз уаыттар бойы жзіп жреді, содан соц оны біреуі архегонийді жмыргкз клеткасына баытталадыда, онымен осылып рытандырады. рытанан жмырта клетка блінуге кіріседі. Кп замай жалпы плазмань ішінде китеген ядролар тзшеді. Содан со ядролардь арасына перделер тзіледі, нтижесінде рыты кп клеткалы лпасы (ткань) пайда болады. Бл лпаны астыы клеткаларынан тамырша, сабаша жне рытьк тымжарнатары пайда болады, ал стігі клеткаларынан, созылып (подвеска) тзіледі. Тым интегументтен пайда болган кэлы абыпен апталан абышаны сырты блігі етженді болады; оны астында атты тасты абыіеп жне ішкі жа жара кдбат орналасады. Тымны рыы эндосперммен оршалан болады . Казба трінде табылан Ваіега-ны (триасты стігі абаттар табылан) жапыратары бірнеше рет тілімделген, ал аналы стробил (шишки) кптеген тымбрлері болан. Гинкголара таы бірнеше туы жатады, олар да жапыратарыны алдыгарымен белгілі. блар байера (Baie эретмофиллум (Eretmophyllum), гинкгодиум (Ginkgodium), глоссофил, (Glossophyllum), сфенобайера (Sphenobaiera), тореллия (ТогеШа). Оларды е алашы, ерте пайда боландарына сфенобайера жатады. перм дуіріні абаттарынан табьшанбасаша айтанда палеозой эрась соында мір срген. Біздерге белгілі азба тріндегі гинкголарды ішіндеп жасы Флорина гинкгосы (Ginkgo florinii), ол Батыс Европада плиоце абаттарынан табылан жэне эпидермисіні рылысы бойынша азіргі ке сетін трімен кп састыгары бар.. Гинкго: 1 - микроспора; 2-сіп келе жаткан микроспора (ан- антеридиальды клетка, гк - гаусториальды клетка, пт- екі проталлиальды клетка, оны тменгісі кп замай еріп кетеді); 3- тоза ттігінщ шы (пт- деградацшіа шыраан протоллиальды клетка, с~ екі кп талшыты сперматозоид); 4- сперматозоид; 5- тымны кесіндісі (нг- интегументті сырты етженді блігі, кг- тасты блігі, пс- жа жараты абат; з- ры екі тымбрімен); 6- скін. Гинкголарды баска ашытымдылармен филогенетикалы байланысы тсініксіздеу. детге оларды срек рылыстарыны састытарына арап, кордаиттерден шыаралы. Бл белгісі гинкгоны ылан жапыратылармен де жаындастырады. Біра шнкголарды тымды папоротниктермен орта белгілері бар (кбеюі, тымбріні рылысы). Соы кездері кейбір ботаниктер гинкголарды тіптен эволюцияны макрофиллді тармаына (линиясьта) жаткызып, оларды Cycadopsida-ларды арасына кірістіреді.

ЫЛКАНЖАПЫРАТЫЛАР КЛАСЫ ( ХВОЙНЫЕ)PINOPSIDA .азіргі кездегі ашы тьшдыларды ішіндегі е лкен топ, оларды геологиялы тарихы карбонны алашы кездеріне барып тіреледі. Осы кездегі формаларыньщ жапыратары са (микрофиллия) ондырмалы, ттас, ланцет трізді, ине трізді, абырша трізді, сиректеу жалпа жне лкен болады. мегаспорофиллдері атты згерген, олар сирек, немесе аса тыыз стробилге (шишка) жиналан. ыланжапырагылар класы екі клас тармаына блінеді: жойылып кеткен кластармаы кордаиттер (Cordaitidae) жоне азіргі кездегі кластармаы ылкднжапыратылар (Pinidae). Кордаиттер класс тармагы (кордаитиды) - Cordaitidae Кордаиттер атары (кордаитовые) - Cordaitales Кордаиттер іымдасы (кордаитовые) — Cordaitaceae Кордаиттер тгелімен ертеде жойылып кеткен сімдіктер. Оларды азба алдытары карбоннан бастап пермні соына дейін (мезозой) кездеседі. Мезозой эрасындаы триас дуіріні басында олар жойылып кеткен, Кордаиттер таскмір доуірінде дамудь шарытаан биігіне ктерілген, Олар солтстік жэне отустік ендіктерде кеінек таралып орман тзген. Кордаиітерді алдытары таскмірді алы кабатарына бастама берген. Е жасы зерттелген туыстары Cordaites жне кордайантус (Cordamnthus). Кордаиттер дііні биіктігі 30 м, диаметрі 1 м болатын улкен ааштар. оларды тзу діндері тек жоары жаында ана бтатанан болады. Сабатары екінші рет алыдаан. Срегіні рылысы бойышла бір кілдері ыланжапыратылара, ал екіншілері жасы жетілген зегі арылы саговниктерге сас болады. Жапыратары спираль трізді орналасады. Кордаиттерді жапыратары кн трізді, жалпа таспалы, немесе жіішке ланцет трізді болып келеді; олар ш жаына жне тп жаына арай жіішкереді. Бір трлеріні жапыратары са 3- 4 см аспайды, ал екіншілерінікі - лкен, зындыы 1м, ені 20 см болады. Жйкеленуі параллельді. Жйкелері аздап, дихотомиялы бтатанан.

 

 

Пайдаланылан дебиеттер: