Андронов мдениеті: археологиялы ескерткіштер кезедері жне негізгі ерекшеліктері.

Б.з.б. II мыжылдыта Еуразияны далалы айматарында ола алу тсілі шыып, ндіргіш кштер атарында ткеріс жасалды. Адамзатты алаш игерген металы-ола (мыс пен алайыны орытпасы). Металдан жасалан ебек ралдары тас ебек ралдары ыыстыран кезе-ола дуірі (б.з.б. 2-1 мы ж.)

ола дуіріні кезедері:

Ерте ола дуірі (федоров кезеі)- б.з.б. XVIII-XV асырларОрта ола дуірі (алакл кезеі)- б.з.б. XV-XIII асырлар.Кейінгі ола дуірі (замарев кезеі)- б.з.б. XIII-VIII асырлар.Ерекшеліктері:Тсті металдар мен алтынны ндірістік жолмен игерілу(ола металургиясы).Е алашы оамды ебек блінісі – баташылы мал шаруашылыы мен теселі егіншілік пайда болды.келік отбасылы рулы атынас орнады.Рулы атынстар ыдырап, уатты тайпалы бірлестіктер рыла бастады. Андроновты тайпалар алаш болып экономиялы мірді озы трі-кшпелі мал шаруашылыына кшті.Бл дуірде азастан даласын, Отстік Сібірді жне Орал аймаын шыу тегі жаынан сас, зіндік мдениеті бар тайпалар мекендеді. Бл мдениетіні алашы ескерткіштері табылан Отстік Сібірдегі Ачинск аласы маындаы Андроново селосына байланысты бл кезе- андронов мдениеті деген атау болды(1914ж. археолог Б.В. Андриновты азба жмысы(А.Я.Тугаринов)). 1927ж. - археолог М.П.Грязнов андронов мдениетіні ескерткіштері Батыс азастаннан тапты. Бл мдениетті зерттеуші азастанды апымдар – .Х. Марлан, К.А.Аышев, А.Г. Максимова, С.С. Черников, А.М.Оразбаев. ола дуірі ескерткіштері табылан айма: Минусиск-Орал таулары-Батыс Сібір жазыы-Памир таулары. Андронов тайпалары азастанны барлы аймаын мекендеген. Негізгі оныстанан ауданы- Орталы азастан. Бл ірді 30- дан астам елді мекен, 150-дей абір (орымдар) азып зерттелді.Солтстік жне Батыс азастанда 150-ден аса оныс пен 200-ге жуы орым табылды. Е ежелгі ала- Арайым аласы(останай мен Челябі облыстарыны шекарасы).Мдениеті:Б.з.б. 3 мы ж. соында азастанны таулы жне далалы аудандарада егіншілік пайда болды.Андронов тайпаларыны тіршілігінде теселі егіншілік болан. Олар негізінен бидай, арабидай жне тары сірді. Егіншілікпен атар мал сіру жедел арынмен дамып, негізгі салаа айналды. Андроновты тайпалар ос ркешті бактриан тайпалар ос окешті бактриан тйелерін сірген. Тйе бейнелері жартастара салынан, ал шатты онысынан тйені ыш мсіні, Асу-Аюдыдан бота сйегі, Алексеевка онысынан тйе сйектері табылды.Б.з.б. I мы ж. басында андроновтытар аралас шаруашылыпен айналысып, егін егіп, мал сірген. Олар тыш рет ыста малды олда стау тжірбиесін енгізді. й маындаы жайылымдар жарамсыз болып алан кезде баташылар жаа жайылымдара кшіп отыпды. Бл-мал сіруді жайлаулы тсілі (жартылай кшпелі). Ерлер жайылымдара кетіп, мекендеріне кз соына таман оралан. йелдер мен балалар егіншілікпен айналысып, траты мекендерде алды.Кейінгі ола дуірінде азастанны далалы аудандарында мал сіру шаруашылыты жаа трі- кшпелі мал шаруашылыы шыы бастады. Андронов тайпаларында жеке меншікті пайда болуына мал шаруашылыына кшу ыпал етті.Андроновты тайпалар й ксіпшілінде ыш ыдыстар жасаан. Таспалы діс.плыпа салып пішіндеу дісі(б.з.б. XVII-XVI..).Андроновтытарды баспанасы – жертле жне жартылай жер бетіндегі йлер. Блмелерді жылыту шін тастан аланан пештер олданылан, отын есебінде ааш, бта, тезек жаан. оныстар 6-10 йден, лкендері 20 йден ралан. Кейінгі ола дуірінде Орталы азастанда кп блмелі жер бетіндегі йлерді ауыр дбек тастардан салатын болан. Осындай лкен йлер оамды жиындар ткізетін, діни рыптарды атаратын жне лкен отбасы мекендейтін орын болып есептелген. Ежелгі андроновты дгелек баспаналар негізінде киіз й жобасы пайда болды. Ебек ралдары : тесе, тас кетпен, келі, келсап, (ерте ола дуірі), ора, шалы (кейінгі ола дуірі) Кейінгі ола дуірінде Орталы азастанда пайда болан жаа мдениет- Беазы-Дндібай мдениетіні ерекшеліг.Андронов дстрі саталан.Жаа элементтер енгізілген(мазарларды айрыша типі жне зіндік згешілігі бар жерлеу салты – мйітті шаласынан жатызу). Оша асиетті орын саналан. Жаа тскен келін ошаты айналан, ал мйітті шыарарда ошаты айналдырылан.

2. 18 аяындаы Кіші жздегі саяси жадай. Сырым Датлы бастауы мен болан ктеріліс.

Ктерілісті алышарттары:

-Кіші жзде ханды билікті лсіреуі

-Асйектерді бір блігіні патша кіметіні саясатын олдамауы

-Ресей кіметіні Кіші жзді кімшілік басаруда згерістер енгізіп, Кіші жне

Орта жзді кейбір ірлеріні Симбирск, Уфа басармасына баындырылуы

-Орыс помещиктері Жайы казак скеріні азатара зомбылыыны кшеюі.

1782-1783 жылдарда жт серінен малды шыын болуын казак скерлері жергілікті халыа ысым крсету шін пайдаланды.

1782 ж-ы 27желтосан- патша кіметіні 1775 жылы 7 арашадаы жарлыы згертілді. Жаа жарлы бойынша:

-Су кздері жанынан ыста мал айдауа ол жерлерді жала аланда ана рсат етілді.

-Казактар жерлеріні азатара жала берілуіне тыйым салынды.

-Жала алатын жер шін азатар аы тлеумен бірге, аманат алдыруа тиіс болды.

Ктерілісті басты озаушы кші – арапайым кшпенділер. Патша кіметіні ысымына арсы би, старшын, батырлар да ктеріліске атысты.Ктеріліс аумаы: Еділ - Арал теізі.

Ктерілісшілерді басты масаты: асырлар бойы алыптасан жерді пайдалану жйесін алпына келтіру. Орал казак скерлеріні аза жерлерін басып алуын тотату.Нралы хан мен оны сыбайластарыны озбырлыына шек ою. Ктеріліс басшысы - Байбаты руыны старшыны, батыр жне шешен Сырым Датлы(1742-1802). Ол 1775 жылы Пугачевті скерінде аза жасаын басаран. олбасшы А.Суворов граф Панинге жазан хатында «Сырым бастаан арулы топтар тосыннан келіп шабуылдайды, тез арада жо болады. Оны артынан уанмен ешкім жете алмайды» деп батыр сарбаздарын жоары баалаан.1778 жыл- орал казактарымен атыыста Сырымны балалары айтыс болды.1783 жылды кз - батырды Орал казак скерімен ашы трде ке арпалыс жолына тсуі басталды.1783 жылы желтосан Сырымды оралды казактар ттына алды.Сырымны арындасына йленген Нралы хан1784 жылы кктемде оны ттыннан босаттырды.1784 жылы маусым Сырымны Орал казак скерімен кескілескен кресі басталды аза жасатары тменгі Жайы шебі менОр бекінісі тірегінде шайасты.1784 жылы араша Саыз зені бойында Сырым тобы 1000 адама жетті.Патша кіметімен бірлескен Нралы ханны ктерілісшілерге арсылыы оны Сырыммен ара атынасын суытты.1785 жылы 17 апан ктерілісті басу шін генерал-майор Смирновты тобы жіберілді.(300 казак, 2000 башрт)Кіші жзді далалы айматарына тередей ене алмаан жазалаушылар аза ауылдарын шабуылдап, 66 азаты ттына кетті.1785 жылы 15 наурыз ктерілісшілерге арсы 1250 казак тобымен старшина Колпаков жне Пономарев аттанды. Бл кезде Жем зені бойында шоырланан ктерілісшілер саны 7 мыа жетті. Сырым сарбаздары шлейтті, таыр жерлерге шегінді. Жем бойына барудан жрексінген Колпаковты тобы Беріш жне Адай руларын ойрандап, кері айтты. Жазалаушылар масаттарына жете алмады. Премьер-майор Назаровты басаруымен Орал казактары 1785 жылды наурызында Табын руына шабуылдады.Сырым тобы Сахарная бекінісін алуа мтылып, зебіректерге арсы келе алмай кейін шегінді. Слтан Айшуаты зі Орал аласында ттындалды. Жазалаушыларды Нралы ханны туыстарына ол ктеруі ктеріліс сипатын згертті.Нралы ханны ашы трде патша кіметін жатауы феодалды топтар арасында жік туызды.Нралыны хандытан тайдыру-ктерілісшілерді ендігі басты масаттарыны бірі1785 жыл Кіші жз старшындарыны съезі Нралыны хандытан тайдыру жнінде шешім абылдады. 1785 ж кзде аза билеріні (20 ру кілдері) мжілісі болып патша кіметіне Нралы тымдарын хан таына жолатпау талаптарын ойды. Жзді ш ордаа блу сынылды: -Байлы –Жетіру –лімлы Сырым ш орданы кеесшісі болып сайланды. Осымен Кіші жздегі отаршылдыа жне феодалдыа арсы озалысты бірінші кезеі аяталды.Нралы 1786 ж кктемде Орал скери шебіне ашып, паналады.1790 ж- Уфаа жер аударылып, сонда айтыс болды.Кіші жздегі айшылыты баылап отыран барон О.А Игельстром ханды билікті жойып, отарлауды тездетуді жне кімшілік билеуді іске асыруды ойластыран жоба сынды. Иг-м жоспары бойынша Кіші жзде азатарды билеуді Шекаралы сота шоырландыру сынылды. П.Екатерина бл жобаны уаытша бекітті.Сырымны масаты- ханды билікті жойып, билерді билігін орнату. Билерді кпшілігі жалпы ханды билікті тбірінен жоюа арсы болып, слтан Батырды баласы айыпты Кіші жз хандыына дайындады.1786 жыл- Орынборда шекаралы комиссия рылды.1787 жыл- Кіші жзде патшаны кімшілік билігіні тменгі сатылары йымдастырылды.Бл тста Сырым па та кіметін олдамады. Осы кезеде Ресейде Романовтар улетіне арсылы басталып, И-м реформасы уаытша тотатылды.Ктерілісті уаытша рлеіне трткі болан оиа- Орал казактарыны азатара арсы шабуылдауы.Атаман Д. Донсков 1500 казактарымен аза ауылдарын ойрандап, адамдарды ттындап, малдарын айдап кетті. 1790 ж тамызда Тртара руыны кілдері шетелдер коллегиясыны мшесі, граф А.А.Безбородкаа атаман Донсков стінен шаым тсірді. Императрица II Екатерина 1790 ж 21 азанда жне 5 арашада бейбіт ауылдарды тынышын алмау туралы нсау шыарды. Алайда ген-губернатор А.А.Пеутлинг бл нсауды зінше тсініп, Кіші жз даласына жазалаушыларды бірінен кейін бірін аттандырып, ктерілісті ршуін тездетті. Бейбіт ауылдарды сатау шін 1791 ж наурызда Сырым Табын жне Кердері руларына Малжар тауларына арай кшуді сынды.Сырым батырды алдында екі жол трды:-Патша кіметімен кресті тотатып, отарлауа арсылы крсетпеу, Жайы бойындаы шрайлы жерлерді казактарды олында алдыру.-аза руларыны басын біріктіріп, патша кіметіне арсы кресті жаластыру.Батыр екінші жолды тадады.Ктерілісті жаа кезеіні кееюіне 1791 ж Орск аласыны маында Ералыны хан етіп сайлау сер етті(1791- 1794).1792ж-Сырым ресей империясына арсы ашы крес жариялады.аза феодалдарыны бір блігі батыр топтарыны шоырланан ауылдарын жне батырды жоспарын Орынбор кімдеріне хабарлап отырды. Патша кіметіні Жем, Ойыл бойында бекіністер трызуы да ктеріліске кері сер етті. Сырымны ктеріліске Орта жзге шекаралас айматаы азатарды тартуы іске аспады. 1791 ж маусымда Сырымны ктеріліс мселелерін талылау шін старшындар съезін шаыру талабы орындалмады. Елек онысы мен Красногорск бекінісіне шабуылы нтижесіз болып, партизанды крес дісіне кшті. Крес уаытша бседеді.1794-Ералы хан айтыс болды.1795ж-Есім хан болып сайланды.(1795-1797).1796-97 ж-рдаы ысы жт, ханны салыты кбейтуі ктерілісті айтадан штасуына себеп болды.1797 жылы 17наурыз- Сырым тобыны хан сарайына шабуылы кезінде Есім хан лтірілді.Хан ліміне Сырымны жеке басыны атысы болмады. Хан отбасыны Орал казак скерінен пана срауы, атаман Донсковты ктерілісті басу шін жазалау тобын йымдастыруына негіз болды.1797 жылы кз полковник Скворник тобы Сырымды удалауды бастады. Жазалаушылар атарында Байбаты, Алаш, Беріш, Адай т.б. руларыны кілдері, лтірілген ханны балалары мен туыстары болды.Сырым тобы Ойыл зені бойына кетіп, жазалаушылара статпады.Есім ханны азасынан кейін асйектер тобы патша кіметінен жаа ханды таайындауды тінді:-слтан, старшындарды бір блігі-аратайды(Нралыны лы) алады. -Сырым тобы-хан сайлауда халы пікірін еске алуды талап етті.Барон И-м хан сайлауын тотатып, ханды кеесті руды сынды. Айшуа слтан траасы болып белгіленген хан кеесі 4 адамнан трды жне рамына Нралы ханны рпаы енгізілмеді. Осы арылы патша кіметі Сырымды зіне жаындатуа тырысты.1797ж-Тменгі Жайы бойындаы феодалды топтар аратайды хан ктерді. Ол кіші жзде патша саясатына арсы топты басарды.Сырым хан кеесі арылы старшынды топты ызметті кшейтуді ойластырды. Орынбор кімшлігі ханды кеесте Сырымны ыпалыны суінен сескеніп, 1797ж кзде Кіші жзде ханды билікті айтадан алпына келтіруге баыт алды: Айшуа хан болып бекітілді.1797ж- аратайды уынынан тылу шін Сырым Хиуа хандыына тіп кетті.1802ж-Хиуада айтыс болды.Жеілу себептері:аза феодалдары мен старшынды топтар арасындаы алауызды.Руаралы айшылытар.Ктерілісшілерді нашар йымдасуы.ару-жаратарды

аздыы.Сырымны ктерілісті р кезеінде масаттарын згертуі.Тарихи маызы: Еділді шыысындаы ірі халыты сипаттаы озалыс.Руаралы айшылытарды басты масата жетуде зор кедергі болатынын длелдеді.Патша кіметіні отарлау саясатыны тпкі масаты е шрайлы Жайы ірін басып алу екендігін длелдеді.аза лкесіндегі е за ктеріліс болып, 14 жыла созылды.Ктерілісті нтижесі:1801 ж патша кіметі аза руларына Жайыты о жаасына туге, мал жаюа рсат берді.

3.азастан 2дниежзілік соыс жылдарында.лы Отан соысыны алашы жылдарынан бастап азастан экономикасы скери баыта кшірілді(милитарландырылды). Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оны Атырау, Астрахань, Орынбор, Куйбышев желілері тартылды. Атырауда скери теіз базасы жасалды.Соысты 1-ші кнінен-а азастан оны арсеналдарыны біріне айналды. араанды шахтерлері ерен ебек етті. 4 жыл ішінде олар 34 млн. тонна кмір шыарды, бл бассейнні мір бойы шыаранынан 3 млн. тонна арты еді. Орал-Ембі мнайлы ауданыны ксіпорындары сйы отын шыаруды 39%-ке арттырды, электр уатын ндіру 2 есе дерлік сті. Республика мыс(35 %), орасын(85%) ндірудегі жетекші орнын сатап алды. Шыыс оырат молибден, Жезді марганец, Донск хромит кеніштері, Ашатау молибден-вольфрам, Текелі полиметалл комбинаттары салынды. Осыларды арасында азастан молибденні одаты клеміні 60%, металл висмутыны 65%, полиметалл рудаларыны 79% берді.1941-1945 жж. барлыы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта жне жеке ндірістер салынды. Бларды атарына кшіріп келінген, оны ішінде металл дейтін жне машина жасайтын зауыттар осылды, олар миналар, снарядтар, торпедо, радиостанциялар жне баса арулар мен скери техникалар шыарды. азастан индустриясыны жалпы німінде металл деу мен машина жасау саласыны лесі 1940 ж. 16-дан 1945 ж. 35%-а дейін сті. Жалпы аланда республикада нерксіп ндірісі соыс жылдарында 37%-ке сті, бл соысты алдыы 4 жылдаы сімінен 2% жоары.Тіпті рашылы болан 1943 ж. зінде Атбе обл. «рман» колхозыны звено жетекшісі Ш.Берсиев тарыны гектарынан 202 ц. нім алып, дниежзілік рекорд жасады. ызылорда обл. «Авангард» колхозыны звено жетекшісі Ы.Жааев крішті гектарынан 172 ц. нім алып, дл осындай табыса жетті. аскеле ауданы 3 интернационал колхозыны звено жетекшісі М.Мхамедиева ызылшаны гектарынан 600 ц. нім алды.Мал сірушілер де кш-жігерін аяан жо. Жезазан ауданы Амангелді атындаы колхозды шопаны Ж.Машев жыл сайын 100 ойдан 180-ге дейін озы алып, аман сіріп келді. Атырау обл. «Жаа талап» колхозыны жылышысы Ш.Шаипова 1000-нан астам жылыны шыынсыз баып келді. Соыс кезіндегі 1-ші ыста ары жа шлейтті ірлерде 2,1 млн. мал баылды (24%), ал онан кейінгі жылдары 4,4 млн. мал (46%) баылды. азастан колхозшыларыны малы 1940 ж-дан 1943 ж. дейін 2,5 есе скен.Соыс жадайында ажетті е аз кш пен аржы жмсау арылы денсаулы сатау, халыа білім беру жне мдениет пен ылым мекемелеріні жйесі саталып жне тіпті дамытылды. Барлы типтегі мектеп жйесі згерген жо, біра оушылар саны, сіресе, ауылды жерлерде азайды. 118 техникумнан 92-сі саталды, біра оушылар саны 389 адама ысарды.Мдениет мекемелері азыра саталып алды. Кпшілік кітапханалар 2 еседен астам ысарды, кітап оры шті біріндей азайды. Театрларды саны брыны кйінде алды. Ресей жне Украина нер айраткерлеріні арасында, сіресе кинематографияда елеулі сапалы су байалды. Соыс жылдары азастан ылымы арынды дамыды. Геолог алымдар жемісті жмыс істеді, олар пайдалы азбаларды 500-дей кенішін ашты жне 150 кенішті зерттеді. 1941-1945 жж. республикада 12 ылыми институт жне оларды филиалдары ашылды, ылыми ызметкерлерді саны 152-ден 864 адама дейін сті.азастанны ару-жара жасауа ткізілген барлы соыс заемдарыны жне ашалай-заттай лотореяларды нын есептегенде республика халыны майдае ажетіне ерікті лесі 4700 млн. сом болды, бл соысты 2 жетілік тікелей скери шыынын теуге жететін еді.Республикада халытан 2,5 млн. жылы киім, оны ішінде 11,5 мы шола тон, 312 мы пар киіз байпа тсті. 1943ж. ана азастан з ресурстарынан Ресейді Краснодар жне Ставрополь лкелеріне, Украинаны шыыс обл-рына 2700 трактор, 123 комбайн, 880 сеялка, 2500 соа жне кп мал, азы-тлік, киім жіберді.

азастандытар лы Отан соысында.1945 ж. 22-маусымда, тнгі саат 4-тер шамасында Германия опасыздыпен КСРО-а хабарсыз соыс ашты. азастандытар соысты алашы минутында батыс шекарада жаумен шайаса атысандарды арасында да, Берлинде Рейхстаг йіне шабуыл жасаандарды арасында да бар еді. скер атарына 1 млн. 196164 (1 млн. 196300) азастанды осылып, рбір 5-ші адам майдана аттанды. Ебек скері рылып, аза КСР-нен 700 мынан астам адам шаырылды. Соыс жылдары 27 скери оу орны 16 мы офицер даярлап шыарды. 1941-1945 жж. скери оу орындарына 42 мынан астам азастанды жіберілді. КСРО-ны жау олында алан аудандарында соысты алашы кнінен бастап-а партизандар озалысы пайда болды. Оан азастандытар да атысты. Ленинград облысында 220, Смоленск жерінде 270-тен астам, Украина мен Белоруссияда 3000-дай азастанды болды. 300-дей азстанды арсыласу озалысына атысты.Республикаа И.С.Арискинні, А.Жмаалиевті, К..Омаровты, З.У.Хсановты есімдері кеінен млім болды. Олар жолдарды блдірді, басыншыларды гарнизондарына жазалау операцияларын жргізген кезде ктпеген жерден шабуылдап, батыл имылдар жасады. азастанды саяси ызметкерлер Г. Акмолинский, Т.Жангельдин, Ж.Саин, Б.Оразбаев жне басалар партизандар мен трын халы арасында лкен жмыс жргізді. Г.Ахмедьяров, .айсенов, Н.А.Морозов, С.А.Олексенко, С.О.Тлешев, В.И.Шаруда партизан отрядтары мен рамаларыны командирлері болды.лы Отан соысындаы ерліктері шін 11600 адама Кеес Одаыны батыры атаы берілді, оларды 497-і азастанды, соны 97-і аза. азастандытарды ішінен 1-ші болып, 1941 ж. 22-шілдеде Кеес Одаыны батыры атаы 19-танк дивизиясыны командирі генерал-майор К.А.Семенченкоа берілді, е соында (1990 ж. 11-желтосанда) мндай ата панфиловшы, аа лейтенант Б.Момышлына берілді, ол 1941 ж. Мскеу тбіндегі рыстарда з батальонымен жау оршауын 3 рет бзып шыты. Соысты Б.Момышлы полковник атаымен, 9-гвардиялы атыштар дивизиясыны командирі болып жріп аятады. Ерекше ерлік крсеткен 4 жауынгер: щыш-штурмовиктер Т.Бигельдинов, Л.И.Беда, И.Ф.Павлов жне шыш-истребитель С.Д.Луганский (37 жау шаын латан) Кеес Одаыны батыры атаын 2 рет алды. Батырларды атарында пулеметші М.Мметованы, мерген .Молдалованы, атыштар - С.Баймаамбетовты, С.Лтфллинні, Мин Сен Юрды, зебірекшілер – С.Мткеновты, Н.К.Новиковты, брон бзушы П.К. Миллерді, минеметші .Сыпатаевты, атты скер М.атаевты, сапер П.И.Гончарды, торпеда катеріні командирі Б.П.Ущевті, атыштар дивизиясыны командирі .Б.Сафиуллинні есімдері бар. 110 азастанды Да орденіні 3 дрежесіне де ие болды.1941 ж. маусымдаы шайаса Литваны Шауляй аласыны отстігіне таман 219-атыштар полкі атысты, бл полк 1919 ж. азанда останайда ызыл скер атарына з еркімен келген шаруалардан жасаталан болатын.312-Атбелік дивизия Малоярославь тбінде жауды ш-трт дивизиясына арсы бір жеті бойы асарысан ораныс рысын жргізді. Жаа 53-дивизия рылып, з жеісін Вена тбінде аятады. 102-Шымкенттік дивизия Украинаны солтстік-шыысында ораныс шебін стап трды. Панфиловшы 1075-атыштар полкі 8-ротасыны саяси жетекшісі П.Б.Вихрев бастаан 14 жауынгер жауды 5 танкісі мен 2 взвод жаяу скерін жойды. Жалыз алан саяси жетекші гранатамен 2 танкіні жойып, зін-зі атып аза тапты. П.Б.Вихревке Батыр атаы берілді. азастанды скери рамаларды штен бірі Ленинград тбінде соысты. Ленинград шайасында ерекше ерлік крсеткен азастандытар: Балты флотындаы «Киров» ызыл Тулы крейсерінде 156 азастанды шайасып, ерліктері шін ордендер мен медальдармен марапатталды. Партия йымдастырушысы Слтан Баймаамбетов, А.Матросовты ерлігін айталап (жау дзодын кеудесімен жауып), Батыр атанды. 372-атыштар дивизиясыны 1236-атыштар полкі 5-атыштар ротасыны блімше командирі ойбааров рыста неміс траншеяларына 1-ші болып кіріп, ержректілік крсетті. Артилериялы баылау аэростаттарыны дивизион командирі С.Жылышев батылдыымен ерекше кзге тсті. Ал 1942 жылы Арыстан Ахметов 19 жауынгермен скери маызы бар тбені орауда ерлік крсетті. Жаралы болып, ессіз алан Арыстанды жау скері ола тсіріп азапа салды. скери млімет ала алмаан жау оны стіне жанармай йып ртеді.1943 жылы атарда 900 кнге созылан Ленинград оршауы бзылды.1942 ж. 17-шілдесінен Сталинград тбіндегі кескілескен рыстар басталды. 1942 ж-ды кзінде Сталинград шайасыны жалыны Батыс азастан даласына жетті. 1943 ж. желтосанда белгіленген шекара бойынша азастан Сталинград облысымен Каспий теізінен Александров-Гайа дейінгі 500 шаырым бойында шектесті. Орал аласында ірі скери-оперативтік байланыс торабы рылды. Осы Сталинград шайасында 1942 ж. 19-желтосанда араандылы шыш Нркен бдіров Боковская-Пономаревка ауданындаы уе шайасында шаын жау танкілері шоырына латып, ерлікпен аза табады. Жамбылды лы Аладай 19-гвардиялы атты скер полкінде пулемет расчетын басарып жріп, Синельниково аласы маында ерлікпен аза тапты. Полковник ани Сафиуллин басаран 73-гвардиялы дивизия жауды 120 танкісі мен 800 автомашинасын жойып жіберді. Минометші арсыбай Сыпатаев пен капитан А.А.Бельгин уатты жарылыш минамен жау танкісіні астына тсіп шпес ерлік жасап, аза тапаннан кейін олара Батыр атаы берілді. Ж.Сраншиев «шыш партизан отрядыны» рамында жріп, Лида аласындаы астыртын жмыса атысты. Жне де рейхстаг терезелеріне алашыларды бірі болып Жеіс туын тіккен офицер Р.ошарбаев пен оны досы Г.Булатов болды. азастанны мыдаан кілдері Украинаны, Беларусьты, Балты республикаларын, Молдованы азат етуге атысты. Міне осындай кптеген азастанды азаматтар ерлік жасап, р трлі ордендер мен медальдармен марапатталды. 142 азастанды Солдат ерлігі орденіні толы иегері атанды. Жалпы Кеес Одаыны орден, медальдарымен марапатталан азастандытар саны – 96638. Ал лы Отан соысында аза тапан азастандытар – 603 мы адам болды.

Билет

СатарБ.з.б. I мы жылдытаы азастан территориясын мекенднген кшпелілер – сатар.Бл сатарды материалды мдениеті мен оамды рылысы жаынан отстік Сібір тайпалары ж/е Ресейді еуропалы блігіні далалы айматарын мекендеген скиф тайпаларымен састытары бар.

Са тайпалырыны атауы р елде ртрлі аталан: гректер – азиялы скифтер; парсылар діретті еркектер. ирандытар жйрік атты. Б.з.б. VII – IV асырларда са тайпалар одаы рылды. Са оамыны сипаты - скери- демократиялы. 3 негізгі топа блінген, р топты зіндік дстрлі тстері болан: 1.Жауынгерлер- ызыл тс. 2.Абыздар- а тс. 3.ауым мшелері- сары ж/е кк тс. Тайпа кседерін жауынгерлер тобынан сайлаан. Мейрамдарда сада атып сыналан садашыларды е мергені- тайпаны басару ыгын алан. Са тайпалар одаыны билеушісі- патша. Са патшасы: Кктемде жерге алашы соа салушы; Малшыларды йретуші стазы; дайларды алаушысы, аспан мен жер арасындаы днекерші болып есептеледі. оамдаы маызды мселер халы жиналысында талыланып, оан йелдер де атысты. Са йелдері оамды мірге белсене араласып, ерлермен бірге соысу ыына ие болды. Мала жеке меншік пайда болып, млік тесіздігі шыты. Соыс ттындары ла айналдырылып, й шаруашылыында жмыс істеді. Грек тарихшысы Гередот деректерінде: б.з.б асырда са массагеттеріні патшайымы Томиристі парсы патшасы Кирмен соысы ; б.з.б 519-518жылдардаы парсы патшасы 1 Дариді сатармен соысы б.з.б 4асырдаы Александр Македонскиді сатармен соысы жазылан. Сатарды негізгі шаруашылыы-кшпелі мал шаруашылыы .Бл дала тайпаларыны міріндегі лкен экономикалы прогрэсс болып салынады. Сатар мал шаруашылыыны 3 трін йлестірді : Кшпелі мал шаруашылыы –Батыс жне Орталы -з Жартылай кшпелі мал шаруашылыы-Шыыс -з, Жетісу,Батыспен Орталы -з-ны бір блігі,Тянь-Шань, Алтай тауларыны етегінде. Отырышы мал шаруашылыы –Отстік -з, Шу,Сырдария,Келес зендеріні бойында .Осымен бірге бл жерлерде суармалы егін шаруашылыы басым болды. Сатар Алтай,Сібір, Шыыс жне Еуропа халытарымен сауда байланысын жасады.Б.з.б 1 мыжылдыта Еуразия далаларында дстрлі халыаралы жрменке ткізіліп тран

Сарматтар — кне дуірде азастанны батыс лкелерін, От. Орал алаптарын мекендеген, лкен тобы Еділден батыса арай тіп, Солт. ара т. ірлерін жайлаан тайпаларды шартты атауы. “Сарматтар”, “Сарматия” сияты атаулар антик дуіріні жазба деректерінен келген жне кптеген тайпалар мен оларды одатарына таылатын жалпылама ым болып табылады. Грек деректерінде С. б.з.б. 4 -дан, яни оларды Бат. азастан мен От. Орал лкелерінен батыса арай жылжуы басталан кезден бастап кездеседі. Осы кезде, яни б.з.б. 339 ж. ара т. скифтеріні ататы патшасы Атей ліп, бдан со Скифияда лкен саяси-экон. дадарыс алыптасады. ыл. тжырымдамалар скифтер мемлекетіндегі осы иындыты пайдаланан С-ды шыыстан жылжыан трлі топтары немі соыса отырып скифтерді тпкілікті таландаанын крсетеді. Б.з.б. 2 -а арай ара т. скифтеріні патшалыы аумаында С. билігі орнайды. Соыс нерін жете мегерген С. Риммен скери атыыстар жасап отырды. Император Август тсында жасалан Рим леміні картасындаы 24 облысты 9-ыншысы “Сарматия” деп аталан.

Б.з.б. 4 . басында савроматтар Доннан Ембіге дейінгі территорияны алып жатты. Осы кезде оларды екі мдениеті алыптасты. Олар: Батыс Болар-Дон мдениеті, жне Шыыс-Орал мдениеті. Сармат тайпалары (ерте -Прохоров мдениеті) лген адамны абырын балшыпен сылап не таптап, лген адамды басын тскейге аратып, шаласынан жатызып оятын болан.

Кшпелі мал шаруашылыымен айналысан. Жылы мен ой сірген. Иран тілдес болан. 3-5 . «полихромды нер» дамыды. Тек алтын олданылды. Полихромды нерге шекейлерді трлі техникасы тн. Жиі кездесетіндері трлі-тсті тастармен безендіру (инкрустация), зерлев, оа жргізу, жалату т.б. Бл нер Моолиядан, Орта Азиядан ндарды келуімен байланысты Бл шекейлер Ертісті жоары жаынан (Шілікті), Орталы (Жыланды), Батыс азастан (Бесоба) орандарынан табылды

 

2. «Сібір ырыздары туралы Жары» — аза мемлекеттілігін жою жне басаруды жалпы империялы жйесін руа баытталан жат болып табылады. Александр I-ны 1822 ж. 22 шілдедегі Жарлыымен кшіне енген. Ол Орта жзді жаа кімшілік блуге келіп сотырды:

кімшілік ауыл 50-70 ттін

лыс 10-12 ауылдан

округ 15-20 болыстытан трды.

Ауылды старшиналар 3 жылды мерзімге сайланды, рі ол округтік бйрыпен бекітілді. Болыстарды басаруа слтандарды ыы зге де слтандарды сайлай алатын ауымны келісімімен тікелей тменгі желі бойынша жне туысандарына жрді. Осындай жадайда оны облысты басарма бекітті. Болыстарды басармайтын слтандар зіні дрежесін сатап алды, басаруа араласпады, хандарды кіметін жоюмен бірге патшалыты аза асйектеріні ыы мен артышылытарын шектеуге мтылысы байалды. Барлы сот істері ылмысты, арыз жне шаым бойынша басару болып блінді. Біріншісіне отанын сату, кісі лтіру, тонау, барымта, кіметке ашытан ашы баынбау жатты. Осы істерді барлыы империяны задарымен округтік бйрытарда арастырылды. ы бзушылыты алан трлері арыз болып табылды да оны ауылдар мен болыстарда жергілікті рып бойынша билер арастырды. Жарыда мыналар болды: халыты нанмен амтамасыз етуді, нер-ксіпті, сауда-сатты дамуы жніндегі шараларды, кедендік жне баж алымын сатау жніндегі шараларды белгілейтін маалалар амтылды. жатта патшалыты отарлау саясатына баытталан істеріні бірі — халыты орыстандыру крсетілген. Бл саясатта халыты шоындыру, поптара дай сзін оыту шін шіркеулер ашуа кеес беріледі, оу, жазу, арифметика амтылан. Слтандар мен старшиналарды балалары азына есебінен ашылан скери блімдеріне оуа тсулеріне рсат етілді, бітірген со оларды алаулары бойынша ызметке таайындалды. рбір отбасы з баласын империяны ішкі жаындаы оу орнына тсіруге ы алды. Жарыны абылдау кезеінде лдар брыны кйінше алып ойды, жаадан лдар сатып алуа ката тыйым салынды. 1822 ж. Жары азастанды отарлау саясатына атысты кш ала бастады. Дегенмен хан кіметін жою, слтандарды ытарын шектеу, лдытан бас тарту, ала озалуды еркіндігі, білім беруді дамуы азастанны тарихи дамуына жадай жасады.

 

3. азастан ткпірдегі отстік-батыс тыл бола отырып, кімет шешімдеріне сай соысты алашы кндерінен бастап з экономикасын майдан мтаждытарын амтамасыз етуге арай бейімдеуге тиіс болды. Бл - ораныс німдері мен стратегиялы шикізат ндірісін мегеру мен кеейту, нерксіп рылысын ке рістету, ебек жне материалды ресурстарды айта блуді іске асыру, майдан шебіне жаын жерлерден келінген ксіпорындарды абылдау мен оларды жаа жерлерде тез іске осу деген сз еді. Іс жзінде материалды жне адам ресурстарын айта блумен, нерксіптегі майдана кеткен арнайы дайындыы бар мамандарды орнын жаа жмысшылармен толытырумен атар жрген азастан экономикасын соыс жадайына бейімдеп, айта ру басталды.азастан ткпірдегі отстік-батыс тыл бола отырып, кімет шешімдеріне сай соысты алашы кндерінен бастап з экономикасын майдан мтаждытарын амтамасыз етуге арай бейімдеуге тиіс болды. Бл - ораныс німдері мен стратегиялы шикізат ндірісін мегеру мен кеейту, нерксіп рылысын ке рістету, ебек жне материалды ресурстарды айта блуді іске асыру, майдан шебіне жаын жерлерден келінген ксіпорындарды абылдау мен оларды жаа жерлерде тез іске осу деген сз еді. Іс жзінде материалды жне адам ресурстарын айта блумен, нерксіптегі майдана кеткен арнайы дайындыы бар мамандарды орнын жаа жмысшылармен толытырумен атар жрген азастан экономикасын соыс жадайына бейімдеп, айта ру басталды.

Немістерді КСРО-ны батыс аудандарын басып алуы Сібір мен азастанны ел экономикасындаы маыздылыын крт сірді. Соысты алашы айларында кімет орындарына жауды олына тсуі ммкін нерксіп орындарын эвакуациялауды сті тсті. азастан аумаына ыса мерзім ішінде 142 ірі нерксіп мекемелері ажетті рал-жабдытарымен, шикізатымен бірге тасып келініп, орналастырылды. Блар - ауыр жне орташа машина жасау зауыттары, сондай-а тоыма, мата-мата, аяк киім фабрикалары еді. Жаа нерксіп нысандарын салу жаластырылып, тездетілді. Соысты алашы бір жарым жылыны ішінде азастанда 25 кеніш, шахта, тсті жне ара металлургияны 11 байыту фабрикалары, 19 жаа кмір шахталары, 4 жаа мнай ксіпшілігі, Гурьевте (азіргі Атырау ) мнай деу зауыты іске осылды.

Актбеде салынып жатан ферроорытпалар зауыты Запорожье ферроорытпалар зауытыны рал-жабдытарын алды, кмірлі араанды зіні техникалы кешенін донецкілік Пархоменко атындаы шахтаны жабдытарымен толытырды, Алматыдаы автожндеу зауытыны аяталмаан рылысы Луганск ауыр машина жасау зауытыны цехтары орналасан базаа айналса, республиканы отстігіндегі тама нерксібіні жаа рылыстары Украинаны 14 ант зауытыны рал-жабдытарын алды. Балаш мыс орыту кешеніні уаты Владимир облысындаы Кольчугин аласыны тсті прокат зауытыны рал-жабдытарын мегеріп, оны іске осан со елеулі трде артты. Тсті металл жне отын-энергетика нерксібіні жаа ксіпорындары салына бастады. Жалпы соыс жылдарында азастана 300-ден астам кшіріліп келінген зауыттар орналастырылып, жмыс істеді. Тасып келінген ксіпорындарды кейбіреулеріні рал-жабдытары салынып жатан нысандарды аятау шін пайдаланылды.

Соысты алашкы жылдары азастана батыс аудандардан эвакуацияланан 532,5 мы адам баспана мен жмыс тапты, сонымен бірге 50 мы маманданан жмысшылар, инженер-техник ызметкерлер жне негізінен ауылдар мен селолара орналастырылан 970 мыдай кштеп кшірілген поляктар мен немістер келді. Республика жмысшы табыны атарына Донбасты 2 мыдай шахта рылысшылары келіп осылды. те ыса мерзім ішінде эвакуацияланан ксіпорындарды тиісті ндірістік аладармен амтамасыз етіп, майдана ажетті німдер ндіруді жола ою, адамдарды азды-кпті трмысты жадайлармен амтамасыз ету ажет болды. Майдана жаын айматардан адамдарды амалсыз эвакуациялау кптеген иындытар келді. Оларды кпшілігі ауылдар мен селолара орналастырыдды. алалардаы соыса дейінгі трын й проблемасы одан рі шиеленісе тсті. Ел шін ауыр болан осы жылдарды зінде трын й рылысы жаластырыла берді. 1941-1945 жылдары жалпы клемі 3 317 мы шаршы метр трын йлер пайдалануа берілді.

 

1941-1945 жылдары республика брыны КСРО-даы орасын (85%), мыс (35%) орыту, полиметалл жне мыс рудаларын ндіру жніндегі жетекші орнын сатап алды. Барланан кен орындарыны негізінде металл ндіру, байыту мен орыту ксіпорындары салынды (Шыыс оырат молибден, Жезді марганец, Донской хромит кеніштері (рудниктері), Ашатау молибден-вольфрам, Текелі полиметалл, скемен орасын-мырыш комбинаты т. б.). Осыны арасында азастан одатаы молибден мен марганец рудаларыны 60%-ын, висмутты 65%-ын, полиметалл рудалары мен орасынны 80%-а жуыын ндірді. Соыс кезіндегі он оты тоызы азастанда ндірілген орасыннан йылды. Соыс ызып тран кезде республика ара металлургиясыны «тышы» - Атбе ферроорытпалар зауыты іске осылды,ал 1943 жылы аза (араанды) металлургиялы зауыты алашы 200 тонна клеміндегі жоары сапалы болат орытып шыарды, бл крсеткіш 1945 жылы 4,6 мы тоннаа жетті.

Соыс жылдарында республиканы ара металлургиясы ойдаыдай дамыды. Донбасты фашистер басып аланда араанды кмір кеніші соыса ажетті отынны 65 пайызын ндірген. араанды шахтерлері трт жыл ішінде 34 млн тонна кмір азды. Елімізде соыс жылдарында 19 жаа шахта, жылды уаты алты миллион тонналы ш кмір разрезі салынып, пайдалануа берілді. лкеде кмір ндіру 1940 жылы 6,6 млн тоннадан 1944 жылы 11,2 млн тоннаа жетті. Осы жылдары 4 жаа мнай ксіпшілігі ашылды. Атырауда мнай айыратын зауыт салынды. Соысты 4 жылында алдыы жылдармен салыстыранда 887,9 мы тонна мнай жнелтілген. Ал республика жеіл нерксіп німдері бойынша одата РКФСР-ден кейін екінші орына шыты. ызыл Армия жауынгерлерін киім-кешекпен, азы-тлікпен амтамасыз етуде республиканы жеіл жне тама нерксібіні ксіпорындары ыруар жмыстар атарды. Ер-азаматтары майдана алынып, бар ауыртпалы егде адамдарды, йелдер мен балаларды мойнына тсті. Оларды ебегіні арасында соыс жылдары азастан колхоздары мен совхоздары елімізге 56 млн пт асты, 733,9 мы тонна ет, 1142 мы тонна ст, 62,4 мы тонна жн ткізді. Тары сіруді шебері Шыана Берсиев (р гектардан 202 центнер), ататы крішшілер Ы. Жааев, Ким Ман Сам, днді даылдардан мол нім аландар М. Сатыбалдина, А. Дацкова, Н. Алпысбаеваларды ерен ебектерін атап туімізге болады.

азастан ебекшілері здеріні жеке аражатынан майдан орына 4,7 млн сом аша, 2 млн дана жылы киім, 1600 вагон сыйлы жнелтті. ару-жара, клік, киім-кешек, азы-тлікті майдана жылдам жеткізу масатында ыса мерзімде андыааш-Орск, Жамбыл- Шолатау, Талдыкоран-Текелі темір жол желілері тартылды. Соны нтижесінде шикізат кздері нерксіп ошатарымен жаласты. 1942 жылы Алматыда рылысы басталан вагон жндеу зауыты соысты соына таман пайдалануа берілді.

рылысты арын алуына орай Теміртау, Текелі, Жезді, Шыыс оырат, Ашатау, Макин секілді жаа алалар мен жмысшы поселкелері бой кетерді. азастандаы алалар саны 5-ке, поселкелер саны - 35-ке сті.

Соысты соы жылдарында азастан Республикасы ебеккерлері фашизмнен зардап шеккен 48 аудан мен 12 аланы аморлыа алды.

азастан мнайыны да маызы аз болан жо. Жмыс істеп тран «Эмбімнай» тресіне 4 жаа мнай ксіпшілігі, ондаан брылау скважиналары осылды. Гурьев мнай деу зауыты жмыс істей бастады. Соыс жылдары республика мнай ндіруді 40%-а дейін арттырды. Жмыс істеп тран электрстанциялар жйесі Солтстік азастан мен араанды облыстарындаы энергетиканы жаа ірі жне орташа нысандарымен толыты.

Соыс жылдары жалпы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахталар мен жеке ндіріс орындары, оны ішінде 300-дей эвакуацияланан ксіпорындар салынды. Темір жол рылысы жаласты. 1942-1943 жылдары Маат-Орск, Амола-Магнитогорск желісіні рылысы аяталды.

Республикада танкілер мен шатар жасау шін аша жинау озалысы жргізілді. 1941 жылы кзде БЛКЖО (Бкілодакты Лениндік Коммунистік Жастар Одаы) атындаы танк колоннасын руа аржы жинау басталды. азаты белгілі балуаны, лем чемпионы ажыман Майтпасов жеке аражатынан ора 100 мы сом ткізді. Нтижесінде 1942 жылы армия азастанды комсомолдардан 45 жаа так алды. 1942-1943 жылдары халытан жиналан аржыа 10 танк колоннасы, бірнеше авиация эскадрильясы, торпедалы катерлер мен жеке шатар жасалды. Соыс жылдары азастан халы скери техника жасауа 480,3 млн сом аржы осты.

Елді кораныс абілеті армияны киім-кешек, азы-тлікпен жабдытаумен де аныталды. Соыс мтаждытарын анааттандыруа женіл жне тама нерксібіні ндіріс орындары да бейімделді. Жеіл нерксіпте тігін, тоыма, тері, ая киім салалары жылдам дамыды. 1941 жылы Алматыда тігін-тоыма жне тері-былары фабрикалары, майдан шін жмыс істей бастаан фурнитура зауыты іске осылды. 1943 жылдын басында республиканы жеіл нерксібі нім ндіру клемі жаынан брыны КСРО-да Ресейден кейінгі екінші орына шыты. 1945 жылы 1940 жылмен салыстыранда шлы бйымдарын ндіру - 11,3 есе; мата-мата - 7,4 есе, тоыма бйымдары - 4 есе, жн мата - 2 есе, былары ая киім ндіру 1,3 есе сті. Соыс жылдары 500-дей дивизия солдаттарды жазы киім-кешегімен, 70 дивизия - шинельдермен, 67 дивизия — ысы ая киіммен, 59 дивизия - жылы киімдермен, 25 дивизия — шола тондармен амтамасыз етілді. Соыс кезіндегі дивизиялардаы скер саны 10000 адама жеткенін ескерсек, тауарларды келтірілген тізімі бойынша андай млшерде нім дайындаланын есептеп алу иын емес. Бтіндей аланда республика енерксібі ндірісі соыс жылдары 37%-а сті. Бл нтижелерге лкен ажырлы ебекті арасында ол жеткізілді. Республика индустриясыны одан ары дамуы, оны жаа салаларыны, сіресе жетекші салаларыны пайда болуы азастанды майданны уатты арсеналына, маызды экономикалы аудандарды біріне айналдырды.

 

Билет

Б.з.б І аяында азастан далаларында сатарды ыыстыран жаа тайпалы одатар п.б. Оларды бірі йсіндер. йсіндер билеушісіні титулы-Гуньмо. Тілі- ежелгі тркі тілі. Тайпа ксемдері мен рубасылары -Бектер. Басты байлы-мал мен жер. Б.з.б І ежелгі йсін оамында жерлерді жеке меншікке иелену басалды.Жеке меншікті боланыны таы бір белгісі-жеке адамдара тиесілі млікті ерекше табалармен белгіленуі. Табалар дние млікке, й алдарына салынды. скер басшылары мен жоары лауазымды асйектерді алтыннан, мыстан жасалан мрлері болды. Лауазымы тмен йсіндер тас жне ыш саздан жасалан мр стаан. йсін оамындаы леметтік тесіздік археологиялы олжалардан айын крінеді. орандар клемі жаынан шке блінеді:1. лкен оран -диаметрі80м, биіктігі 15м 2.Орташа оран-диаметрі15м, биіктігі 4м.3. Кіші оран –даметрі 10м, биіктігі 1м. йсіндер ытаймен дипломатиялы жне туысты атынаста болды. Олар йыр тайпалары, Енисей ырыздары, Еділ бойы халытарымен сауда байланысын жасаан. алы, ндармен жайылым, сауда жолы шін соысан. сіндер туралы ытай тарихшысы Сыма Цян едектерінде жазылан, онда йсін халыны саны 630 мы, й саны 120мы, скер саны 180мы боландыы айтылады.

йсіндер: Архелогиялы екерткіштері, орналасуы, шаруашылыы.Археологиялы ескерткіштер.йсіндер оалары салынан уаытына арай шке блінді: 1) Ерте орымдар:апшаай,теген,ызылеспе,ызылауыз,ызылайнар.Ерекшелігі:солтстіктенотстіккеарайтізбектеліпсалынан,р тізбекте 5-6оба бар.2) Орта кезе орымдары: теген – арла, аратума, Тайа, Алтынемел, Талар, Атас.Ерекшелігі: жйесіз, ш обадан тізбектеліп салынан.3) Соы кезе орымдары: апшаай, Шолажиде,алан.Ерекшелігі:тізбексіз жне жйесіз салынып, абірлер лаатталып азылан.йсіндерді алашы оныстары Шу алабында, ырыз Алатауыны сілеміндегі лан ауылы маында салынан. аратал кезеі: (Б.з.бІІІ -І.)йсін мдениетіні дамуыны бастапы сатысы: аратал, аралы, апшаай, гірора ызылеспе, Бесшатыр теген, алан, Ашы, Беаш, Сарытай, Кесай, Бурака, Шелпек.Жетісу кезкі: (І-ІІІ.)йсін мдениеті эволюциясыны маызы: Талар, Атас, Сарытау, Ашоы, зынбла, Алтынемел, ызылайнар, Крті, араша, Ащысау, Шошалы.Іле кезеі (б.з.ІІІ-.) йсін мдениеті дамуыны кейінгі сатысы: Атас, гіртас, Шолажиде.Орналасуы:Б.з.б ІІ йсін тайпалары орталы Азиядан Жетісуа оныс аударды. Б.з.б. 160жйсіндер тиграхауда сатарыны жерін мекендеді.йсіндерді негізгі орналаан жері –Іле даласы. территориясы: Шу мен Талас зендері-артау-Тянь Шань тауы-Балаш клі- Ыстыкл. Мемлкет шке блінген: Шыыс, батыс, орталы (Б.з.б 73ж брын)Астанасы Чегучен(ызыл Аар) аласы. (Ыстыл жаасы).Шаруашылыы:йіндер аруашылыны ерешелігі- мал шаруашылыы егіншілікен штастырыла жргізілді. Мал шарашылыы сіндер мірінде маызды болан, сіресе жыл сіруге ерекше іл блген. Бай йсін 4-5мы жылысы болды.Байлыты негізгі лшемі-жылы саны. йсіндерді егін шаруашлыымен айналысандыын суару жйелеріні боландыы длелдейді. арапайым суару жйелері жоар алтауы, Шу Іле бойындаы Шу аарында, ырыз алатауыны Талас аарында абылды. Б.з бас кезінде йсіндерде тырышыл болып, ал б.з. ІІІ - асырында бау баша шаруашылыы тлімі егіншілік тріндеодан рі дамыан. йсіндер мыс, орасын алайы, алтын кен орындарын пайдаланан. Темірді балытып пыша, семсер, аншар, жебе штарын жасаан.