Ндар, саяси тарихы, шаруашылыы, мдениеті.
Саяси тарихы.з.б. І мыжылдыта Орталы Азияны байта жерін этникалы рамы ртрлі тайалар мекендеген. Шаруашылыты дамуы, трмысты ортатыы, саяси бірлік оларды зара жаындатып, ірі тайалы бірлестіктер рылды. Б.з.б. ІІІ асырды аяындаы ытай деректерінде «н» атауы кездеседі (хунну немесе сюнну). Ал европалы жылнамашылар оларды гунни деп атаан. Б.з.б. 206 жылы ндарды билеушісі Мде шаньюй (б.з.б. 228-174ж.ж.) батыста йсіндерге шабуыл жасады. Солтстікте Саян Алтай тайпаларын баындырып, отстікте ытайдаы Хань улетін жееді. ытай билеушісі Мде шаньюйге бас иіп, « Тынышты жне туысты» туралы шарта отырып, жыл сайын оан салы тлеп трды. Осы кездегі н одаыны территориясына Байкалдан Тибетке, Шыыс Тркістаннан Хуанхэны орта аысына дейінгі жерлер осылды. Халы – 1,5 млн. адам.Б.з.б. 55 жыл н одаы екіге блінді:
1. Отстік блігі Хань империясына баынышты болды (шаньюй Хуханье).
2. Солтстік ндар Монолияны солт.батысындаы ырыз Нр клі маына ордаларын орнатты (шаньюй Чжи-чжи Отстік жне солтстік арасындаы зара ырыстан кейін, Чжи Чжи басаран солт. ндар Солт. Монолия, Шыыс Тркістана арай оныс аударды.Б.з.б. 47ж солт. ндар Тянь Шаньнан тіп, алылармен крші болды.
Чжи Чжи шаньюй йсіндерге арсы алылармен скери ода рды. Олар йсіндерді жее алмаандытан, зара жанжалдасып, Чжи Чжи Талас зеніні жоары аысына кетіп, екі жыл бойы сол жерде ала салдыртты (б.з.б. 37-36 ж.ж.).
Чжи Чжи з аласын орауда Марка Крас армиясыны римдік жауынгерлерін пайдаланды. ндарды кшеюі ытай империясын аладатып, жорыа дайындалады. Шайасты салдары:н скері таландалып, ала иратылдыЧжи Чжимен бірге 1518 адам ттына тсіп, атал жазаланды.1200 жауынгер ытайды ол астындаы Ферана жне йсін билеушілеріне сыйлыа берілді.Б.з. 93 ж ндарды азастана екінші рет оныс аударуы болды. ндар Сырдарияа, Арал жаасына, Орталы жне Батыс азастана жетті.Б.з. IV асырда от.Орал даласына, Дунайа жетіп, «ндар» деген атпен Венгрияа оныстанды.ндар тарихы, сіресе, жауынгершілік жорытармен белгілі. Аты аыза айналан лкен аыл иесі, аарман жауынгер, креген олбасшы, ккі саясаткер, айлакер дипломат Аттила (410-453) басшылыымен ндар еуропалы елдерді біратарын тізе бктірген. Б.з. V асырды ортасы Аттила скері Шыыс Рим империясын жеді. Оны білімін, крегендігін мойындаан Франк, Бурнгундия билеушілері балаларын оуа, трбиелеуге жіберіп отыран.Еділ патша тсында н империясы з дамуыны жоары сатысына жетті:Еуропаны Рим стемдігінен азат етті.л иеленушілікті жойылуына ыпал жасадындарды скери демократиялы рылыс ныайды.451 ж Аттила скері Галлиядаы Каталаун даласында рим франк соыс одаымен шайасты452ж Аттила Италияны ойрандап, Падуя, Милан алаларын алды.453 ж Еділ айтыс боланнан кейін н империясы ыдырай бастадыаза алымдарынан Атила (Еділ) туралы алаш рет жазып, ылыма енгізген Шоан Улиханов. «Пайамбар» деген леде «н – тркілерді ары атасы» деген тжырым жасаушы Мажан Жмабаев.ндарды азастан жеріне енуіне байланысты тайпаларды тріктенуі басталан. Жетісу мен От.азастан тайпаларыны антропологиялы сипаты – монолоидты (б.з. І мыжылдыыны бірінші жартысы).ндар азастана Орталы Азиядан б.з.б. І асырды соы мен б.з. І асыры аралыында келді. Бл «халыты лы оныс аударуы» атанан тарихи оиамен тспа тс кезе.Шаруашылыындар мірінде мал шаруашылыыны маызы ерекше болды. Кшпелілер трмысында мал ысы жазы тебіндеп баылан. Жылы ерекше маызды орынды алды.ндарда сонымен атар егіншілік пен ашылы та дамыан. М.ашари (ХІ .) ндарды отырышылыа кшкенін жне тркілене бастаанын жазады. Баспанасы киіз й. Оша тастан аланып, оны стіне ола азан орнатылан. ндар ошаты адір ттан.
Тарих ылымында н шаруашылыыны жйесі алашы ауымды немесе экстенсивті мал шаруашылыы деп сипатталады.Мдениеті
н, йсін мен алы мдениеті са тайпаларыны мдениетін жаластырушы, одан рі дамытушы болды. Мемлекеттерді жас уаытынан бері темірден жасалан бйымдарды, арапайым тігін станогыны жне аан деуді ке ріс алуы, олнерді пайда болуы ркениетті озаушы кші болды.
ндара жоары дамыан материалды мдениет пен скери істегі тас амал бзуды техникасы млім болды. Осылайша аруланан олар арсыластарын таландап, алаларды оай жаулап алды.Ерте кшпелілерді негізгі тратары киіз й болып табылады, баса бір трі лкен кйме арба. Оан гіздер мен тйені жеккен. лкен арбаны ішіне иесіні жадайына арай тсеніш жне киіз тселген. Ттілген жн осы жерде ндірілсе, жібек матаны ытайдан мала айырбастап келген.
азіргі тадаы тарихшыларды н йсіндерді аншалыты отырышы мдениет кілдері деп сипаттаанымен, б.з.д. І мыжылдыта н йсін этносы кшпелі мал шаруашылыымен айналысты. Кшпелілерді перифериясы негізінде ыстау тратар ретінде, отырышылар мен жер деушілері оазистері болды. Кейбір тратар бекініс алашытар трінде болды. Мысала ндарда Сібір тратары. Рим тарихшысы Прийск Паннониядаы Аттиланы ордасын сипаттады. Оны айтуы «алып ала», «сарайды клемі мен бірдей биік дуалмен оршалды». Бл бкіл варвар лемін олында стаан Аттииланы сарайы болан жне жаулап алан алаларды да бндай сарайа айналдырысы келді. Ерте кшпелілерді бейіттері зенні жаасында орналасан. Олар кш оныс бойында салынып, кбінде кішігірім орандардан трды. н кезеіні «ды» типтес е йгілі ескерткіш кесенелері: озы Крпеш Баян Слу, Домбауыл, Теке.
2.азастанны Ресей рамына осылуыны аяталуы империяны аза лкесіне байланысты саясатына біршама тбірлі згерістер келді. Жетісу мен Отстік азастанды жаулап аланнан кейін, патша кіметі айматаы аылшындарды ыыстырып шыаран болатын. ЬІайлы халыаралы жадайды пайдаланып, Ресей империясы азастанда отаршылды тртіпті кшейтуді кола алды. Патша кіметіні отаршылды саясатыны осылайша згеруіт айын крінісі — азатарды басару туралы 1867—1868 жылдардаы кімшілік реформасы. 1867—1868 жылдардаы патша кіметі реформасыны негізгі масаты — аза лкесінде отаршылды тртіпті ныайтуа баытталды. XIX асырды екінші жартысындаы згерістер де бан едуір ыпалын тигізді. Капитализмні кеінен дамуы шін де азастандаы брыны басару жйесін згерту ажет болды. Осы міндетті жзеге асыру шін XIX асырды 60-жылдары басында азатарды саяси кімшілік, сот ісін басару жйесін айта руды жобасын зірлеуге арнаулы комиссия рылды. Комиссия Орынбор жне Батыс-Сібір генерал-губернаторы азатарын екі трлі басаруды жойып, бкіл аза даласын екі — Батыс жне Шыыс облыстара беліп басаруды сынды. 1864 жылы 12 желтосанда скери жне Ішкі істер министрлігіні бас осан комитеті мжілісінде жоба малданбады. азатарды болашатаы басару рылымы мселесін енді кімет Дала комиссиясына беру ажет деген шешім абылдады. Комиссияа ішкі істер министріні статс-кеесшісі, полковник Гирс траалы етті. Бл Дала комиссиясыны рамына аталан министрліктерді райсысынан екі кіл жне Орынбор лкесі мен Батыс Сібір лкелері кімшіліктеріні мшелері енді. Комиссияа аза даласын аралап, жергілікті кшпенділер мірімен танысып, болашатаы кімшілік басару негіздері туралы жоба жасау міндеті жктелді. Гирс комиссиясы 1865 жылы 27 маусымда Орынбор, Батыс Сібір жне Тркістан лкесін аралауа шыты. "Халыты жадайын жасартатын, оларды слтандарды стемдігінен босататын ізгілікті реформаны" жасалу барысы пия трде жргізілді. Патша кіметіні аза даласында зірлеп жатан кімшілік-сот рылысы реформасыны лгісін алаш рет сына аландарды атарында Шоан Улиханов (1835—1865 жылдары) трды. Ш. Улиханов "Сот реформасы туралы хат" атты Омбыда жазылан йгілі ебегінде аза даласындаы сот реформасы жайлы айта келіп,'Біз абылдаалы отыран реформа сол халыты мддесі, пайдасы шін жасалынып отырандытан, оны материалды мтаждыына шаталуы рі сол оамны лтты мінез-лына сай келуі ажет. Бл жадайдан тыс жасалынан згерісті брі де зиянды рі аномал (жат) былыс ретінде ауымды айыпас дертке шалдытырып, тралатып, мешеулетуі ммкін екендігін'де ескертеді. кінішке орай, Шоанны бл демократиялы кзарастары кезінде ескерусіз калды.азастанны Ресейге осылуы мселесіні тарихнамасы. азастанны Ресейге осылуыны себептері. Кіші жзді империя рамына кіруі.аза халыны елдігі жолындаы тарихи крес барысында, сіресе, XVII асырдыц екінші жартысынан бастап аза хандары зіні лкен коршісі Ресей мемлекетімен байланыс жасауа кіл блді. Орыс мемлекетіні аза хандыымен сауда жне елшілік байланыстары азан (1552 ж.) жне Астрахань (1556 ж.) хандытарыны Ресейге осылып, оны Жайы пен Еділ аралыындаы даланы алып жатан Ноай Ордасыма саяси стемдігін орнатаннан кейінгі жерде лая тсті. Еділ бойындаы халытарды орыс мемлекетіні рамына кіруі, оны шекарасын азастан жеріне жаындата тсті. Маыстау мен стірт арылы тетін рлытаы керуен жолдары, Каспий, сондай-а, Еділ мен Кама арылы отетін су жолы Ресейді Кавказ, Орта Азия жне азастанмен экономикалы байланысын кшейтуде зор рл атарды. азастан лкесі арылы тетін ататы Жібек жолы баран сайын халыаралы маыз ала бастады. Бл жол Шыыс жне Батыс Еуропа елдерін Орталы Азиямен байланыстырды, сауда-саттыты, экономикалы арым-атынасты дамытуа ммкіндік туызды.Орыс мемлекеті е алдымеи аза даласы арылы тетін атынас, сауда жолдарыны ауіпсіздігін амтамасыз ету шін аза хандарымен байланысын ныайтуды кздеді. Сондай-а, Сібір хандыыпа, Орта Азия билеушілеріне кдрсы кресте жне жоцар феодалдары тарапынан кшсйс тскен ауіпке байланысты одатас іздеген аза хандыы Орыс мемлекетімен экономикалы, саяси-елшілік байланыс орнатуа мдделі болды. 1583 жылы аза хандыына Третьяк Чебуков бастаан орыс елшілігі жіберілді. Соны нтижесінде орысты ататы ксіпкерлері Строгановтар зіне Тобыл, Ертіс жне Обь бойындаы жерлерді бекітіліп берілуіне олдарын жеткізді. азакстанны Ресейге осылуы азастанны Ресейге осылуыны себептері. Кіші жзді империя рамына кіруі. аза халыны елдігі жолындаы тарихи крес барысында, сіресе, XVII асырды екінші жартысынан бастап аза хандары зіні лкен коршісі Ресей мемлекетімен байланыс жасауа кіл блді. Орыс мемлекетіні аза хандыымен сауда жне елшілік байланыстары азан (1552 ж.) жне Астрахань (1556 ж.) хандытарыны Ресейге осылып, оны Жайы пен Еділ аралыындаы даланы алып жатан Ноай Ордасыма саяси стемдігін орнатаннан кейінгі жерде лая тсті. Еділ бойындаы халытарды орыс мемлекетіні рамына кіруі, оны шекарасын азастан жеріне жаындата тсті. Маыстау мен стірт арылы тетін рлытаы керуен жолдары, Каспий, сондай-а, Еділ мен Кама арылы отетін су жолы Ресейді Кавказ, Орта Азия жне азастанмен экономикалы байланысын кшейтуде зор рл атарды. азастан лкесі арылы тетін ататы Жібек жолы баран сайын халыаралы маыз ала бастады. Бл жол Шыыс жне Батыс Еуропа елдерін Орталы Азиямен байланыстырды, сауда-саттыты, экономикалы арым-атынасты дамытуа ммкіндік туызды.Орыс мемлекеті е алдымеи аза даласы арылы тетін атынас, сауда жолдарыны ауіпсіздігін амтамасыз ету шін аза хандарымен байланысын ныайтуды кздеді. Сондай-а, Сібір хандыыпа, Орта Азия билеушілеріне кдрсы кресте жне жоцар феодалдары тарапынан кшсйс тскен ауіпке байланысты одатас іздеген аза хандыы Орыс мемлекетімен экономикалы, саяси-елшілік байланыс орнатуа мдделі болды. 1583 жылы аза хандыына Третьяк Чебуков бастаан орыс елшілігі жіберілді. Соны нтижесінде орысты ататы ксіпкерлері Строгановтар зіне Тобыл, Ертіс жне Обь бойындаы жерлерді бекітіліп берілуіне олдарын жеткізді. Сонымен атар олар баж тлемей азатармен сауда жргізуге рысат алды. Бл кезде Мскеу мемлекетіні билеушісі IV Иванмен аза ханы Аназар арасындаы алашы саяси байланыстар Сібір ханы Кшімге арсы баытталды.
Орыс мемлекеті мен аза хандыыны арасындаы саяси байланыстарды дамуы Туекел хан жіберген елшілікпен одан рі жаласты. 1594 жылды аяында Ресеймен досты келісім жасау шін Мскеуге аза елшісі лмхамед жіберілді. Туекел орыс патшасымен "досты пен ынтыма" жасауа асыты. йткені Бар ханы Абдулламен уаытша бітіэд жасап, ноайлармен арадаы атынас те шиеленісіп тран болатын. Елшілікті алдына Мскеуде аманат ретінде сталып отыран ханны жиені Оразмхамедті босату жне Борис Годуновтан "отты ару" алу еді. Орыс патшасы Туекел хана жауабында оан "отты аруы бар кеп скер" жіберетініне жне азатарды оларды барлы жауларынан "сатайтынына" у
3.Республиканы индустриялы дамуы.1946 жыла карай зауыттар мен фабрикалар айта жандана бастады, нерксіп орындары айтадан іске осылды. Ауылдар жанданып, алалар ирандыдан тазартылды. 1945 жылы 23 маусымда КСРО Жоары Кеесіні сессиясы абылдаан демобилизация туралы Занан кейін миллион даан жауынгерлер бейбіт тіршілікке айта оралды. Демобилизациямен атар кеес басшылыы кеестік азаматтарды жмыса орналастыруа, скери ендірісті шаруашылы масаттаы нім шыаруа конверсиялау секілді крделі жмыстар жргізді. Соыс аяталан со басару органдарын айта кру басталды: халы комиссариаттарыны максаттары жне міндеттері згере бастады, милитаризмнен бас тартуа нсау берілді. Мемлекеттік ораныс комитеті таратылды, мекемелерде 8 саатты жмыс кні айта алпына келтірілді, уаытынан артык жмыс істеу жойылды. Экономиканы бейбіт жола кшіру жоспары белгіленіп, ол жзеге асырыла бастады. Мысалы, Алматыда Киров атындаы зауыт, Алматы ауыр машина жасау зауыты бейбіт нім шыаруа кірісті. азастана кезінде елді еуропалы блігінен кшіп келген кптеген жмысшылар жаа Отанда алуа ынта білдірді. 1946 жылы наурызда КСРО Жоары Кеесіні бірінші сессиясында «КСРО халы шаруашылыын айта алпына келтіруді жне дамытуды 1946-1950 жылдара арналан тртінші бесжылды жоспары туралы За» абылданып, онда елеулі аржыны республиканы ауыр нерксібін дамытуа, жаа темір жол желілерін салуа, ауыл шаруашылы даылдарыны німділігін арттыруа жмсау арастырылды. Соыстан кейінгі рылысть болашаы, жасы мірге деген міт республика ебекшілерін мемлекет жоспарын орындауа рухтандырды. Зауыттар, ксіпорындар, ндіріс салалары арасында социалистік жарыс йымдастырылды. араанды кмір бассейнні кеншілері ебекте оматы табыстара ол жеткізді. Бл жылдары ебекті озы тсілдерін насихаттау, тжірибе алмасу, ерекше кзге тскендерді марапаттау ке лаш жайды. Жоспарды орындауды, лкен жетістіктерге жетуді жолдары оамды жиындарда жиі-жиі талыланды. Кез келген жасаты немесе жетістіктен тиісті орытындылар жасалып отырды. Адамдар да болашаа, Компартияа сеніммен арады. 1946-1951 жылдары ебекшілерді алы топтарыны кш- жігері, ажырлы айрат крсетуіні аркасында республикада болат прокаты, ара жне тсті металлургия, тау-кен жне кемір нер- ксібіне арналан жасанды талшы ндіру жола ойылды. Осы жылдары ара металлургия ндірісі кендяен дамыды. Теміртау металлургиялы зауытында ш прокат станы жне екі мартен пеші, Атбеде ферроорытпа зауытыны шінші кезегі іске осылды. 1947 жылы скемен орасын-мырыш комбинаты алаш рет мырыш шыарды. Балаш мыс орыту зауытыны уатын арттыру жмыстары жаластырылды. Республикада кмір ндіру арынды дамыды. 1965 жыла арай елімізде 19,5 тонна кмір шыа ратын ндірістік уат іске осылды. 1954 жылдан Екібастз бассейніні калы абаттарынан кмір ендіріле бастады. 1965 жылы Екібастзда 14,3 млн тонна кмір шыарылды.Соыстан кейінгі ауыл шаруашылыыны жадайы. Соыстан кейінгі бірінші жыл ауыл шаруашылыы шін аса иын болды. рашылы елді, сіресе оны еуропалы блігіні ауыл шаруашылы жадайына ете ауыр тиді. Жадай жмысшы кшіні жетіспеушілігінен де ушыты; ауыл шаруашылы машиналарды кп блігі соыс жылдарында істен шыты, ал жаадан алынатын машиналар саны аз болды. Басаруды кімшілік, кштеу тсілдеріні, экономикалы задарды есепке алмауды зардаптары ауыл шаруашылыына кері серін тигізді. Жер деу мдениеті темен болып, оамды мал шаруашылыы нашар дамыды. Ауыл шаруашылыыны ауыр жадайыны себептеріне талдау жргізген ел басшылыы шаруашылы жне партия органдарын брыны колхоз жне совхоздара атысты бра тартушылытарды жоюа міндеттеді. 1949 жыла арай абылданан аулы бойынша азастанны колхоздарына трлі йымдарды 214 млн сом арызы, кп мал, техника, 540 мыа жуы, засыз тартып алынан жер айтарылып беріліп, кімшілік-шаруашылы басару аппараты елеулі трде ысарды. Ауыл шаруашылыыны материалды-техникалы жаынан жабдыталуын шыл жасарту масатында мемлекет осымша аражат блді. Ауыл шаруашылыы мамандарын даярлау жне айта даярлауды жйесі жола ойылды. Колхоздар мен совхоздара ызмет крсетуге тиіс машина-трактор станцияларын (МТС) техникамен жабдытауа лкен кмек крсетілді. Тртінші бесжылдыты соына арай республика МТС-тары кшейіп, колхоздарды 95%-ына ызмет крсетті, ал бл крсеткіш 1946 жылы 76% ана болан еді. Соан арамастан, кімет абылдаан іс-шаралар ойдаыдай нтиже бермеді. ндірісті арттыру шін са колхоздар ірі колхоздара біріктірілді. Колхоздарды ыса мерзім ішінде ірілендіру жаппай сипат алды, нтижесінде азастандаы оларды саны 6 737- ден (1945 жыл) 2 047-ге (1952 жыл) дейін ысарды. абылданан іс-шаралар ауыл шаруашылыыны жадайын біршама жасартты. МТС техникасы нерлым тиімді пайдаланыла бастады. Егін, мал німдері бойынша белгіленген жоспарды асыра орындау шін осымша тлемдер енгізілді. Мал басыны саны артты. Бесжылды ішінде суарылатын жерлер ауданы 16%-а артты.
7-билет
Трік аанаты (552-603ж)Тріктерді этногенезі жне тркі мемлекетіні алыптасу кезедері.лы оныс аудару оиасы (ІІ-V..) азастанны, Орта Азия мен Шыыс Еуропа халытарыны тарихына лкен згеріс енгізді.V. Тркі тілдес теле тайпасы Солт. Монолиядан Шыыс Еуропаа дейінгі далада мір срді, ал от-те кшіп ону жайылымдары Амударияны жоары аысына дейін жетті. 535ж трік олбасшысы Бмын Алтай даласындаы тркі тілдес тайпаларды біріктіре бастады. 546ж теле тайпасы тріктерге осылды. лкен кшке ие болан Бмын 552ж 50 мы скермен авар (жуань-жуань) мемлекетін таландады.552ж Трік аанаты рылып, Бмын зін аан деп жариялады. Территориясы: Жетісу, Амудария мен Сырдария аралыы. Астанасы: Суяб.«Трік» атауы алаш рет 542 жылы ытай деректерінде кездеседі. ытайлар тріктерді ндарды рпаы деп санаан. Алашында «трік» этнонимі скери шонжарлар деген маынаны білдірсе, кейін стемдік етуші тайпа осылай аталды.Бмын аанны ізбасарлары ара Ыссы жне Ман аандар тсында мемлекет Орталы Азияда саяси стемдікке жетті. Тріктер Маньчжуриядаы идандарды, Енисейдегі ырыздарды, Солтстік ытай мемлекетін баындырды. VI азастан жері Трік аанатыны иелігінде болды. Тріктерді Орта Азияны алудаы басты арсыласы - эфталиттер. Бл – Каспий теізінен Солт.ндістан мен Шыыс Тркістана дейінгі жерде созылып жатан кшті мемлекет халы.561-563 ж тріктер эфталиттерге арсы Иранмен скери ода рды.564 ж Иран шахы Хсрау Ануширван Тоарыстанды жаулады.567 ж Бхар тбінде тріктер эфталиттерді жеді. Орта Азиядаы жеістерден кейін тріктер лы Жібек жолын з баылауында стады.Тріктер жне оларды ол астындаы содылытар Византиямен сауда байланысын жасауа мтылды. Бан Иран кедергі болады. Соан байланысты 568 ж соды кпесі Маниах бастаан трік елшілігі Константинопольге келіп, Византия императоры II Юстиниманмен сауда жне скери шарт жасасты. Трік Византия одаы н,тижесінде:Иран тріктерге жылына 40 мы алтын динар салы тлеуге;Сауда атынасына бгет болмауа міндеттенді.575ж Иран мен Византия келісімі нтижесінде Византия зіні Кавказдаы вассалдарын тріктерге арсы ойды. Тріктер жауап ретін,де Киммерия Боспорын таландап, ырым мен Батыс Кавказа соыс жорытарын жасады.Трік аанаты он лыса блінді. лыс басарушысы шад. лысты с темдік белгісі ретінде он алтын жебе берілді.Естеми аан мен оны лы Тріксанфа тсында аанат лсіреді. Басты себептері:Ішкі тартыстарКрші елдермен соысОсы ауыр жадайды пайдаланан ытай империясы шапыншылы бастады.ні603ж. аанат екіге блінді:Батыс жне Шыыс Трік аанаты.азіргі азастан территориясы Батыс Трік аанаты рамына енді.