Арл мемлекеті(756-940ж.):этносаяси тарихы,шаруашылыы,мдениеті.

Этносаяси тарихы: V. Жазылан деректерде арлтарды «блатар»(болаттар) деп атаан.Оларды мекені:Алтай-Балаш кліні шыыс жаалауы.VII.ортасы-бла,шігіл,ташлы тайпалары бірігіп,арл бірлестігін рды.Бірлестікті билеушісі-елтебер.742ж.-арлтар йыр жне басмыл тайпаларымен бірігіп Шыыс Трік аанатына арсы кресіп,тріктерді жеді.Шыыс Трік аанатыны орнына йыр аанаты (744-840ж.) рылды. VIII. Ортасы (746ж.)-арлтар йырларды ысымымен Жетісуа кшті. 756ж. арл аанаты рылды.АстаналарыСуяб,Тараз.Территориясы:Жетісу,(Шу мен Талас зені,Батыс Тянь-Шань,Ферана,Сырдария маы).766-775ж.арлтар ашарияны жаулады.арл аанатыны билеушісі-жабу,840ж. бастап аан.арлтар 791ж.йырлардан,812 ж.арабтардан жеіліп,йыр аанатыны туелділігін айта мойындады.840ж.йыр аанаты Енисей ырыздарыны соысынан лааннан кейін Білге л –ыдырхан зін аан деп жариялап,арлтар бостандыын млімдеді.арлтар жайында араб жне парсы деректерінен білеміз.Араб географы л- Маруази(XII) арлтарды рамында 9 тайпа боландыын длелдейді.Сонымен атар соды жне оыз тайпаларыны бір блігі де енген.арлтар тілі-трік тілі.Араб геогр.Ибн-Хаукаль (X.) дерегінде крсеткендей,арл жерін батыстан шыыса арай жріп ту шін отыз кн керек.X.азастанны лкен блігі оны территориясын рады:Жоар Алатауы,Сырдарияны орта аысы,Балаш Ыстыкл,Іле,Шу,Исфиджаб,Отырартірегі.арлтарды 25 аласы мен елді мекендері болан:Тараз,лан,Мерке,Атлах,Барысхан,Талар т.б.IX.аяы-саманилер Исфиджабты басып алып,Таразды оршады.аанны ордасы Тараздан ашара кшірілді.Тараз халы ислам дінін абылдады.арлтар асйектеріні кпшілігі екінші астана-Баласанда трды.Саманилерге арсы кресті адырханны балалары:Базар Арслан мен Олша жргізді.арл тайпалары Жетісуда 200ж. билік рды.аанатты лсіреуіні себептері:Ішкі тартыстар;Жайылым жер шін крес.940ж.-ашарды трік билеушілері Баласанды жаулап алып,арл аанатымір сруінтотатты.Шаруашылыы,мдениеті:арлтарды кпшілігіні басты ксібі кшпелі мал шаруашылыы болды.Кшпелілер маусымды жайылымны бірінен со біріне ауысып,за уаыт кшіп жрді.Суы мол зен жаалауларында,шбі алы жерлерде оныстанан.Кейбір топтары ыс Жайы пен Жемні арасын ыстап,жаз Ертіс жаасын жайлап жрді.Орта асыр авторлары арлтарды жылы,ой,ешкі,сиыр,гіз,тйе сіргендігін айтады.Оларды шаруашылыында ой сіру аса маызды рл атарды.Кшпелі шаруашылыта жылы сіруді аса маызы болды.Жылы соыса,а аулауа пайдаланылды.Ет пен ст тама болан,ал жнінен киіз,киім,кілем жне баса бйымдар жасаан.арлтарды кнкріс ксіптеріні бірі а аулау болан.арлтарды кейбір топтары,сіресе кедейлері.

Сырдариядан,Ертістен жне баса зенднрден балы аулаан.Кедейленген ауым мшелері отырышылыа кшеді.Отырышылар егін салды,кбінесе тары егетін болды.арлтарда й ксіптері мен олнерді е дамыан трі-мал німдері мен шикізаттарын деу жне айта деу болды.Малды терісінен р трлі ая киім,ыдыс,садаты аптамасы,орамса т.б. заттар жасалынды.ауымны атардаы мшелері де здеріне ажетті заттарды здері жасады.арлтарды оныстарында мырашылы ндірісі де ркендеді.Бан оса олар мекендеген террит. Темір,кміс,алтын,т.б. асыл тастарды ндірді.Алтын мен кмістен сндік бйымдар жасалды.олнерді дамуын археологиялы материалдар крсетеді.

Оыз мемлекеті этносаяси тарихы,шаруашылыы,мдениеті.Этносаяси тарихы:Оыздар ата-бабаларыны оныстанан жерлері Ыстыкл маы.азіргі кезде оны жаасында “9 Оыз”деп аталатын демалыс йі бар.Оыз тайпасыны зегі жетісуда алыптасты.8 асырды ортасында оыз тайпалары Жетісудан Шу зеніне арай оныс аударды.9 асырды басы-Сырдарияны тменгі аысы мен Арал ірі далаларыноныстанды.9 асырды аяы-Жайы пен Еділ аралыын мекендеді.IX-X асырлар Оыз мемлекеті алыптастыСырдарияны орта жне тменгі аысы,Арал ірімен Батыс азастан далалары.X асырда батыста Хазарияа дейінгі жер,солтустік Каспий маы,орталы, отустік-шыыс арам жне Арал маындаы ызылм аймаы «оыз даласы»(Мафазфт-л-Гуз) деп аталды.IX асырды аяы11асырды басыындаы оыздарды территориясы:Сырдариямен Еділ аралыы.Астанасы-Янгикент(Жаа Гузия).Билеушісі-жабу.Орынбасары-кл-еркін.скер басы-Сюбашы.Басарушыларды рпатарыиналдар.Олардыатабектер(трбиешілері) жас кезінен басару ісіне трбиеледі.IX-Xасыр басында Сырдария жабуыны траты трде салы жинау жйесі жмыс істеді.Оызмемлекеті жайлы алашы дерек л-Якуби(9.) жазбасында берілген.Оыздарды тайпалары:алаж,жара,жар,арл,баяндр,имур,арабла.М.ашариды дерегі бойынша оыз одаында 24 тайпа болан.Млік тесіздігіні негізі-жеке меншік мал.

2. 19асырды 20-жылдарынан бастап Сыр бойы мен Арал теізіні шыыс жаалауын оныстанан азатара з стемдігін жргізе бастаан Хиуа, оан хандытары 1830-1840 жылдары жергілікті халыа ктемдігін одан рі кшейтті. Хиуа хандыы Жаадария, уандария, ызылмнан тіп, осоран, Арал теізіне дейінгі аралытаы Сыр бойындаы азатара шапыншылытар жасап, малдарын барымталап, йел, бала-шааларын ттына алып кетіп отырды. оандытар шекара бекітіп, кімшілік рып, 1817 жылдан бастап салына бастаан бекіністерінен ркез жасатар шыарып, бейбіт елді шауып, алым-салы жинап кетіп трды.Осындай зорлы – зомбылытан жапа шеккен азатар, жастайынан ділдігімен, батырлыымен елге танымал болан Жаножаны тірегіне топтасты. Жаножа 17 жасында Кіші жз рамындаы лімлы тайпасыны жергілікті рулары сайлап алан ылышбай ханны Хиуа бекінісіне жасаан жорыы кезінде жасаа елеусіз еріп барып, ешкімге дес бермей тран араалпа батыры Тыыны жекпе-жекте лтіреді. Осы жорыта ділетсіздігі шін ылышбай ханны зіне де ол жмсайды. Бл кездерде Жаножа ауылы арамда жайлап; Ырызды ыстаан. оан хандыыны Соза бекінісіне орналасан кімдеріні жергілікті халыа салынатын алым-салытан тыс крсеткен зорлытары азатарды бас біріктіріп, бл амала шабуыл жасауына себепкер болды. И. В. Аничковты мліметі бойынша, оан кімі Дурен Соза аласыны бектері Отыншы, Cушымен бірігіп, Сарман биді лтіреді. Созата тратын, рман би араша тсуді тініп, Жаножаа арнайы хабар жібереді. Жаножа елден ол жинап, Созаа жорыа аттанып, жолда Жааоран, Желек бекіністеріндегі оандытарды уады. 1830 жылды кзінде Соза бекінісін оршауа алып, кмекке келген оанды Таан палуанды жекпе-жекте ола тсіреді. Одан со Жаножа жасатарымен бекіністі дарбазасын бзып кіріп, Созаты басып алды. оан бектері Отыншы мен Сушыны ола тсіріп, баласын лтіргені шін рман биге тапсырады. Кейбір деректерге араанда, Жаножа оан хандыыны Шыморан, осоран, Кмісоран трізді бекіністерін де таландайды. Хиуа хандыы Аллал ханны тсында 1835 жылы уандарияны батысындаы ртбе деген жерге бекініс салып, онда 200 скер стайды. Жаножаа ара сйеп, алым-салы тлеуден бас тартып, Хиуа бегі Бабажанны озбырлыына кнбей жрген сырды тменгі саасындаы азатарды тртіпке келтіру шін трікмен [[Аймхамед палуанды жасатарымен жіберді. 1836 жылы Аирек деген жерде елге тізесі батан осы Аймхамед палуанды Жаножа жекпе-жекте лтіреді. Басшысы мерт болан палуанны жасатары бас сауалап ашуа мжбр болды. Жаножа бдан кейін де Сыр бойындаы азатарды хиуалытарды езгісінен тару шін, оларды бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырды. Оны бл жорытары нтижелі болып, Хиуа бекіністері кп шыына шырады. 1845 жылды кктемінде Хиуа хандыы Сыр бойындаы ираан бекіністерін алпына келтіру шін 200 жаса аттандырады. Жаножаны жігіттері блармен рыс салып, кері айтарады. 1847 жылы кктемде Хиуа бегі Уайыс-Ниязды скері Атанбас, Аирек, амыстыбасты жайлап отыран азатара шабуыл жасап, 1400 йді ойрандап, тонап кетеді. Осы жылды тамыз айында Хиуа бегі ожанияз бастап, аза слтандары Жаназы Шеразиев пен Елікей (Ермхамед) асымов оштаан шапыншылар аза ауылдарын таы да тонауа шыратады. Хиуалытарды мндай шапыншылыы бір жылда бірнеше рет айталанады. Тонауа шыраан елін орауа Жаножа 700 сарбазымен арсы шыады. рамында екі мы скері бар хиуалытар Жааала бекінісіні тірегіне шоырланады. Жаножаа Ресейді Райым бекінісіні бастыы Ерофив бастаан отряд кмекке келіп хиуалытарды бірге таландайды. 1847 жылы Райыма келіп, бекініс сала бастаан Ресей скерлеріне Жаножа арсылы крсетпеді. Сол кездегі Орынбор генерал-губернаторы В. Обручевпен жолыып сйлескен Жаножа оны мен орыс скері жергілікті халыты тыныштыын бзбайтындыына жне хиуалытарды шапыншылыынан орайтындыына келіседі. Біра кейін іс жзінде керісінше болады. Патша шенеуіктері мен скерлері ауы-ауы елді тыныштыын бзып, бл кезде егде тартып отыран Жаножаа да маза бермейді. Орынбор шекаралы комиссиясыны Сырдария жйесі бойынша кілі И. Осмаловскийді кмекшісі болып есептелінетін тілмаш Мхамедхасан Ахмеров пара жинауа шабармандарын Жаножа ауылына жмсайды. Жаножа оларды «орыс заында мндай салы млде жо» деп уып жібереді. Мндай келесіз былыстара ашуланан Жаножа ктеріліске шыуа мжбр болады. 1856 жылы желтосанны соы кндерінде ктерілісшілер азалыны оршауа алды. аратбе манындаы Л. Булатовты отрядына бірнеше рет шабуыл жасады. Ктерілісті бас кезінде Жаножаны 1500-ден аса сарбазы болса, 1857 жылы атарда оларды саны 5000-а жетті. Жадай Орынбор генерал- губернаторы В. А. Перовскийді атты аладатты. Ол генерал-майор Фитингофт бастаан 300 атты казак, 320 жаяу скер, 1 зебірек, т.б. аруларымен оса слтан Елікей асымов бастаан бірнеше жз казак жасаы бар жазалау отрядын аттандырады. Екі жа Арыбалыты тсында кездесіп, бірнеше дркін шайас болды. Баайшаына дейін аруланан жазалаушы отряда ктерілісшілер арсы тра алмай, шегінуге мжбр болды. Екі кн бойы ізіне тскен жазалаушы отрядты кзіне крінбей, ктерілісшілер ызылма ойысып кетті. Жазалаушы отряд жолда кездескен аза ауылдарын шауып, тонаушылыа шыратты. Фитингофт бастаан жазалаушы отряд апан- наурыз айларында ктерілісші халыа арсы таы бірнеше рет жорыа шыып, аза ауылдарына адам айтысыз жауыздытар жасады. 1856-1857 жылы азатардан тартып алынып есептелмей, талан-таража тскенді оспаанда, 79567 сомны малы сатылды. Ктеріліс жеіліс тапаннан кейін Жаножаа сатынды жасаан рубасылар мен елааларына ренжіп, Дауара жаа, одан Бхар хандыы жеріндегі Ерлер тауына жалыз кетіп алады. Екі жылдан со айта оралып, ызылмда жалыз отыран Жаножаны Елікей асымов бастаан казак отряды келіп лтіріп кетеді.

азастанда1946-64жж. аз\ ауыл шар\ы. Ты жне тыайан жерлерді игеру. Экологиялы , экономикалы, социалды демократиялы жне мдени , рухани салдыры.Соыстан кейінгі алашы жыл - ауыл шаруашылыы шін аса ауыр кезе . тртінші бесжылды жылдары аз\ нда астыты орташа жылды шыымы 1913 жылы крсеткішке те болан . Ауыл шар\н дамыту жолындаы иыншылытар : жмыс олыны жетіспеуі , жаа техникамен амтамасыз етуді мардымсыздыы , басаруды кімшілдік кштеуі , экономикалы задармен есептеспеу. 1946 жылы 16ыркйекте ауыл шар\нда иын жадайды жою туралы аулы абылданды . аулыны нтижелері мынадай : 1949 жылы республика колхоздарына р трлі мемл-к йымдарды 214 млн сом арызы , мал. техника жне засыз алынан 540 мы га . жер айтарылды . кімшілік басару аппараты ысартылды . Материалды- техникалы жаынан амтамасыз ету шін осымша аражат блінді . Мамандар дайындау жйесі жнге ойылды . МТС-тер ызметі 1946 ж-76% , 1950ж -95% а сті . 1948 жыл – республика ауылдарын жаппай электрлендіру басталды . нім ндіруді арттыру масатымен са колхоздар біріктіріліп , ірі жымды аруашылытар рылды . 1945жылы – 6737колхоз ,1952жылы -2047колхоз. Ауылшаруашылы німдерін ндіру жоспарын арты орындааны шін осымша аы тленді . Мал саны сіп , суармалы жер клемі 16%-а артты. Осыан арамастан , ауыл шар\ы халыты азы тлікке деген телабын анааттандыра алмады. Ауыл шар\ны артта алу себептері :

Шаруашылыты міршіл трешіл жйесі , жергілікті жадайлармен есептеспей , жоарыдан жоспарлап , аппарат тарапынан бйры беру, “скери коммунизм ” кезеіні азы тлік салыртын енгізуі , ебекшілерді ндіріс ралдарынан , ебек німні нтижесінен шектеу . Ауыл ебеккерлері за жзінде колхоздара телініп , оларды ебегі басыбайлы сипатта болды . 1953 жылы ыркйекте КОКП ны ОК пленумы ауылшаруашылыында орын алан жадайа талдау жасап , оны даму болашаын анытады . Азы тлік тапшылыын шешу , асты ндіруді арттыру масатындва ты жне тыайан жерлерді игеру идеясы пайда болды .

1954 жылы атар -н компартиясыны VII съезінде КОКП бірінші хатшысы Ж. Шаяхметов ызметінен босатылды . Бірінші хатшылыа П.К Пономоренко , екінші хатшылыа Л.И брежнев отырды . 1954 жылы атар- наурыз - КОКП ОК Пленумы “Елімізде асты ндіруді одан рі арттыру , ты жне тыайан жерлерді игеру туралы ” аулы абылдады . Ты жерлер игерілетін айматар : -н , Сібір, Урал , Солт. Кавказ , Еділ бойы , 1954-1955 жылдары 1млрд.100 млн. – 1млрд. 200 млн. Пт асты алу белгіленді . азастандаы ты жерлерді игеретін аудандар : останай , Амола , Солт. азастан , Ккшетау , Торай , Павлодар облыстары . Ты игеруге баса республикалардан адамдар кшіріліп келініп , олара кптеген жеілдіктер жасады . 1954-1959 жылдары ты жне тыайан жерлерді игеруге 20млрд. Сом жмсалды . 1954-1962 жылдары республикаа 2 млн. –а жуы тыгерлер кшіп келді. 1954 жылы тамызда жыртылан жер клемі : КСРО-да 13.4 млн.га , -нда -6.5 млн. га .1954 жылы 13 тамыз –“Асты ндіруді молайту шін ты жне тыайан жерлерді одан рі игеру туралы ” аулы абылданды . 1956 жылы егістік клемі 28-30 млн. га. а. Жеткізу міндеті ойылды . 1955 жылы жоспардаы 7.5 млн. орнына 9.4 млн . га жер жыртылды Ты жерлерді игеруге 10 мыдаан мамандар келді . 1954 жылы кктем -н тыында 120- дан совхоз рылды. 1954 жыл- ты жер астыты жалпы тсіміні 40% -дан астамын берді . Ты игеру жылдары -нда 25 млн. га жер жыртылды . Алайда сырттан келушілер тым кп болып кетті . 1954-1962 жылдары -2 млн. адам келді . азатар респуб. Трындарыны штен бірінен де аз болып кетті . алымдарды ты жерлерде осынша ке клемде кп игеруі табиата лкен зиян келтіруі ммкін деген болжамдары шындыа айналды. Ты игерілген айматарда аза мектептері жабылып , аза халыны з тілін мытуына кеп сотырды. Мал шыыны кбейді . Осыан байланысты 1955 жылы атарда КОКП ОК Пленумы мал шаруашылыыны ауыр жадайын талдады . Сол бойынша малды баып ктуді жаа шаралары енгізілді . Нтижесінде мал шаруаылыы дегейі ктерілді . 1960 жылдары мал басы 37.4 млн-нан асты . Мал тымы асылдандырылды . МТС тер жойылды. 1957-58 жылдары колхоз совхоздаы мал санын кбейту шін трындар меншігіндегі малды ала бастады . Біра бл реформа да халыты азы тлікпен толы амтамасыз етуді шеше алмады.

Билет