Араханидтер мемлекеті: оны этносаяси тарихы, леуметтік, экономикалы дамуы, мдени ркендеуі.

Саяси тарихыарахандытар мем-ні алыптасуында жетісуды мекендеген арл бірлестігіні тайпалары басты рл атарады.Карахан улетіні негізін салушы—Сар Бора хан( Білге л адыр ханны немересі,915-955жж)Ол ислам дінін абылдаан билеуші саманилерден олдау тауып, туысы Олшаты жеіп,Тараз бен ашарды баындырады. Нтижесінде,бірай бір орталыа баынан арахан мемлек-ті рылды(942 ж) арл аанатыны ыдырауына байланысты Жетісу мен ашар аралыы арахан мемлекетіне арады.

955 ж –Мса хан билігі орнады (Сат Богра ханны баласы)960 ж – Мса хан исламды мемлекеттік дін етіп жариялады.

Мемлекет тереториясына осылан айматар:990 ж –Тараз, Исфиджаб992 ж –Хотан ,Бхар999 ж –Саманилер мемлекетіXI-XII . –Муренахр мен жетісуды алан блігі.

Тереториясы(XI-XII .) Жетісу, Шы.Тркістан(Муренахр-ашхар аралыы),

Астаналары: ашар- Мса хан билігіні орталыы. Баласан-Слеймен хан(Мсаны інісі) орталыы.арахан мем-ні саяси тарихы екі улетті арасындаы зара креске толы:ли Арсылан хан (Мса ханны баласы)Хасан(Харун) Бора хан (Слеймен ханны баласы)XI . 30-жылдары мем-кет екіге блінді:Шыыс ханды.Тереториясы-Жетісу ,Шы.Тркістан.Астанасы-Баласан.Билеушісі-Арсылан хан Слеймен.Батыс ханды . Тереториясы-Муренахр. Астанасы- Бхар, кейін Самарканд. Билеушісі-Ибрахим Тамаш Бора хан.1089 ж-селжтар слтаны Млік шах Батыс аанатты баындырды. Нтижесінде арахандытар селжтара вассалды туелділікке тсті.1102 ж – Баласан мен Таразды билеушісі адыр хан Жебірейл Муренахрды жаулады. Нтижесінде Амударияа дейінгі жерді зіне аратты. Кейін Термезге шабуыл кезінде селжтардан аза тапты. Селжтарды слтаны Санжарды Муренахра ыпалы артан кезден бастап, арахандытарды саяси лдырауы байалды. араытайлар шапыншылыы басталды.1128 ж – араытайлар шыыс хандыты жаулап, Жетісуда стемдік етті. Осымен бір мезгілде хорезмдіктерді Батыс хандыа шабуылдары басталды.XII . 30-жылдары араытайлар Шы. арахандыты алан иелігін тгел жаулап,Батыс хандыа шабуылдады.1141 ж – араытайлар арахан мемлекетін тгел баындырды. Мемлекетті шігілж\е яма тайпалары басарды. Арсылан хан атаын- шігілдерді билеушісі; Бора хан атаын-Яма ксемі алды. Тамаш хан “хандарды ханы” атанып,бкіл мемлек-ті биледі. Билеуші титулы – хан. са айматарды басшылары-ила тегін. XIII . басы- арахан мемлекеті мір сруін тотатты.арахандытар кезеі- саяси экономикалы, леуметтік,мдени мір жоары дегейде дамыан жаа кезе.Феодалы карым-атынастар дамып,тркі тілдес тайпаларды бірлігі ныайды. арахан дуіріндегі мдениетарахандарда феодалды арым-атынастар дамып,трік тілдес тайпаларды бірлігі ныайды. Жетісу, От.азастан жерінде кшпелі тріктерді отырышылы мірге бейімделіп,ала мдениеті жедел дамыды. арахан мем-ні саяси рлымы здерінен брыны кне трік идеялогиясы мен мдениетіне самайтын згеше сипатта болды.960 ж арахан улеттері ислам дінін мем-тік дін деп дариялады. Осыан байланысты кне трік руна жазуыны орнына араб жазуы келді.Тркі тілінде біраз шыармалар жазылды. Оларды арасында Жсіп Баласаниді “таду білік”, Махмуд ашариды “Диуани лат ат-трік”, Ахмед Яссауиді “Диуан-и Хикмет” сияты ебектері бар.арахан нері- арахан мем-ті кезінде трызылан сулет неріні озы лгілері.X-XII . Жетісу, Сырдария алаптарында ала (Тараз), мавзолей (Айша бибі кмбезі, Аяамыр, Алаша хан кмбезі, Бабаша хатун мавзолейі, Жошыхан кмбезі, Сырлытам т.б) кпір салу ісі (Талас зен бойында) ркендеді.

Архитектуралы рылыстара кйдірілген ышты пайдалану имараттарды композициялы тр-типтерін алыптастыруа, ара-свод-кмбез конструкциясын кеінен олдануа, кркемдік дістеріні алуан трін іске асыруа жол ашты.Оларды сырты абыраларыны кмбездері мен ішкі еселері имарат рлымымен ндес, тартымды ою-рнектермен семделді.рылыстарда ашап, йып жасалан 8 ырлы, жлдыз глді, кілем рнегі трізді наыштар кптеп пайданылды.Осы заманы сулет нерімен бірге сн ж\е осалы неріні кейбір салдары дамыды.Мысалы, бедерлеу,кесу,жапсыру дістері арылы жасалан бояулы абыра рнектері мен су бырлары.Алматыда тараз моншасы. Ромб не шебер тріндегі лкен рі аны ою-рнектермен семделген ттыну заттары т.б. ол неріні мралары Орта асырдаы аза сулет неріні, сн ж\е осалы нерді даму кезеін крсетеді.

 

2.Ресейдегі капитализмні арыштап дамуы лт айматарыны, соны ішінде азастанны рлін сірді. азастан — шикізат пен арзан рынок кзіне айналды. азастан лкесіні жері мен азба байлыын тезірек игеру шін азатарды басаруды Ресейді кімшілік-саяси жйесімен жаындастыру ажет еді. азастандаы буржуазиялы реформалар баыты Ресейді аза даласындаы станымын ныайтуа баытталды. XIX асырды бірінші жартысындаы басару жйесі ескіріп, жергілікті басару шекаралы басарумен бірігіп кеткен еді. 1867—1868 жылдары азастан аумаы 3 генерал-губернаторлы пен 6 облыса кірді. азастандаы отарлаушы кімшілікті жоары кілі — генерал-губернаторлар болды. Олар лкені бкіл кімшілік-полициялы аппаратын басарды, яни з арамаындаы ауматы тыныштыына жауап берді. Басаша айтанда, Ресей империясыны жоары задарыны орындалуын адаалады, яни 1867—1868 жылдары реформа бойынша Батыс Сібір, Орынбор, Тркістан лкелеріні басшыларына нерлым басым ытар берілді: скери олбасшы, соны ішінде казак жасаыны атаманы; ке трдегі кімшілік функция (уезд бастыын таайындау, т.б.); сот функциясы (уездік соттарды бекітті).

Соны ішінде Тркістан генерал-губернаторына ке ытар беріледі, себебі лы жз Ресей империясына е соында кіргендіктен, лкені ашытыынан крші елдермен дипломатиялы атынас орнату сияты, т.б. міндеттерді атарды. Облысты скери губернатор басарды. ш билік: кімшілік, сот билігі ісіне баылау, скери билік скери губернаторларды олына жинаталды. скери губернаторлар облыс аумаындаы (Сырдария, Торай облыстарынан баса) казак скеріні атаманы болып саналды. Бл ережелер екі жылды сына мерзімі белгіленіп, уаытша статус аландытан, халы наразылытарыны тууына байланысты тек. 1886 жылдары Тркістанда, 1891 жылы Далалы лкеде з зады кшіне енді. Міне, осы рылан кімшілік, скери, полициялы аппаратты стап тру шін орасан зор аржы керек еді. Орталы Азия мен Тркістанны Ресейге осылуы аяталаннан кейін де осы бір орасан зор аумата 50 мыды армия саталып алды. кімшілік аппаратты, скерді лкелік бюджет асырауа тиіс болды. Жергілікті трындардан салы жинау жйесі айтадан жасалды. Брыны ттін салыына земстволыы алымдар осылды. Оларды млшері де жылдан-жыла сіп отырды. Отырышы айматарда жер салыы деп аталып, жер деуші салыты тек ашамен кзде тлеуге тиіс болды. Земстволы салы кімшілікті стауа, кпір, жол жндеу мен дайындауа жмсалды. Кшпелі жне жартылай кшпелі трындарды негізгі салыы 1865 жылы 1,50 т болса, 1882 жылы 4 сома жетті. Олар таы да земстволы немесе оамды салытар (ауыл старшыны мен тземдік кімшілікті стау шін), т. б. ашалай алымдар тлеуге тиіс болды.1867—1868 жылдары "Ереже" бойынша Сот билігіні органдарына мыналар жатты: уездік соттар, скери-сот комиссиялары, облысты басарма жне кімет сенаты.

Уездік сот, скери сот комиссиялары ылмысты істерді арады, ал облысты басармада азаматты істер аралды. Бл сот мекемелеріні барлыы жалпы империялы за негізінде жмыс істеді. Билер соты саталды. Сырдария облысында ол азыларсоты деп аталды. Біра билерді де болыс бастытары сияты 3 жыла сайлайтын болды. азатарды арасындаы істерді шешуге рбір болыстан 4-тен 8-ге дейін билер сайланды. Сайланан билерді губернатор бекітті, алайда олара жалаы тленбеді. Дегенмен рбір шешілген істен билік деп аталан кесімні 1/10 блігін алуына рсат етілді. Билер соты 300 сома дейінгі істерді шеше алды, біра оларды шешімі 30 сома дейінгі істер шін ана тпкілікті бола алды. Сырдария облысында азылар соты 100 сома дейінгі істі тпкілікті шешті. ны 300 сомнан асатын істер шін билерді болысты жне ттенше съездері шаырылды. Олар ны 500 сома дейінгі істерді тпкілікті шеше алды. Ал 500 сомнан асатын істерді бекітуге уезд бастыы облысты басармаа жіберіп отырды. Облысты басарманы жалпы жиналысында ны 2 мы сома дейінгі істер тпкілікті шетттілді. Облысты басармаа келіп тскен р трлі уездерге жататын болыстара атысты істер женінде болысты билерді ттенше съездері шаырылды. Тркістан лкесін басару туралы 1886 жылы "Ереже" бойынша аза даласында империялы трпаттаы соттар рылды: бітістіруші судьялар; облысты соттар; жоары сот инстанциясы — кіметтік сенат болды.

1867 жылы Ережеден айырмашылыы — скери соттар алынып тасталды. Халы соты (билер соты) саталып алды. Облыс шеберінде облысты соттар рылды, ал уездерде жне ірі алаларда бітістіруші судьялар таайындалды. Оларды ділет министрі таайындады. Жергілікті халы арасындаы ылмыстар мен ылмысты рекеттер халы сотыны арамаында алдырылды. детте, ылмысты жне азаматты істерді арау билерді арауынан басталды. скери губернаторлар бекіткен халы соттары (азылар соты) азастандаы отаршылды сот жйесіні е соы буыны болды (Халы соты бітістіруші сот облысты сот Сенат).

3. 1946-1970 ж республикада ылым дебиет,нер саласыны дамуы.1947ж араша –«аза КСР-де жоары ж/е орта білімді брыныдан рі жетілдіру шаралары туралы аулы абылданды. Нтижесі – республикаа орталытан мамандар жіберілді. Жергілікті жастарды орталытардаы жоары оу орындарына тсуге кбірек жіберді.Интернат жйесі алыптасты.1950ж-ы білім беру жйесінде маызды шаралар іске асырылды. Міндетті трде білім алуа ж/е облыс орталытары, нерксіпті алаларда онжылды білім алуа кшу. Кешкі ж/е сырттай оитын мектептер ашу.1950ж 9088 мектепте 1 млн 493 мы оушы оыды. Кемшіліктері- оу блмелері жетіспеді. Оулытар жеткіліксіз болды. Оушылар саны аз болды.1947ж М. уезовті «Абай» роман эпопеясы аяталды. 1949ж уезовке «Абай» романы шін 1 дрежелі Мемлекеттік сыйлы берілді. 1947 ж 14 наурыз аза-н Компартиясы ОК- «Тарихты,дебиетті,нерді,зерттеуде орын алан саяси ателіктер мен лтшылды брмалаушылытара арсы кресті рістету тур.» аулы абылданды. 1947ж 21 атар «аза КСР ылым Академиясыны тіл ж/е дебиет институтыны жмысындаы рескел саяси ателіктер тур.» аулы шыты. аралан мселе: аза халыны революцияа дейінгі,сіресе 19 рухани мрасын ылыми зерттеуге тыйым салу. азас-да «Бекмаханов ісі» йымдастырылды. Ермхан Бекмаханов 1943ж шыан « аза ССР тарихы» ебегіні авторларыны бірі.1946ж Е.Бекмаханов КСРО ылым Академиясында докторлы диссертация орайды. 1947ж «19 20-40 ж аз-н» деген жеке монографиясы шыты.1946 ж маусым аза КСР ылым Академиясы рылды.Тыш президенті-.И.Сатпаев. Биология,медицина,геология саласындаы ылымдара «космополит» айыбы таылып,ызмет орындарынан уылды.1950 ж соы Академия жйесінде 50 ылыми-зерттеу мекемесі,16 институт,13 сектор,2 музей,обсерватория,3 ботаникалы ба,8 ылыми база болды.500-ге жуы аспирант оыды

 

Билет

има мемілекетіэтносаяси тарихы , шаруашылыы , мдениеті .XI асырды екіеш жартысында има одаыны рамына 12 тайпа енген . оларды ішіндег е ірі рі ыпалдысы-ыпшатар. иматарды тустас тайпасы-мандар. иматарды мемілекеттік рлымы туралы алашы мліметтер IX-Xасырлардаы арап деректерінде кездеседі (л-Якуби 9 Жеке тайпані ксемі-Шад-Ттік. аан ел басару ісінде скерйи шонжара ара сйеді. Мемлекетте салы жинау жйесі болды. Араб тарихшысы л-Идриси ебегінде иматар 16 ала боланы, 12-іс Ертіс зені бойында орналасаны туралы жазады.X асыра арай ааннатті лсірей бастакыны себебі- лыс басшыларыны лкен териториаа ие боланнан кейінгі жеке билікке

мтылуы.Шаруашылыы Мал шаруашылыы мен егін шаруашылыы МдениетіБал-бал тастар, тас келншектер , ол тиірмендер ,ккіштер , темір ора , зираттарынан табылан рал –саимандар, ару- жаратармен атар ол нер бйымдарда кптеп кезігеді. ыпшатар:(IX-XI)этносаяси тарихы.Этносаяаси тарихыыпшатар туралы млімет алаш рет 201 жылы крсетілді. XI асырды екінші ширегінде “Оыз даласыны ”орнына “Дешті ыпша” атауы паида болды . Дешті -ыпшаты тарихы-географиалы аумаы –Ертістен Днестрге дейінгі жер.ыпшаты этникалы бірлестігі Еділ зені бойында екіге блінді.Батыс ыпша жне Шыыс ыпша..Билеушісі-хан.Билікке елбрі руынан сайлады. Мемлекет екі блікке блінді О анат-орталыы СарайшыСол анат-орталыыСыана.Тесіздікті негізі-мала жеке меншікке ол су ата жазаланды.Малынан айырылан кедей жата деп аталан.ыпшатар-XI-XII асырларда саны жаынан е кп тркі тілдес тайпа.ыпшатарды кші-он жолдары туралы араб географы л-ОмариXIV.жазан.ыпша тілі азіргі аза тіліні негізін рады.Шаруашылыымалшаруашылыегішілік.Мдениетіалаларды алыптасуы, ыш ндірісі , сталы , зерігерлік , тоымашылы , шыны жасау , сйек деу , металлургияны даму , Жеті суда кміс заттарды шыару .

 

2, XIX . – XX . онысаудару саясаты:,

19 ас. 60-жылдарында крепостниктік ыы жойыланан кейін Ресей шаруаларыны еркін жріп труы ммкін болан кезде, Дала лкесіні жергілік кімет орындары з бетімен оныс аудару проблемасына тап болды. Ресейдегі капиталистік атынастарды жедел арынмен дамуы азастан сияты шет айматарда жергілікті шикізата негізделген нерксіп орындарын кптеп ашу, оларды азы-тлік тауарлары,мал, асты, німдерімен амтамасыз ету шінде бл ірлерге осымша трындарды кптеп жіберуді ажет етті. осып алан лкені халын жаппай орыстандыру, осы арылы оны Ресей империясыны зады рамдас блігі ету де, патша кімшілігіні осы баыттаы саясатыны негізгі жоспарларына жатты. сіресе азастанны Шыыс жне Алтай аймаындаы баалы жне тсті металдарды лшеусіз оры, сем де бай табиаты, жеріні нарлыы бл ірді жылдам жне жаппай оныстандыруа, тау-кен ндіріс орындарын нерлым кбейтуге жол ашты. Патша кіметіні оныстандыру саясаты азатарды негізгі ксібі – мал шаруашылыыны кйзеліп, мал саныны азаюына кеп соты. азатарды байыры жерлерінен уып, олайсыз жерлеріге ыыстыру 19. 2-ші жартысынан одан ары жаластырылды.

Отстік азастанды скери отаршылды жолмен зіне осып алан Ресей зіні саясатын алыстаыны кздейтін саяси мдделерін басшылыа ала отырып жргізе бастады. азастанны Ресейге осылуы аяталаннан кейін кші-конаымдарыны отаршыл сипаты айындала тсті.

азастанны XIX асырды екінші жартысы мен XX асыр басындаы этнодемографиялы рамыны згеруіне оныс аудару озалысы зор ыпал етті. Патша кіметіні кші-он саясатыны леуметтік-саяси салдары те ауыр болды.

азастан тарихында оныс аудару озалысыны кезедері туралы бір жаты пікір жо. Дегенмен оныс аудару озалысыншартты трде ш кезеге бліп арауа болады: 1861—1885 жылдар; 1886—1905 жылдар; 1906—1917 жылдар.

1) Жз мыдаан орыс, украин, беларусь шаруаларыны Сібір, азастан жне Орталы Азияа оныс аударуы Ресейді аграрлы саладаы саясатымен тыыз байланыста дамыды. Ресей самодержавиесі жер мселесін помещик-дворяндарды пайдасына шешіп берді. Помещиктер шаруаларды «азат ету» барысында оларды брын пайдаланып келген жеріні басым блігін тартып алды. Себебі 1861 жылы реформадан кейін помещиктер з пайдасына шаруаларды реформаа дейін деп келген жерінен лес алуа ыты болды. Кейбір губернияларда шаруалар жеріні 1/3, тіпті 2/5 блігін помещиктер тартып алды. Соныменатар жер лесі шін тым жоары темдік тлемдер талап етілді. Жер тапшылыынан шаруалар помещиктерден, азынадан жерді жала алуа мжбр болды.

2) лкені негізгі трындары — азатарды лес салмаы тмендеп, 1897 жылдары шамамен 81,7%-а жетті. Ал орыстарды лес салмаы жоарыда крсетілгендей — 10,9%-а, украиндар — 1,9%-а сіп, татар, йыр, збек сияты лттарды да лес салмаы арта тсті.

3) Барлы оныс аударушыларды 56,2%-ы Амола облысына келуінен шаруаларды саны 6 есеге сті. Халыты жалпы саныны суіне табии сім емес, кші-он озалысы кшті ыпалын тигізді. XIX асырды соында Украинадан ана келгендерді рлі арта тсті. 1906—1912 жылдары тек Украинадан барлыы 300 мы оныс аударушылар келген. Жалпы аланда, азастан XX асыр басында кші-он бойынша Сібір мен иыр Шыыстан кейінгі екінші орына шыты

 

3, 60-шы ж. Барынша жартысындаы оамды згерістерді саясатты ерекше белгісі, оны айшылыы мен жеке адама табынуды жою процесіні наты жетістіктері, сондай-а экономикалы дамуды белгілі бір табыстары еді. Сонымен атар, бл кездегі ияли, утопиялы жоспарлар, ішкі партиялы оамды мірді демократияландыруа адамдар жасау жне Н.С. Хрущевті зіні жеке басына табынуды крт кшеюі сияты айшылытар крініс берді. 60-шы ж. Басында нерксіп пен рылысты экономикалы аудандарды халы шаруашылыы кеестері арылы басару жйесіні кемшіліктері біден-бірге айындала тсті. нерксіпті басаруда халы шаруашылыы кеестерінде толып жатан жаа блімдерді рылуы нерксіп салаларыны блшектенуіне келді. ндірісті басаруды, жоспарлау мен экономикалы ынталандыруды трлері мен дістері елді ндіргіш кштеріні жаа, нерлым жоары дрежесіне сай келмеді, оларды дамуын тежеді. Ауыл шаруашылыын ойдаыдай дамытуды орасан зор ммкіндіктері дрыс пайдаланылмады. Таза жер клеміні азайтылуы ты жердегі егіншілікті жргізуге зиянын тигізді, осыны салдарынан азастанда асты ндіру тмендеп кетті. Хрущев азастанды сына алаы ретінде пайдаланып, кптеген ты тжірибелерді кп жргізді.Кптеген алаларды аттары згертілді мысалы Амола-Целиноград,ОО-Шымкент обл.,БО-Орал обл. болып згертілді. алыптасан жадайды тзеу жне жол берілген ателіктерді жою жнінде кезек кттірмейтін шаралар алан КОКП Орталы комитетіні азан1964ж. Пленумы тті.Сонымен бірге жоспарлау мен экономикалы ынталандыру дістеріндегі ате тзіле бастады. Осы жылдарда іске асырылан шаруашылы реформалар дйекті жргізілмегенні зінде де елді экономикасын ктеруге ыпал жасады.1964-1965 ж. азастанда халы шарушылыы кеесі жне экономикалы аудандарды халы шаруашылыы кеестері таратылып, салалы одаты-республикалы министірліктер иен ксіпорындар бірлестіктері рылды. Бл реформаны маызды элементі ауыл шаруашылыын басаруды кімшілік дістерінен демократиялы дістерге кшуді ажеттігін, сондай-а шаруашылы есепті кеінен негіздеу еді. Бл ауыл шаруашылыын жандандырды, халыты азы-тлікпен амтамасыз етуді жасартуа игі серін тигізді.КОКП-ны 1965ж ыркйек айында ткен пленумыны шешімдері бойынша нерксіп салаларын жетілдіру, жаа техниканы енгізуге кіл блінді.сонын нтижесінде ксіпорындар крсеткіштері жоары станциялара айналды.Сйтіп,8-ші бесжылды азастанны ндіргіш кштеріні дамыан кезеі болды. Бесжылдыты аяына таман 445 ірі ксіпорын мен цех, зауыттар мен фабрикалар жаратандырылды. нерксіпті энергетика, тсті мен ара металлургия, мнай ндеу, химия нерксібі т.б. салалар ілгері басты.

 

 

Билет

Наймандарды, керейіттерді ертеректегі мемлекеттері — Орталы Азияны шыысында — азастана шектесіп жатан Монолия аумаында пайда болса да, оларды тарихыны азастан тарихына тікелей атысы бар. Кшпелі мемлекеттілікті бастаулары Орталы Азияны на шыысында жатыр, ежелден азастанны з жерінде мекендеген халытар мен тайпалардан басталатын дстрлермен атар олар кейіннен аза мемлекеттілігіне тон болды.Найман тайпалар одаы VIII асырды орта шенінде Жоары Ертіс пен Орхон аралыында сегіз-оыз (яни «сегіз тайпаны одаы») деген атаумен пайда болган. Сегіз-оыздар Хангайды батысынан Тарбаатайа дейінгі жерді, яни зіміз кейіннен наймандар деп атайтын жерді алып жатты. X асырда Орталы Азия даласын, «Ляо-шиге» араанда, жауынгер кшпелі тайпалар мекендеген, бл деректемеде олар цзу-бу деген орта атаумен аталады. Олар (цзу-бу) тура Тарбаатайа дейінгі Орталы Азияаумаына оныстанан. идандарды Ляо улеті кезеінде «Ляо-ши» беттерінде «найман» атауы пайда болады, ол, блкім, цзу-буды батыс тобы деп саналуы ммкін. Трікше маынасында «сегіз тайпаны одаы» деген баламасы бар, яни найман деген монол атауын да олара Ляо улеті кезінде монол тілдес идандарды бергені кмнсіз. Найман тайпалар одаы XII асырды бірінші жартысында Елюй Даши бастаан идандарды Жетісу жеріне кетуіне байланысты аталады. Елюй Даши кштерін батыса жинап, чжурчжэндерді уып шыып, идандарды Ляо империясын алпына келтірмекші болды. Елюй Дашиді йыр идикуты абылдаан кезде найман билеушілері оны скерлеріні ажеттері шін оан мал келіп берген.