Мемлекетті рылуы

Орталы Азияны кшпелі тайпаларыны XII асыр бойында кш-уатыны артуы оларды е ірілерінде — наймандарда, керейіттерде, жалайырларда — алдыы феодалды мемлекеттік рылымдар — лыстарды пайда болуына жеткізді. Б. Я. Владимирцовты крсеткеніндей, лыс алашы ауымды рылысты институты болан жо. лыс ру да, тайпа да емес, ол рулы-тайпалы институттардан жоары трды. «лыс» ымы ол кезде «халы» дегенді білдірді. лысты рамында андас туысан адамдарды болуы міндетті емес еді, оан хан руыны кілдері ана емес, сонымен бірге бгде адамдар да енді. рбір лыс белгілі бір ауматы иеленді, наймандар мен керейіттерді е лкен кшті лыстарыны з шекаралары болып, олар ара-тра болса да оралып отырды. Шыысхан таландаан керейіттер лысыны билеушісі Ван-ханны наймандар иелігін ораан найман арауылымен атыыста аза тапаны млім. Армян авторы Степанос Епископ монол сарайы жанындаы жоары лауазымды айраткерлерді бірі жайында айта келіп, былай дейді: «Бл адам саны е кп жне кшті джалакир (жалайыр) тайпасынан болатын...». «Бл жалайыр тайпасы лкен-лкен он тарматан трады, оларды райсысы жекелеп аланда лкен халыа айналды...».

Крші халытармен езара атынастары Деректемелер наймандар мен керейіттерді крші тайпалармен соыстары туралы мліметтерге толы. Рашид ад-Дин былай деп жазады: «...Керейіттер кптеген тайпалармен, сіресе найман тайпаларымен кп жауласты... Бл кезде баса тайпалара араанда оларды кші басым рі діретті болатын... керейіттерді Ван- ханымен наймандар ырыздарды аймаы бойынша жне йырлар елі- мен шектесіп жатан шел далаа дейін немі ырысып, жауласып жрді». Рашид ад-Дин наймандарды ырыздармен, керейіттерді Цзинь мемлекетімен соыстары туралы мліметгер келтіреді. Соыс кезендері кршілер- мен бейбіт атынастар жадайымен алмасып та отырды. ытай деректемелерінде керейіттер мен наймандарды кшпелі кршілерімен ана емес, сонымен атар отырышы мдениеті бар мемлекеттермен — Тант мемлекетімен (Си Ся) жне йыр иелігімен тыыз мдени жне саяси байла- ныстар жасааны туралы мліметтер де бар. Наймандар мен керейіттерді 11 билеуші тобы йырларды ыпалымен несториан баытындаы христиан діні, йыр жазуын, сондай-а мемлекеттілікті баса да элементтерін абылдады. Керейіттерді танттармен атынастары да осы байланыстарды длелі болып табылады. Мысалы, керейіттер лысыны билеушісі Ван-ханны інісі арабітай (Керандай) бала кезінде танттара ттыны а тсіп, кейін Тант мемлекетінде айма билеушісі ызметіне дейін осксі Оны ыздарыны біреуі танттар билеушісіні йелі болан. Керейіттерді танттармен жне йырлармен байланыстары боланын керейт билеушілеріні, атап айтанда, Ван-хан мен оны лы Сангунні стсіздікке шыраан кезінде танттар мен йырлар жеріне барып паналааны рас тайды. «Юань-ши» азіргі азастан аумаында мемлекеттік рылымы болан андылар мен керейіттерді зара саяси жне ауматы байланыстарыны алыптасанын, біратар алы шонжарларыны кілдеріні керейіттср билеушісі Торыл Ван-ханда ызмет атараны крсетеді. «Бухуму... Оны ата-бабалары алы тайпасыны ата-тегінен келе жатан ататы адамдары. Хайланьбо (айранбай — Бухумуды атасы) керейіттерді Ван ханында кызмет еткен. Ван-ханды (монолдар) лтірген кезде, Хайланьбо бала-шаасын тастап, бірнеше мы салт аттыларын ертіп, солтстік-батыса ашты. Тайцзу (Шыысхан) елші жіберіп, оны зіне келуге (яни баынуа) шаырды. Біра ол былай деп жауап айырды: «Брын мен де, марха батты тасыр (Шыысхан) да Ван-хана ызмет еткенбіз. азір Ван-хап лді, біра мен зім ызмет еткен адама опасызды жасай алмаймын»м. В. В. Бартольдті атап айтанындай, анлылар мен ыпшатар наймандарды лысында да мір срген. «Юань-шиде» наймандар мен алыларды шонжарлары арасында тыыз туысты байланыстар боланы жнінде мы надай деректер келтіріледі: «Шаостар (Чаос) наймандардан шыан. Оны ары атасы Тайянь (Даян) наймандарды билеушісі болан. Оны ары атасы Цюйшулай (Кшлік)... Бэдэинь (Боде) Шаосты лы... Бэдэинь алы тай пасынан шыан наашы жесімен трды...». Бан наймандар мен алыларды туыстыын ертеректе VII асырды екінші жартысында йыр саяхатшыларыны да крсеткені осуа бола ды. Жол-жнекей кргендері мен есіткендерін айта келіп, олар Алтайда Няньба-энь (наймандар) мен кан-ли (алылар) мекендейді деп хабарлайды

2. XX .басындаы лкені леуметтік-экономикалы жадайы. XX асыр басында аза лкесі 6 облыстан трды: Тркістан генерал-губернаторлыы (Орталыы – Ташкент) Сырдария облысы Жетісу облысы 2) Дала генерал-губернаторлыы (Орталыы - Омбы) Амола облысы Семей облысы Орал облысы Трай облысы. 1897 жылы лкеде халыты саны 4147,8 мы адам, оны ішінде азатар 3354 мы, 1915 жылы 4205,2 мы, ал 1917 жылы- 3615,1 мы адам болды. Сонымен, осы жылдар ішінде азатар саны небрі 231 мы адама, яни 6,8 пайыза скен. орытындысында лке халыны рамындаы азатарды лес салмаы 1897 жылы 81,7 пайыздан 1917 жылы 59,8 пайыза дейін кеміп кетті. азатар арасындаы демографиялы жадайды нашарлауы, бірінші кезекте оны табии суіні тмен болуымен тсіндіріледі. аза халы табии сіміні тмен дегейіне кшпелі трмыс салтыны ауыр жадайы, эпидемиялы ауруларды ке таралуы жне медициналы ызмет крсетуді болмауы себепті оны атарындаы, сіресе балалар арасында лім-жітімні жоары болуы себеп болды. азатарды 1916 жылы ктерілісіні зардаптары да ерекше келесіз роль атарды. Ктерілісті патшаны жазалау отрядтары басып, жаныштап сол кезде осы лт-азатты озалыса атысушылар ана емес, сонымен атар бейбіт трындар да мыдап аза тапан еді. азатарды едуір блігі империя шегінен ытайа, Туркияа жне баса елдерге дере кшіп кетті. 1916 жылы Жетісу облысынан ана шетелге 150 мыа жуы аза кшіп кетті. азастанны байыры халыны лес салмаыны азаюына асырды басында орыстарды, уркраиндарды жне баса да лт кілдеріні империяны ішкі айматарынан оныс аудару аымыны ерекше кп скен кші-он рдісі де атты сер етті. Халы сімі Столыпинні аграрлы реформасынан кейін оныс аударушыларды жаппай келуінен арта тусті. XX . басында аза лкесінде рылан «оныстандыру оры» азатарды жерін тартып алып, оныстанушылара берумен айналысты. аладаы ірі леуметтік топ-сауда буржуазиясы (20,3%), одан кейін жмысшылар мен ызметкерлер (33,1%). XIX . соы - XX . басында лкеде 19 жаа ала болды. Амола облысындаы са алалар саны – 20. 1897 жылы тыш халы санаы бойынша: Оралда -36446, Верныйда –22744, Семейде – 20216, останайда – 14175 адам тран.

3. Дінмхамед (Димаш) Ахметлы онаев (1912—1993)— аса крнектімемлекет жне оам айраткері, ш мрте Социалистік ебек ері, аза КСР ылым академиясыны академигі, техника ылымыны докторы. 1912 жылы 12 атарда Верный (азіргі Алматы) аласында, ызметкерді отбасында мірге келген. 1939 жылы - Екінші дниежзілік соысыны иын кндерінде тылдаы жмысты йымдастыруда іскерлігімен кзге тсіп, “Алтайполиметалл” комбинаты бас инженеріні орынбасары, Риддер руднигіні жне КСРО орасын-мырыш нерксібіні е ірі ксіпорындарыны бірі – Лениногор кен басармасыны директоры ызметтерін атарды.1939 жылы – КОКП мшелігіне абылданды. 1942-1952 жылдары - аза КСР Министрлер Кеесіні траасыны орынбасары болып ызмет етті. Осында жргенде азастан алымдары оан зор сенім крсетіп, оны аза КСР ылым Академиясыныакадемигі жне оны президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласыны ірі алымы Д. онаев республика ылымыны дамуы жолында зор ебек сіірді. ылыми-йымды жмыстарды жасарту, ылыми зерттеулерді негізгі салаларын білікті кадрлармен ныайту шаралары оны басшылыымен жзеге асырылды. 1955-1960 жылдары - аза КСР Жоары Кеесіні траасы болды. 1960-1986 жылдары – азастан Компартиясы Орталы Комитетіні Бірінші хатшысы ызметін атарды. 1986 жылы 16 желтосан кні – азастан Орталы комитетіні бірінші хатшылыынан алынып, орнына Колбин таайындалды. Бан наразы болан аза жастарыны Желтосан оиасы орын алды. 1987 жылы – маусымдаы пленумда Д.А.онаев «азастан Компартиясы Орталы комитетіні Бірінші хатшысы боланда республика партия йымын басарудаы жіберген ателіктері шін» деген сылтаумен КОКП мшелігінен босатылды.

1986 жылы СОКП Орталы Комитетіні Бас Хатшысы болып М.С. Горбачевті келуіне байланысты Дінмухамед онаев азастан Компартиясы Орталы Комитетіні бірінші хатшылыынан босатылды. 18 минут ткізілген пленумда орнына Ульяновск облысынан Г.В. Колбин отырызылды. Орталыты жргізіп отыран ділетсіз саясатына арсы республика жастары з арсылытарын білдіріп алаа шыты. Бл йгілі Желтосан оиасына ласты.

13-билнт

Тркі кезеніні алымдары мен ойшылдары. Абу Насыр Аль Фараби, М. ашари, ожа Ахмет Йасауи, Ж. Баласани жне т.б “Оыз-нама” эпосы ел арасында ке таралып,

XIII – Рашид ад дин, XVIII - білазы кшірген. “Оызнама” жырында Оыз ханны мір жолы, кресі баяндалады. VII жазба дебиет шыан. IX-XII ислам дініні таралуына байланысты деби жне ылыми шыармалар араб тілінде жазылды. Жсіп Баласани XI. “тты білік” дастанын дайындауа отыз жылын арнап, бір жарым жылда жазып шыан. (1069ж) Дастанда мір срген ортаны шындыы, леуметтік топты оамды тсінігі мен саяси тжырымы берілген. Баытты болуды негізі- білім деп тйіндейді. Махмд ашари XI. 1072-1074 жж жазылан “Диуани лат ат трік” атты ебегі тілтану ылымына лкен лес осты. Бл шыарма – тркі тілдес халытарды трмыс-тіршілігі, дет-рып, тілі туралы тарихи дерек. Тркі тілдес халытарды энциклопедиясы атанды. Бл еібек алым А.Егеубайды аударуымен 1997-1998 жж аза тілінде жары крді. ожа Ахмет Иассауи XII Сайрамда дниеге келіп, Ясссыда мір срген. стазы Арыстан Бабтан тлім алып, ислам дінін уаыздаушы – спы болан. “Диуани Хикмет” (“Даналы кітабы”) шыармасы – тарихи этнографиялы, леуметтік, тілдік дерек. ламаны бдан баса “Мират ул - Кулуб” (“Кіл айнасы” ) жне “ Паырнама” деген ебектері бар. Слеймен Баырани XII. “Дниені аыры” ебегінде тірге сенімді уаыздап, рухани тазалыа ндейді. “Диуани Хикмет” жне “Дниені аыры” ебектері жздеген жылдар бойы Орта Азия мен азастанны медреселерінде оулы ретінде пайдаланылды. Ахмет Игунеки “Хибат ул -хакайк” дастаны он трт тараудан трады: білім, деп, адамгершілік ебек туралы.

бу Насыр л-Фараби “ылымдар энциклопедиясы”, “ылымдарды шыуы”, “айырымды ала трындарыны кзарасы туралы”, “Жлдыз бойынша болжаулар”, “Ваккум туралы трактат” жне т.б. бу Райхан л – Бируни X-XI . 150 ге жуы ебек жазан. “Ежелгі халытарды хронологиясы”, “Астрономияны кілті” т.б. ебектері бар.

2 -н 1917ж. Апан революциясы кезінде, тапты саяси кштерді орналасуы.партиялардын пайда болуы. азіргі тада асыра жуы «социалистік» адамдарды сансын билеген жйені билігенен босаан оам з ткенін айта саралап, тарихына жаа трыдан кз жгіртуде. Евразия рлыыны те жартысына жуы айматы амтыан Кеестік социалистік республикалар одаыны (КСРО) 70 жылдай дурен рып, лемдегі жетекші кшке айналып, «одатас» он трт мемлекетті тадырын олында стауы 1917 жылы 27 апандаы Ресейдегі буржуазиялы революциядан бастау алан еді. Апан ревоюциясы азан ткерілісіне бастау болды. з кезегінде азан ткерілісі большевиктерді, Коммунистік партияны тасын рге сйреді.

алай десек те апан буржуазиялы революциясы Ресей монархиялы билігіні ол астында езгіде бодан болан баса елдердей аза халы шін бостанды демесек те, езгі мен толы рып кетуде аман алып алды деп айту ха. Сондытан да, Ресейлік патша мен тоталитарлы аппаратты рыына тсуден орыпай, туелсіз, ешкімге жалтатамайтын еркін рпа ретінде Апан буржуазиялы революциясы туралы зіндік ой тйіп, орытындылар жасау мселесі азіргі тада зекті мселе болып табылады.

Бл жмысты негізгі масаты Апан ткерілісіні алышарттарын, барысын, Уаытша кіметті саясатын жне сол кезедегі саяси партияларды рекеттерін арастыру. Бл жолда Кеес кіметі кезінде жариялауа рсат болмаан мліметтерді жне авторларды ебектерін арастыру.

Жмыс рылымы бойынша кіріспеден, негізгі блімнен жне орытындыдан трады. Негізгі блім арастырылатын мселесі бойынша екі лкен блімнен трады. Бірінші блімде,ткерілісті алышарттары, оны барысы, -н аумаындаы Уаытша кімет органдарыны рылуымен, оны рекеттері мен саясаты арастырылады. Екінші блім аза оамыны саяси белсенділігіні артуын, жалпыаза съезін, саяси партиялар мен оларды саяси баыттарын арастырады.

Аталмыш мселені тарихнамасына келетін болса, бл таырыпта кптеген алымдарды алам тартанын атап ту керек. Оларды атарына В.И. Ленинді, Ф.И. Голощекеинд, С.Н. Покровскийді, Т. Елеуовты, Г.Ф. Дахшлейгерді, П. Пахмурныйды, В. Григорьевті, К. Нурпеисовты жне таы да баса кптген Кеестік алымдарды атауа болады. Апан ткерілісі Кеес Одаыны Коммунистік партиясыны билікке келуіне бірден-бір алышарт боландытан да, оны тарихы КОКП жанындаы арнайы институттарды, ылыми академияларда кеінен арсатырылан. рине, онда бл мселеге маркстік, лениндік кзарстар басым боланы да рас.

Еліміз туелсіздік тырына онаннан бері, Апан ткерісіне байланысты біраз зерттеулер де жары крді. Бл салада Кеестік дуірде жарыа шыаруа рсат етілмеген, 1996 жылы айта басылып шыан Г. Сафаровты «Колониальная революция» ебегін ерекше атап ткен жн.

«1917 жылы Апан ткерісі кезінде -ндаы тапты саяси кштерді орналасуы» атты рефератты жмысты студенттер мен мектептерді жоары сынып оушыларына -нны азіргі заман тарихын оыту барысында олдануа болады.

рылан органдар, партиялар. кімет органдарына кірген аза зиялылары. Масаттары. Іс-рекеттері.

1) Уаытша кімет органдары: .Бкейханов, М.Тынышпаев. Реформистік жолмен капитализмді дамыту. лт саясатын айта арады. 1916 жылы кресте атысандара кмек крсетті. Отанына айтарды. 2) аза комитеттері: Марсеков, Х.Досмхаметов, Жайнаов,

С.Сейфуллин, Айтпеков.лтты мдделерді орауа мтылды. Босындара кмек йымдастырды, йел ыын теестірді, брыны чиновниктерді ыпалын жойды. 3) Тркістан айматы ырыз-аза комитеті: М.Шоай. лтты мдделерді орады. ытайдан айтан аза-ырыздара, майдангерлерді отбаына кмектесті. 4) Тркістан мсылмандар федерациясы: Траасы – Шоай, Завалидов, Ж.Досмхамедов, А.Досжанова. Жергілікті халы мдделерін орады. 8 саатты жмыс кнін, ана тілінде мектептер ашуды, алы мала, кп йел алуа арсы болды. 5) «Алаш» - 1905 жылы озалыс, 1917 жылы саяси партия. Газеті – «аза»: .Бкейханов, М.Дулатов, А.Байтрсынов, М.Тынышпаев: Демократиялы федерациялы республика ру. Автономия, жер, халы аарту, салы, жмысшы, азаматтарды ытары туралы мселені арады. 6) 1917 жылы кктемде эсерлер йымы рылды: са буржуазиялы топтар. са буржуазиялы партия - са буржуазияны мддесін орады. «Жер –халыты меншігі», «жер -дегендікі» деген ран ктерді.

3. оамны саяси мірі.70-жылдарды бас кезі жаашыл рдістерді едуір лсіреуімен, оамды рылыс принциптері мен формаларыны тоырауа шырауымен ерекшеленеді. Саяси мір принциптеріне тзетулер енгізген мндай бетбрысты пайда болуы е алдымен 1968 жылды тамыз айында бес ел скерлеріні Чехословакия жеріне енгізілуіне байланысты болатын. йткені дл осы елде партияны жаартуа, атып-семген оамды жйені згертуге , нарыты атынастар орнату жолымен экономикалы реформалар жргізуге баытталан барынша ауымды мтылыстар орын алан еді.Шынтуайттап келгенде , онда социализмні «сталиндік», «кеестік» нсасын жою жне демократиялы оам орнату туралы мселе ктерілді. А.Дубчек бастаан ЧКП басшылыыны бл баытына халыты кпшілік блігі олдау крсетті . Алайда мемлекеттік –монополистік социализмні уатын шайауды жне демократиялы балама кштер жеісін амтамасыз етуді мрат ттан бл мтылыс 1968 жылы «Прага кктеміне» арсы тндірілген «интернационалистік акцияны» салдарынан іске аспай алды. ЧКП атарындаы керітартпа кштерге крсетілген олдау бл кштерді КОКП басшылыында да жеіске жеткендігін айатап берді. Осыны нтижесінде 60-жылдар ортасындаы бетбрыс трешіл керітартпа кштерді темір рсауында алды. Бл оианы ізі суымастан «ревизионизмге» арсы басталан идеологиялы науан ЧКП дамуындаы дадарысты жоюа, біратар баса коммунистік партиялардаы оппортунистік кштерге теориялы соы беруге, партия, оны социалистік оамдаы жетекші рлі туралы «маркстік-лениндік» тжырымдаманы айта алпына келтіруге жрдемдесуге тиіс болды.

1967 жылы азан революциясыны 50 жылдыына арналан салтанатты мжілісте сйлеген сзінде-а Л.И.Брежнев кеес халы жріп ткен тарихи жолды басты орытындысы кемелденген социализмні орнатылуы болып табылады деп млімдеген болатын. Бл «тжырымдаманы» зінен брыны теориялы исындамалардан айырмашылыы социализмні оам дамуыны едуір заа созылатын кезеі екендігін мойындауынан крініс тапты. Осы трыдан аланда «коммунизмге арай алып адыммен секіру» идеясынан бас тарту жадайа байыпты баа беру крінісі боландыы шбсыз. Біра бл «тжырымдама» 30 – 40-жылдары мерейі стем болан, тпелі кезені бкіл проблемалары шешіліп бітті, социалистік мраттар негізінен жзеге асты жне осыны брі длелденген деп санайтын леуметтік-экономикалы даму пайымына ара сйеді. Осыны салдарынан социализмді жетілдіру жолдарын іздестіру ісі (егер мндай іздестіру жргізілсе), ескірген тсініктер аясында ана анат жаюа ммкіндік алды. Социализмні іркіліссіз жне айшылысыз дере ркендеуі теориясы экономикалы жне леуметтік жетістіктерді зорайтып крсетуге, шындыты боямалап жеткізуге итермеледі, оам зегіне енген айшылытарды, тоыраушылыты, трешілдікті асыну себептерін жабулы кйінде алдырды. оамны даму процесі ткен кезедегі жетістіктермен салыстырыла арастырыландытан, сздер мен ымдар бірте-бірте шындыа млде жанаспайтын мазмна ие болып, теория да шынайы мн-маынасынан айырыла бастады.

иялдаыны олдаыдай етіп крсетуге тырысушылыты барынша асындаан крінісі КРСО-ны 1977 жылы Конституциясында орын алды. КОКП Орталы Комитетіні мамыр (1977ж.) пленумы малдаан Конституция жобасы бкілхалыты талылауа сынылды. Талылау барысында не бары 400 мыа жуы сыныс келіп тсті. 1977 жылы азанны 7-сі кні тоызыншы сайланан КСРО Жоары Кеесіні кезектен тыс жетінші сессиясы Негізгі Заны тексін абылдады. Бл кн КСРО Конституциясы кні болып жарияланды.

14-билет

1. 1219-1221 жылдардаы монол шапыншылыы салдарынан азастан мен Орта Азия Шыысхан империясыны рамына енді.Шыысханны жаулап алан байта жерлері тгел оны балаларына бліп берілді.Шыысхан Ертістен Орал тауларына дейінгі онан рі батыса арай лкен ауматы лкен лы Жошыны билігіне берді.Атап айтанда Шыыс Дешті ыпша, Арал ,Сырды тменгі аысы тиді. Орта Азиядаы иеліктерінен Жошы лысына Амударияны тменгі жаындаы аудандар мен Сырдария кірді. Жошыны ордасы Ертіс алабында болды. Шыысхан екінші баласы Шаатайды лесіне -Муеренахр Жетісу жне ашар тиді. Оны ордасы Іле алабында орналасты . шінші баласы гедейге Батыс Монолия мен Тарбаатай жері арады Оны ордасы азіргі Шуешек аласыны маында болды. Кіші лы Тлеге Монолия жеріні зі мраланды. Сонымен азастан жері монолды ш лысыны рамына енді: лкен далалы блігі Жошы лысыны ,Отстік жне Отстік Шыыс азастан - Шаатай лысыны, Жетісуды солтстік шыыс блігі - гедей лысыны рамыны кірді.

2, Ресейдегі бірінші орыс революциясы жне оны азастанны оамды саяси міріне сері.1905 жылы Семей облысы араралы уезініц оянды жр- мецкесінде 14,5 мыц адам ол ойган араралы петициясына .Бкейхановты, А.Байтрсыновты, Ж.Абаевты атысы болан. Осы петиция туралы жэне оны дайындап, кптеген адамдара олдатудаы Ахмет Байтрсыновты ерекше ебегін жоары баалаан М.уезов 1923 жылы жазан “Аханы елу жылды тойы” деген мааласында: “1905 жылы араралыда Ахамен баса да оыандар бас осып, кіндік хкіметке аза халыны аты- нан петиция (арыз-тілек) жіберген. Ол петицияда аталан лкен сздер: бірінші — жер мселесі. азаты жерін алуды тотатып, переселендерді жібермеуді сраан. Екінші — аза жртына земство беруді сраан. шінші — отаршылардан орыс ылма саяса- тынан тылу шін, ол кнні ралы барлы мсылман жртыны осылуында аза жртын муфтиге аратуды сраан. Петиция- ларды тілек ылан ірі мселелер осы. Ол кндегі ой ойлаан аза баласыны дертті мселелері осылар боландытан, Аандар бастаан іске ыр азаыны ішінде тілеулес кісілер кп шыан, кпшілікті оянуына себепші болан”,— деді.

азастандаы революциялы озалысты біршама рлеуі 1904 жылды азан-араша айларында ткендігі тарихтан белгілі. йткені, бл кезде 17 азандаы патша Манифесіні жарияла- нуы азастанны кптеген алаларында кп адам атысан жиылыстара, демонстрациялара жэне халыты алы тобыны бой крсетулеріне штасан болатын. Бл туралы лихан Бкейханов былай деп жазды: «азатарды жріп-труы ара- сында Манифест ыса уаытта бкіл даланы олына тиді. Жер- жерде азатар лкенді-кішілі съездерге жиналды... Манифесті оыды, оны тсіндірді, болашатаы Мемлекеттік Дума сайлауы туралы мселелерді талылады. Облысты е алыс ткпірлерінен азатар топ-топ болып алалара барды, онда ала трындары йымдастыран алалы митингілерге атысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен азатар бір туысан от басына осылып кетті».

аза лт зиялыларыны оамды-саяси ызметіндегі белсенділігі де арта тсті. Олар 1905 жылды желтосанында Орал- да бес облысты аза халы делегаттарыны съезін ткізіп, з пар- тиясын — Ресей конституциялы-демократиялы (кадет) партиясы- ны блімшесін руа эрекет жасаан болатын. Ондаы масат— 17 азанда жарияланан патша Манифесі берген бостандытар шеберінде азатарды лтты мддесін орау еді. Осыан бай- ланысты 1906 жылды апанында Семейде азатарды екінші съезі ткізілді. Ол кадеттерге жаын бадарламаны малдады. Сонымен атар, оан лкеге шаруаларды оныс аударуын тотату, азастанны барлы жерін байыры халыты меншігі деп тану, лтты мектептер ашу, таы баса да талаптар енгізілді. Оларды басында .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Тынышбаев, М.Шоаев, М.Дулатов, Б.аратаев жэне аза зиялыларыны баса да крнекті айраткерлері жрді. Сондай-а, олар дін стану бостандыын жатап, сіресе, кімет пен жергілікті органдарды мсылман дініне арсы шараларына наразылы білдірді. ¥лтты мдениетті дамытуды, сонымен атар, азастанда аза тілін баса тілдермен те олдануды талап етті. Міне, осыан орай мсылман дінбасыларыны ыпалы кшті болан Семейде, Петропавлда, Амолада, Верныйда жэне т.б. алаларда діни йымдар пайда болды. лке мсылмандарыны діни талаптар ойан петициялы науаны кеейе тсті. Жалпы, мсылман озалысы трік халытарыны Ресей империясы рамындаы автономиясы жэне мдени- автономиялы дамуы туралы мселе ктерді.

Ал барлыы 72 кн ана жмыс жасаан бірінші Мемлекеттік Дума 1906 ж. 9-шілде кні кімет шешімімен таратылды. Дэл сол кнні кешінде Думадаы оппозицияны 182 кілі (кадеттер, тру- довиктер, меньшевиктер) Выборг аласында (Финляндия) жиналып, Манифест дайындап, оан здеріні олдарын ойды. Оларды ара- сында .Бкейханов та бар еді. Сол шін ол келесі Думаа сайлану ыынан айрылып ана ойан жо, сонымен бірге жауапа тартылып, абатыда отырып шыады. Сйтіп, халы барасыны на- зарын аладату шін шаырылан бірінші Мемлекеттік Дума оны міттерін атамады, ал оны мінберін партиялар з масаттарына пайдаланды.

Екінші Мемлекеттік Думаны сайлануына келер болса, ол 1905 жылды 6 тамызындаы жэне 11 желтосанындаы сайлау задары негізінде ткізілді. Думаа азастаннан 14 депутат, оларды 6-ы аза лтыны кілдері: молда Ш.осшылов — Амола облысынан, би Х.Нрекенов — Семей облысынан, адвокат Б.аратаев — Орал облысынан, сот тергеушісі А.Бірімжанов — Торай облысынан, ТАлдабергенов — Сырдария облысынан, атынас жолдары инженері М.Тынышбаев — Жетісу облысынан сайлан- ды. Екінші Дума депутаттарыны рамы жаынан болсын, кн тэртібіне ойылан мселелерді талылау жаынан болсын бірінші Думаа араанда солшыл баытта боланды. Негізгі пікір тарты- сын тудыран мселелерді бастысы аграрлы жэне оныс аудару мселесі болды. сіресе, депутаттар Б.аратаев, А.Бірімжанов, Ш.осшылов, Х.Нрекенов те белсенді трде, за шеберінде патша кіметіні оныс аудару саясатына айткенде бір ыпал ету- ге тырысты. Мэселен, 1907 жылы 17 мамырда депутатты сауала байланысты жарыссзде депутат Б.аратаев сйледі. Ол зіні сзін аза халы шін е маызды іске айналан жер мселесіне арнады: «кімет, біріншіден, Ресей ішіндегі помещиктер мддесін, яни, 130000 помещикті мддесін орау шін» жерсіз орыс шару- аларына аза жерлерін тартып эперіп отыр. Екіншіден, кіметті бл саясаты ашытан-ашы лы державалы, шовинистік негізде жргізілуде. Соны нтижесінде жерге орналастыру мекемелері азатарды «орныан орындарынан, поселке, деревня рап отыран йлерінен жаппай уып шыумен айналысып отыр». рине, бл сз іс жзінде патша кіметіні аза даласындаы отарлау сая- сатын жергілікті халыты атынан шкерелеу еді. Б.аратаев орыс халыны ебекші барасы мен зиялы ауымын аза еліні осындай ауыр жадайына кіл аударуа шаырды.

15-билет

Алтын Орданы этносаяси тарихы 1227 жЖошы айтыс болып орнына лы Батый отырды.1235 жыл араорымда рылтай откізілді. аралан мселелер:Еуропаа жоры скери олбасшылыына Батыйды сайлау.Батый скеріні негізін ыпшатар рады,ал монолдар аз болды.1236-1242 жылдар- Еуропаа жоры жасалды. Жорытар нтижесінде Батыс Дешті ыпша ,орыс князьдытары, Мордова, Еділбларлары, ырым, Солтстік Кавказ, Польша, Венгрияны, Чехияны жаулады. XXIII . Монолдар Азия,Шыыс жне Орталы Еуропаны жаулап алды.1243 жылЕділді тменгі Алтын Орда мемлекті рылды.Алашы билеушісі-Батыйхан.Территориясы:Шыыс Дешті ыпша,Хорезм,Батыс Сібір территориясыны бір блігі.Астанасы Сарай Бату,кейіннен Сарай Берке аласы.Сарай Берке Азиядан Еуропаабаратын ірі сауда орталыы.Орыс князьдытарыАлтын Ордаа туелді болып,салы тледі. Алтын Орда шыыс деректерінде Жошы лысы ,Жошы рпатары атымен Батый лысы,Берке лысы деп аталды. Алашыда Алтын Орда монол империясны рамындаы лыс болды.XIII асырды 60-жылдарынан дербес ханды болып блінді.Алтын Орданы оамды рылымы Алтын Орда кп лтты мемлекет.Кшпелі халы негізінен тркі тілдес тайпалар -ыпшатар,наймандар,алылар т.б.Отырышы халы- Еділ бларлары мордвалар,орыстар,хорезмдіктер т.б.Монолдар аз болды.XII-XIYасырларда жазба деректерде Алтын Орда халын “татарлар” деп атаан.Тілі ыпша тілі. XIY . Алтын Ордадаы моолдар толыымен тркіленді.Мемлекет Жошы хан улетіні меншігі болып саналды. . жерінде Шыыс ханны “ Яса” задар жинаы жне отырышы аудандарда шариат задары олданылды.алыптасан дстр бойынша Шыыс хан рпаы ана болып сайланды. Ханны кейінгі леуметтік басаруды е жоары тобыслтандар.Ордада лысты жйе алыптасып ,Батый хан тсында мемлекет екіге блінді: О анатБатый хан билігі.Сол анатОрда Ежен ханны билігі.азастан жеріні кп блігі сол анат рамына енді.Алтын Орданы глденуі мен ыдырауыXIII-XIY асырларда Алтын Орда кшті мемлекет болды. Батый хантсында (1227-1255ж.ж.) Алтын Орда Монол империясыны туелді болды. Берке хан (1257-1267ж.ж.)тсында туелсіздігін жариялады.Мке хан (1267-1280ж.ж.)з атынан теге шыарды.1260 жыл Монол империясы бірнеше туелсіз лыстапа ыдырады.XIY бірінші жартысында збек жнеЖнібекхандар тсында мемлекет кшейді:Батыс Еуропамен,Кіші Азия,Египет,ндістан ,ытаймен сауда атынасы дамыды.1312 жыл- збек хан исламды мемлекеттік дін етіп жариялады.50-ж. Ортасында Жнібек ханды лкен баласы Бердібек лтіргеннен кейін “лы дрбеле”басталды.1357-1380 жылдары билік шін кресте 25 хан ауысты.1380 жыл Куликова шайасында тменбасы Мамай скері Дмитрий Донской скерінен жеілді.Осы жадайды пайдаланып Тотамыс(1380-1395) Алтын Ордаа хан болды.Ол билігін ныайту шін 1382 жылы Ресейге жоры жасап,Мскеуді ртеді.Тотамыс ханны арсыласы мір Темірді1389,1391,1395 жылдардаы жойын шабуылдарынан Алтын Орда лсіреді.Тотамыс пен емір арасындаы крес Сыпыра жырауды жырларында айтылады.Алтын Орда билеушілеріні езгісіне арсы халы ктерілістері де жиіледі:1240-41 жылдар Кама Булгариясындаы ктеріліс; 1259 жыл Новгород, Ростов,Суздальдаы ктеріліс; 1262 жыл Ярославльдегі ктеріліс ;1270 жыл Кама Булгариясындаы ктеріліс.Алтын Орданы кйреуіні себептері :Билік шін зара ырыстар.мір Темірді жаугершілік соыстары.Халы ктерілістері.лыстарды дербестікке мтылуы.XY . Ортасына арай Алтын Ордадан бірнеше лыстар блініп з алдына хан сайлады Е ірісі А Орда . XY .20-40 жылдары Сібір , азан ,ырым ,Астрахань ,Ноай Ордасы хандытары блініп шыты. Алтын Орданы соы билеушісі ШейхАхмед 1502 ж. айтыс боланнан кейін Алтын Орда мемлекет ретінде жойылады.

2, азастан бірінші дуниежзілік соыс жылдарында. 1916 ж лт-азатты ктерілісХалы барасыны арасында патша самодержавиесіні милитаристік саясатына наразылы се тсті.Ресейді орталыындаы революциялы дадарысты пісіп-жетілуі лтты шеткергі айматарда,оны ішінде азастанда де ерекше сезіле бастады.Ол жмысшыларды ереуілдері мен баса да бой крсетулерінен крінді.Осыны брі патша саясатына наразы бараны ашы бой крсетуіне кеп сопай оймайтын еді.1916ж 25маусым кні орыс емес «братана» халытарды 19-43 жас аралыындаы ер-азаматтары соысып жатан армия ауданында ораныс рлыстарын салу мен тыл жмыстарына «реквизицияланатыны» жніндегі патша жарлыы жарияланды. Алдын ала жасалан есеп бойынша,390 мы адам алу кзделді.Аталан Жарлы аза далысын те ауыр жадайа алдырды.Тыл жмыстарына жмылдыру егін німдері мен пішін жинау,малды ысы жайылымдара айдауа дайынды кезінде жргізілді.Ебекке жарамды бкіл ер-азаматтардышаыру оеыс аударушылар пайдасына немі жер тартып алумен негізі шайалан аза шаруашылыыны экономикалы базасына зор нсан келтірді. Іс жзінде жртшылы аштан ырылуа душар болды.Байыры халыты тыл жмыстарына шаыру халыты ашу-ызасын тудырып,Орталы Азия халытарыны Ресей отаршылдыына арсы уатты ктерілісіні басталуына себепші болды.Ктерілісті лаш сермеуінен сескенген патшалыкімет орындары 20 шілдеде шаыруды егін німдерін жинаана дейін,ал 30 шілдеде 1916жылды 15 ыркйегіне дейін кейінге алдыра тру жнінде хабарлады.Біра кімет орындарына отарлы езгіге арсы ктеріліс жалынын шіруді сті тспеді.Ктерілісті негізгі леуметтік-экономикалы жне саяси сипатты факторлары:отарлы езгіні кшеюі,ебекшілерді аяусыз анау,кшпен орыстандыру жніндегі патша саясаты,лт араздыын оздыру,ебекші бараны соыса байланысты жадайыны нашарлауы.Стихиялы трде басталан озалыс біртіндеп йымдасан сипат ала бастады. Оны Торай мен Жетісуда дала халыны танымал кілдері,кпке белгілі жетекшілері Амангелді Иманов,ліби Жангелдин, Тоаш Бокин,Бекболат шекеев т.б. бастаан ірі орталытары пайда болды.азатарды тыл жмыстарына алу жніндегі патша Жарлыы Орынбора 1916жылы 28 маусымда жетті.Торай облысыны кімшілігі метрополияны тікелей кілдігі ретінде патша жарлыын сзсіз,блжытпай орындау жніндегі шешім абылдады.Алайда халы наразылыы кн санап се тсті.останай,Ырыз,Атбе уездерінде шаруаларды стихиялы бас ктерулері басталды.Ктерілісшілер тау шаталдарына топтасып,пошта бекеттеріне шабуыл жасады,темір жолды бзды,болысты басармаларды таландап,болыстарды лтірді.Ктеріліс Солтстік азастанны кптеген облыстарын амтыды.Торай уезінде Амангелді Иманов бастаан ірі ктерілісшілер жасаы рылды.Ктеріліске дейін-а Амангелді даладаы халы бостандыын жатаушы,орталы ттіпті бітіспес арсыласы ретінде танылан еді.Ол бірнеше рет те трмеге де тсті,засыз сотталан жерлестеріні ісімен Петербургке де сапар шекті1916ж шілдеде Амангелді аза жасатарын ктерілісшілерді бірыай сапына жинай бастады.Ктерілісшілер Амангелдіні ктерілісшілер скеріні бас олбасшысы – сардарбек,Оспан Шолаты оны кмекшісі етіп,бдіапар Жанбосыновты хан етіп сайлады.Амангелдіні скері ктерілісшілерді баса жасатарынан йымдасандыы жне тртібімен ерекшеленді.Сарбаздар онды,жздіктер мен мыдытара блінді.Басару жмысы штаб міндетін атаран скери Кеес арылы жзеге асырылды.Апан революциясыны арсаында,азастанны баса облыстарында скери имылдар тотаанда,Торай даласында жазалаушылар отрядтары мен ктерілісшілер арасындаы шайастар жаласып жатты.Апан ткерісіні жеісінен со даладаы ктерілісшілер отрядтарыны саны шыл сті,ал 1917 жылды соында Амангелді Торайды алды.Ктеріліс Жетісу лкесіне ке тарады.Мндаы згешелік жаппай бой крсетулерге тек аза ебекшілері ана емес,баса халытарды кілдеріні (йырлар,днгендер,ырыздар)де атысуы еді.1916-1917 жылдары ктеріліс бкіл азастанды амтып,лт-азатты озалыс дрежесіне дейін сті.Ол патшаны скери-басыншылы саясатына,рі белгілі дрежеде даланы жемор бай феодалдарына арсы баытталды.Бл ктерілісті негізгі масаты лтты жне саяси жаынан азаттыа ол жеткізу,азастанны барлы азаматтарына те арым-атынас пен рметті талап ету еді.Ктерілісті негізгі озаушы кші аза шаруаларыны алы барасы,сонымен бірге алыптасып келе жатан жмысшы табыны кілдері,олнершілер болды.Ктеріліс сипаты жаынан лт-азатты,соыса,патшаа арсы ктеріліс болды.Антифеодалды сипаты да бар еді.1916 жылы ктеріліс азастан мен Орталы Азия халытарыны лтты сана сезіміні суіне уатты трткі болды.Отарлы езгіні кп жылдарынан со олар здерін бірінші рет Ресей самодержавиесініні отарлы экспансиясына арсы арулы крес жргізе алатын кш ретінде сезініп,лтты мдделерді ортатыын тсіне бастады.

3. азастанны мдени мірінде лтты опера, балет, драма, симфониялар пайда болып, ауымы кеи тсті. аза блблы Клш Байсейітова, шебер биші Шара, ксіпой сахна жлдыздары Серке ожамлов, алибек уанышбаев, Шкен Айманов т.б. з нерлерімен халы дстрін жаа замана лайыты жаластыра білді. XIX асырды ортасынан кейін алыптаса бастаан жазба дебиеті де кеес кіметі жылдарында біршама табыстара жетті. Скен Сейфуллин, Мхтар уезов, Сбит Манов, Бейімбет Майлин, Маали Маатаев сияты кптеген аын-жазушылар, социалистік реализм мен тап кресі идеологиясыны шеберінен шыып, з шыармаларында халыты кіл-кйін, арман-тілегін, тыныс-тіршілігін шебер суреттей білді. Осы жылдары аза халыны мдени тарихын зерттеп-білуге баытталан біршама рекеттер жасалды. Бл ретте аза эпосыны негізінде крермендерге сынылан «ыз Жібек», «Айман — Шолпан», «озы Крпеш — Баян слу», «Ер Тарын», «аламан — Мамыр» сияты опера, кркем фильм, балеттерді атап туге болады. Тарихи ескерткіштерді орау, сатау, азастан тарихын крсету масаттарында республикада кптеген мражайлар йымдастырылды. 80-жылдарда республикада 47 мражай, оны ішінде 29 лкетану, 5 тарихи-мемориалды, 4 деби-мемориалды, 4 нертану, 1 этнографиялы музей жмыс істеді. Алайда тоталитарлы жйе азастан халытарыны мдени толысуына ынталы емес еді. Мны, сіресе, мдениетті зегі тіл мен дінге байланысты жргізілген саясаттан круге болады. «Феодализм мен алашы ауымды рылыс алдытарымен кресуді» желеу еткен Орталы 20-жылдардан бастап мешіт пен медресе млкін тркілеп, діни кілдерді уына шыратты. Ондаан трік халытары алдымен латын, кейін славян алфавитіне кшірілді. 1927—1928 жылдары билер соты жойылып, дстрлік задар жарамсыз деп жарияланды. Мдениетті таза партиялылыын жоарыдан баылаушы йымдар атты адаалап отырды. Баслит (цензура) мен Басрепертком баспасз бен театрларда социализм идеяларына сйкес келмейтін шыармалара тыйым салды. 1991 жылдан бастап азастан — туелсіз мемлекет. Ата за бойынша, ол аза халыны зін-зі билейтін елі жне баса этникалы топтара те ытыты амтамасыз етеді. Екі асырдан арты илы заман Балыын басынан ткізген ел енді ана зіне тн мдениет пен ркениетті алыптастыруа ммкіндік алды

16-билет

азастан тарихындаы мемлекеттілікті даму кезедері: Кшпелі збектер хандыы.Х 20ж азастанны орталы, батыс, солтстік-батыс айматарында туелсіз феодалды иеліктер пайда болды.1428ж Шайбан рпаы 17 жасар білхайыр(1428-1468) осы айматардаы билікті з олына алды. білхайыр Сырдария бойындаы алалар мен Хорезм шін Темір рпатарымен за соысты. Шыыс Дешті ыпшаты бытыраы феодалдарды басын осып «Кшпелі збектер мемлекетін» рды.Территориясы: Жайы Балаш Арал теізі; Сырдарияны тменгі аысы, Тобыл Ертіс.Астанасы: алашыда Тура, 1431ж. Орда Базар(Батыс Сібір),1446 ж Сыана. Халы збектер.рамында ыпшатар, наймандар, маыттар, арлтар, оыраттар, алылар, йсіндер т.б. болды.Елді 40ж билесе де, білхайыр хан мемлекетті ішкі саяси жадайын траты ете алмады:мемлекет бір орталытан басарылмады, бірнеше иеліктерге блініп, оларды Шыыс улетіні билеушілері басарды, билік шін Жошы рпатары арасындаы зара ырыстар болды, толассыз соыстар тотамады.білхайыр ханны жргізген соыстары:1430 ж. Тобыл зені бойында Махмт ожаны жеді, Хорезмді басып алып, ргенішті таландады. Махмт жне Ахмет хандарды жеіп, Орда Базар аласын тартып алды.1446 ж. Сырдария бойындаы Сыана, Соза,Аоран, згент,Арккті жаулап, Сыанаты астана етті. Х . 50ж. Самаранд,Бхарды шабуылдап,осы ірді ішкі саяси міріне араласты.1457 ж. з Темір бастаан ойраттардан Сыана тбінде, Кккесене деген жерде жеіліп, онымен зін орлайтындай ауыр шарт жасасты. Бл жадай білхайыр ханны саяси беделін тмендетті. Нтижесінде Х .50ж. аяы 60 ж. Басында збек хандыынан Жнібек пен Керей слтандар бастаан халыты бір тобы Моолстана кшті.1468ж. білхайыр хан Моолстана жорыа аттанып, жолда кенеттен айтыс болды. Негізгі себептері:Жекелеген лыстар арасындаы берік байланысты болмауы,Шыыс хан рпатары арасындаы билік шін тартыстар, кшпенділерді асйектер анауына наразылыы, сырты саясаттаы стсіздіктер. Оны мрагері Шайх Хайдар хан ішкі тартыста лтірілді. білхайырды немересі Мхаммед Шайбан(1470-1510жж.) аза хандарымен Сырдария мен аратау аймаындаы алалар шін за соыс жргізді.1500ж. Мхаммед Шайбан Самаранды алды.1501-1502жж. Орта Азияны жаулады. 1510ж. Сыана тбінде асым ханны скерінен жеіліп, аза даласындаы ыпалы жойылды. 1510ж. Мерв тбіндегі шайаста аза болды. білхайыр хандыыны жеріндегі билік аза хандарына толы кшті. аза хандыыны рылуымен, білхайырдан тараан рпаты Шыыс Дешті ыпшаа билік жргізуіне тыйым салынды.ХІ.басында кшпелі збектерді бір блігі Шайбанилерді бастауымен Муереннахра кшіп кетті. азастан жер