Айта ру жне азастандаы 1985-1991 жж. азастандаы оамды-саяси мір
Кеес еліні басшылары тауарсыз утопияны іске асыруда бір-бірімен дйекті трде жарысып, сына алаындаы сияты шетсіз-шексіз эксперименттер жргізді. Елді рбір жаа басшысыны билікке келуі алдыы кезеде жол берілген ателіктер мен асырасілтеушіліктерді есеру жніндегі белсенді «реформаторлы» ызметімен ілесе жрді. Біра осы бастамаларды бріні зекті желісі «социализмді жетілдіруді»жоары леуетін анытау болды. 80-жылдарды аяына дейін идеологиялы ата аида мен саяси тзімсіздік алыптасан «кеестік лгіні» орынды баламасыны кез келген ммкіндігін жоа шыарды.
Кеестік кезеге дейінгі жне кеестік кезедегі тарихты сын кзбен айта ой елегінен ткізу демократиялы дерісті дамуындаы маызды белес болды. «Басаша болуы ммкін емес», «Тарихшылар дауласады», «Бл жайында айтылмады», «азастан тарихы: атадытар» атты жариялымдарда, мааалар жинатарында – азан револяциясына, Азамат соысы мен Отан соысына, большевиктер жетекшілеріні – В.Ленинні, И.Сталинні, Ф.И.Голощекинні т.б. айраткерлеріне жааша берілген баалар пайда болды. Шындыты іздеу ахуалында саяси террорды рбандарын атау жніндегі жмыстар жаластырылды. 1987 жылды ыркйегінде рылан КОКП ОК Саяси бюросыны 30-40 жылдардаы жне 50-жылдарды басындаы уын-сргіндерге байланысты материалдарды осымша зерделеу жніндегі комиссия 30-50 жылдардаы е ірі саяси злматтарды барып тран озбырлы жне задылыты бзу салдарынан боланы туралы орытынды жасады. 1988 жылы жртшылыты ысымымен азастан Компартиясы ОК-ні шешімімен жазысыз уын-сргінге шыраан А.Байтрсынов, М.Дулатов, М.Жмабаев, Ш.дайбердиев саяси, кейінірек азаматты трыда аталды. алы халы барасы осынау аза дебиетіні жарын кілдеріні шыармаларымен танысуа кптен кткен ммкіндік алды.
Кезінде Виктор Гюго: «Армияны шабуылына арсы труа болады, біра уаыты келген идеяны таралуына арсы труа болмайды» деп жазан еді. Жариялы пен демократияландыру идеялары оамды арышты арынмен згерте бастады. 1988 жылы КОКП-ны жмысм істеуінде, сталиншілдіктен арылу оиасын рістетуде бетбрысты жыл болды. Осы жылы ткен ХІХ Бкілодаты партия конференциясы тменгі буындаы партиялы яларды е ажетті жне зекті мселе ретінде айтылып жрген жайттарды жариялады. «Бюрократизммен крес туралы» арарда конференция «кадрларды іріктеп, орналастыруды ашы, конкурсты, шыармашылы негізде жргізілуін» талап етті. Конференция шешімдері арнасында партия йымдары кадрлерді іріктеп, жоарылату кезінде нерлым демократиялы рдістерді іс жзінде олдана бастады. Мселен, 1989 жылы алалы жне ауданды партия комитеттеріні жаадан сайланан хатшыларыны рбір шіншісі, 1990 жылы жартысынан астамы конкурсты негізде сайланды. Мндай кзарас басшылы рама нерлым ты кштерді келуіне жол ашты. азастанда бр рдіс 1989 жыла дейін кн тртібінен орын ала алмады. азастан Компартиясыны ХVІ съезінде кейбір делегаттарды республикалы партия йымыны жне оны басшылыны ызметін нерлым сыншылдыпен баалауа тырысан рекеттері табысты болмады. 1985 жылдан 1990 жыла дейін азастанда демократияны алыптасуында кейіннен игі рл атаран згерістер орын алды. Бл кезеде Коммунистік партияны з ішіндегі реформатиялы кштер зіні атарларына нерлым білікті, жаашыл, шыр ойлы, жан-жаты саяси білімді мегерген адамдарды тартуа объективті трде мдделі болды. кімет орындарыны удалауына арамастан, республикада 1987-1988 жылдары бастапыда экологиялы озалыстар трінде пайда болан бейресми йымдар жасатала бастады. Мндай жадайда алыптасан экономикалы жне саяси жйені тпазыын нерлым тереірек трлендіру ажеттігін тсінетін де уаыт жетті. оамды бастамаларда шектеуді ата саясатына арамастан, 80-жылдарды ІІ жартысындаы саяси оиаларды салдары ретінде азастанда жаа саяси ахуал алыптаса бастады. Кптеген оамды озалыстар мен бейресми йымдар пайда болды, кппартиялыа кшуді алышарттары алыптасты. Неше трлі митингілерде, демонстрацияларда, сайлаушыларды клубтарында кнделікті мірді зекті мселелері, ел дамуыны ккейтесті проблемалары талыланды. Республикадаы реформа жргізіп отыран ірі саяси орталыпен терезесі те бсекелесуші баламаа айнала алмаса да, трын халы арасында белгілі бір леуметтік негізге ие болан бейресми аымдарды жадайы басаша болды. азастандытарды ндылыа бадарлануы 1989 жылды маусымынан бастап республикалы партия йымыны басшысы, 1990 жылды 24 суірінен азастанны Президенті болан Н..Назарбаев жаына арай скеле серпінмен ойыса бастады, ол «нарыты экономика жне демократия бізді згерістерімізді тпкі масаты болма» деп есептеді. 1989 жылы апанда сол уаытта КСРО Жоары Кеесіне сайлауа тскен О.Слейменовты бастамасымен ядролы аруа арсы «Невада-Семей» озалысы дниеге келді, ол Семей полигонында ядролы аруды сынауды тотатылуын талап етті. На осы «Невада-Семей» азастанда айта ру кезеінде е ауымды, баралы озалыса айналу тадыры жазылды. Ая астынан дниеге келген озалысты азастанны кімет орындары олдады.1989 жылы «Невада-Семей» озалысы полигонда жарылыс жасауа жоспарланан 18 ядролы жарылысты 11-іне жол бермеді. 1989 жылы арашада КСРО Жоары Кеесі Ядролы сынауларды тотату туралы аулы абылдады. 1991 жылы 29 тамызда Мскеуде Ттенше жадай жніндегі мемлекеттік комиссияны (ТЖМК) блігі стсіздікке шырааннан кейінгі жаа жадайда аза КСР Президенті Н..Назарбаевты Жарлыымен Семей ядролы полигоны жабылды.Осымен бір мезгілде дерлік азастан оамында баса оамды озалыстар мен йымдар – «ділет», «Мемориал» т.б. топтаса бастады. кімет орындарыны 1988 жылды аяы мен 1989 жылды басында азастандаы бейресми оамды йымдарды бейтараптандыру рекеттері кімет басына Н..Назарбаев келгеннен кейін ана тотады.1990 жылды кктемінде біратар социал-демократиялы йымдар азастан социал-демократиялы партиясына бірікті. 1990 жылы мамырды аяында «Азат» лтты-демократиялы озалысыны йымдастыру комитеті рылды, оны рылтай съезі маусымда шаырылды.1991 жылы 7 ыркйекте Алматы аласында азастанКоммунистік партиясыны кезектен тыс ХVІІІ съезі тті. Съезде ККП-ні азастан Социалистік партиясы деп айта атау туралы шешім абылданды. 1991 жылы 5 азанда Алматыда азастан Халы Конгресі партиясыны (ХКП) І рылтай съезі йымдастырылды. «Невада-Семей», «Арал-Азия-азастан» халыаралы оамды комитеті («Арал-Азия-азастан» ХК), йелдер одаы, «Бірлесу» туелсіз ксіподаы, «аза тілі оамы», Республиканы жас рылысшылары ауымдастыы жне азастанны баса да біратар лтты-мдени орталытары ХК-ні рылтайшылары болды. 1991 жылы 5 азанда Алматыда азастанны «Азат» азаматты озалысыны І рылтай съезі ткізілді. Съезде озалысты Жарысы мен Бадарламасы абылданды. 80-жылдарды аяында баса да республикалардаы сияты азастанда да 800 мы мшесі бар коммунистік партияны леуеті тмендей бастады. КОКП атарынан партия мшелеріні шыу фактілеріні жылдан-жыла жиілеуі азастан Компартиясыны ішкі міріндегі кері кету рдісіні тым елеулі екенін крсетті. Егер 1988 жылы 265 коммунист з бастамасымен партиялы билеттерін ткізген болса, 1989 жылы олаоды саны 1468-ге дейін жетті. 1989 жылды аяында партиядан шыандарды саны КОКП мшелігіне тушілерді санынан асып тсті. Партияны тастап шыушыларды саны азастан Компартиясыны мір срген толы емес соы екі жылында крт сті: 1990 жылы 12446 адам, ал 1991 жылды алашы ш тосанында 15 мынан астам адам партиядан шыты.
1990 жылы 12 наурызда КСРО халы депутаттарыны кезектен тыс ІІІ съезі ашылды. Съезд КСРО Конституциясыны КОКП-ны оамдаы басшылы рлі туралы 6-бабыны кшін жойды, мны зі саяси жйені тбегейлі згеруін білдірді. Басаруды президенттік жйесіне кшу туралы шешім оны жмысыны екінші бір маызды орытындысы болды. Ел Президенті болып М.С.Горбачев сайланды.1990 жылы наурызда ХІІ сайланан аза ССР Жоары Кеесіні сайлауы тті. 340 депутатты мандата 1242 кандидат тіркелді. Сайлау сайлаушылар дауыстарыны тедігі принципіне сйкес келмейтін, Одаты сайлау туралы За бойынша ткізілді. Бл Заа сйкес былайша сайлау кзделді:Депутаттарыны 2/3-сі жалпыа бірдей сайлау жйесі бойынша сайланады;Депуттаттарды 1/3-і оамды йымдардан – шыармашылы одатардан, ардагерлер йымдарынан (соны ішінде КОКП-ден, комсомолдан) сайланды.
Билет
1) Ноай ордасы , Маыт лысы – Алтын Орда ыдырап, А Орда лсірегеннен кейін Бат. азастан жеріне іргелес аймата пайда болан мемлекеттік бірлестік. Негізгі аумаы Еділ мен Жайы аралыы боланымен, шыыста Жайыты сол жаасына, солт.-шыыста Бат. Сібір ойпатына дейін, солт.-батыста азана дейін, от.-батыста Арал, Каспий т-не дейін, кейде Маыстау мен Хорезмге дейінгі алапты амтыды. Н. о. алашында осы бірлестікті негізін алаан маыттарды атымен “Маыт Ордасы” аталан. “Ноай” атауы бдан кейініректе, алаш орыс жылнамаларында (1479), кейін шыыс деректерінде (1500) пайда болан. Бл атауды шыу тегі туралы кптеген зерттеушілер 13 -ды 2-жартысында Алтын Орда скеріні олбасшысы Ноай иелігіне араан лыс халы “ноай”, “ноайлы” аталандытан деп санайды. Тарихи жазба деректерге араанда Н. о-ны негізін Едіге алаан. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадаы билікті тгелдей з олына стаан тста иелігіндегі ноай лысы даралана бастады. Кастилия елшісі Р.Г. Клавихоны жазбасында Едіге ордасы 200 мынан астам жаса стааны айтылады. Ол Алтын Орданы зі ойан хандар арылы басарып, “бектер бегі” немесе “лы мір” атаына ие болан. Ибн Арабшахты айтуынша, оны жиырма баласыны райсысы жеке иеліктерде билік жргізіп, скер стаан. Н. о-ны даралануы 13 -ды 2-жартысында басталып, Нр д-Динні (1426 – 40) тсында аяталды. Орт. – Жайы з-ні тм. саласы, Сарайшы . болды. Алтын Орда ыдырааннан кейін пайда болан зге де ордалар сияты Н. о-нда этн. рылымнан грі, саяси рылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі”, мір атарды. Негізгі барасы “лыс адамдары” (ноян, мырза, князь, т.б.), “ара халы” деп аталды. Хан таы тек Шыыс хан улетіні ана лесі болса да, Н. о-ны саяси стемдігі, экон. тіршілігі маыт мірлеріні, яни Едіге рпаыны олында болып, билік атадан балаа кшіп отырды. 15 -ды орта шенінде ноайлар Сырдарияны орта аысындаы алаларды басып алып, Шы. Дешті ыпшаты саяси мірінде Едігіні рпатары Уаас би, Мса мырза, Жабыршы, т.б. басты рл атарды. лыстар мен ру-тайпалар арасында билік шін, жайылымды жер шін здіксіз крес жрді. Халыны негізгі ксібі кшпелі мал ш. болды. Н. о-ны рамына енген тайпалар (маыт, алшын, жалайыр, алы, керей, ыпша, найман, ар-ын, тама, т.б.) кейіннен аза халыны этн. рамын алыптастыруда лкен рл атарды. Ш.Улиханов Н. о. мен аза хандыы халыны туыстыы туралы “бауырлас орда” деп атаан (. аза-ноай арым-атынастары). 15 -ды аяында Н. о. орыс мемлекетімен саяси жне сауда-экон. байланыстар орнатып, ноай билеушілері Мскеу мен азан базарларына жыл сайын мыдаан жылы мен ой ткізіп трды. 16 -ды 2-жартысында азан мен Астрахан хандытарын Ресей жаулап аланнан кейін Н. о. лсіреп, бірнеше лыстара, ордалара блінді. Солт. Кавказда Кіші Ноай ордасы, Жем, Ойыл жаалауларында Алты лыс ордасы рылды. Исмаил мырзаны арамаындаы тайпалар лкен Ноай ордасын рып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне баынды. Еділ алматарыны шабуылынан кейін 1634 ж. ноайлар Еділді о жаалауына кшіп, Кіші Ноай ордасымен бірікті де, ырым хандыына туелді болды. Н. о. ыдырааннан кейін аза жерінде алан ел аза хандыы рамына енді. Н. о. тркі халытары тарихында лкен із алдырды. аза, араалпа, збек, татар, башрт, т.б. тркі халытарыны лт болып алыптасуында Н. о-на кірген тайпаларды лесі те мол. Олардан аса лкен мдени мра алды; . Ноайлы дуіріні дебиеті.
2)«Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. Апан ткерісінен со Ресей конституциялы демократиялы партиясыны аза мше тобынан рылан. Траасы — лихан Бкейханов.Алаш партиясы мшелері Алаш Орда кіметіні рамында барынша кпшілігі болан. Тарихты халы жасаанымен, оамны тарихи даму задылытарын реттеп отыратын задар мен ыты жаттарды, саяси-ыты доктриналарды наты тлалар жзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілді де атарар ызметі зор. аза жері екі асырдан астам Ресей самодержавиесіні ол астында болан жылдарда аза халыны з тадырын зі билеу ыынан айыраны, кк трік дуірінен бастау алан бірегей саяси тарихы бар халы тгелдей империялы задарды бауына тскені біздерге тарихтан белгілі. аза оамыны осы бір асіретін халыты озы ойлы, кзі ашы кілдері аара бастады. Олар халыты саяси крес додасына бастап шыты. Бан себеп болан 1917 жылы Ресейдегі ос ткеріс еді. Патша кіметіні татан лауы саяси кресті одан рі ыздыра тсті. аза зиялылары саяси ызметті атерлі жолына жалтатамай, жаниярлыпен крескен крнекті тлалар шыты. Олар: .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Абаев, .Ермеков, Х.Досмхамедов, Ж.Досмхамедов жне т.б. болатын. Олар патша самодержавиесіні аза халыны саяси-сезіміні алыптасып, оны саяси креске ласуына барынша кедергі келтіріп отыранын бірден тсінген еді.1917 жылы Апан ткерісіні жеісі кллі аза деген лт зиялыларыны басын бір жерге осуа ммкіндік келді. 1917 жылды суір-мамыр айларында кптеген облыс-уезд орталытарында айматы аза сиездері ткізіліп, аза комитеттері рыла бастады. Оларды жекелеген кілдері Уаытша кіметті жергілікті органдары болан облысты жне уездік атару комитеттеріні рамына енгізілді. 1917 жылы аза сиездері Орынбор (Торай облысты), Орал (Орал облысты), Семей (Семей облысты), Омбы (Амола облысты) т.б. алаларында болды. аза сиездерін ткізуге лт зиялылары белсене кірісті. Орал облысты азатарды 1-ші сиезі 1917 жылы 19-22 суір аралыында Орал аласында тті. Сиезді уаытша аза комитетіні траасы байдолла лібеков ашып, ттытау сз сйледі. Осы сиезде бірінші кезекте Мемлекетті басару туралы, Уаытша кімет туралы жне жріп жатан импералистік соыса кзарас туралы мселелер аралды. Сиез трт кнге созылды, сиезді соы тртінші кні облыстаы оу-аарту, мдениет жне т.б. мселелер аралды. Сиез делегаттары Орал облысында азатар арасында бастауыш, орта, жоары білім беру жйесі анааттанысыз деп тауып, тмендегі шешімдерді абылдады: - малімдер сиезін шаыру ажет; - Орал аласында уаытша орта оу орнын ашу ажет, ерлер гимназиясыны бадарламасы негізінде аза балаларына арнайы оу орнын йымдастырып, оны азатар аражатына салынан брыны ксіптік мектепті йіне орналастыру жн деп табылсын; - аза тілінде газет, брошюралар шыару ажет деп табылсын; Сиезде бдан баса да мселелер аралды, баса аралан мселелерді осанда саны 23-ке жеткен. Орал сиезіні арарында облыс орталыында орта мектеп ашу жне ксіби мамандарды атысуымен халы аарту ісін реформалау мселелерін талылау шін малімдер рылтайын шаыру ажеттілігі крсетілді . Осы съезде Жаанша Досмхамедов: «Бізді масатымыз – ел билеуді халыты з ольша беру, аза халы автономияа ие болып, алдаы уаытта тадырын з олына алады. алы азаты аяусыз анаан патша орнынан тсті. Ендігі жерде азаты елді трмысын, тілін білетін, мінез-лын, дет-рпын білетіндер ана басарады. Осыан байланысты алай боланда да біз Ресейден автономия алуа тиістіміз», деп з ойын білдіреді . Жааншаны жалынды сзінде мемлекетті саяси рылысы мен оны мемлекеттік тілі, оны олдану аясы ашы трде айын айтыланын біздер ынуымыз керек. Кешегі ткен 1986 жылы желтосан оиасыны рбандары болан жастар да Жааншаны ой-пікірін айталаанын біз еске тсірмей кете алмаймыз. XX асырды басындаы алаш ардатылары халыты лтаралы бірлікке шаырды, олар лтшылдыты арау еткен жо, керісінше лтын сйген лтжанды азаматтар екенін танытты.1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпыаза съезінде «Алаш» атты партия рылып, бл сиезде 14 мселе аралды. Осыларды ішінде ерекше атайтынымыз: 1) Мемлекет билеу трі; 2) аза облыстарында автономия; 3) Жер мселесі; 4) Оу мселесі жне т.б.
Мемлекетті билеу трі Ресейде демократиялы, федеративтік парламенттік республика болу керек деп крсетілген Н.Мартыненконы «Алашорда» атты жаттар жинаында . Ал 1917 жылы 24 маусымдаы «аза» газетінде автономиялыты негізі туралы ртрлі пікір-сыныстар айтылан. аза мемлекетіні лде Федеративтік Россияны бір автономиялы блігі боланы жн бе? азатар з бетімен туелсіз ел бола ала ма, лде туелсіздікке баса халытармен одатасан жадайда жете ме деген сратар талыланды. Біра бл сиезде наты пікірге келе алмады. Ал жер мселесі рылтай сиезіне алдырылды. Кн тртібінде айрыша мнге ие болан дін, оу-аарту, йел мселелері жне сот жйесі болды. Брыны ескі сот жйесі («Народный сот») тараты.
3. Мемлекеттік егемендік туралы декларация - 1990 ж. 25 азанда аза КСР Жоары Кеесіні аулысы бойынша абылданан тарихи жат. Декларацияда аза КСР-іні мемлекеттік егемендігі жарияланып, елді саяси-ыты туелсіздігіні бадарламасы баяндалды. Ел аумаыны ттастыы, оан ол сылмайтындыы, аза халыны жнеазастандаы баса да этнос кілдеріні тл мдениетін, дстрін, тілін айта тлету мен дамыту, лтты адір-асиетті ныайту мемлекетті аса маызды міндеттеріні бірі ретінде айтылды. Конституциялы рылыса арсы жасалатын кез келген кштеу рекеттері, оны аумаыны ттастыын бзуа шаыратын, лт араздыын оздыратын жария-рандарды за бойынша жазаланатыны ескертілді. Республиканы саяси, экономикалы, леуметтік, лтты-мдени рылысына, оны кімшілік-ауматы рылысына байланысты мселелер ешкімні араласуынсыз дербес шешілетіні жарияланды. Президент - Республиканы басшысы, е жоары кімшілік-атарушылы билікті иесі ретінде танылды. Жер, оны ойнауы, су, уе кеістігі, сімдіктер мен хайуанаттар дниесі, баса да табии ресурстар, халыты мдени жне тарихи азыналары, бкіл экономикалы, ылыми-техникалы леует Республика егемендігіні негізін рай отырып, оны ерекше меншігінде болатыны крсетілді. Деклараияда: "аза КСР-і Республика лесіне сйкес жалпыодаты мліктегі, оны ішінде алмас, валюта орлары мен алтын орындаы з лесіне ылы, республика аумаында ядролы аруды сыналуына, жаппай ырып-жоятын аруды зге трлері (хим., бактериолог., биолог., т.б.) шін сына полигондарын салуа жне оларды жмыс істеуіне тыйым салынады" деп жазылды. "аза КСР Жоары Кеесі мен Президентке баынатын, соларды баылауында болатын з ішкі скерлерін, мемлекеттік ауіпсіздік жне ішкі істер органдарын стауа аза КСР-ні ы бар" делінді. Декларациядаы бадарлама негізінде 1991 ж. 16 желтосанда "азастан Республикасыны Мемлекеттік Туелсіздігі туралы" Конституциялы За абылданды.
ТМД. 1991 ж. желтосанны 8-інде Минскіде (Беловеж) Ресей, Беларусь жнеУкраина басшылары кездесіп, 1922 ж. КСРО рылуы туралы Келісімі істен жойыландыы жне ТМД рыландыы туралы келісімге ол ойды. 1991 ж. желтосаннны 13-інде Орта Азия мен азастанбасшылары Ашабатта кездесіп, «Беловеж келісімін» олдайтындытарын млімдеді. 1991 ж. желтосаннны 20-ындазірбайжан, рменстан, Беларусь, азастан, ырызстан, Молдова,Ресей, Тжікстан, Трікменстан, збекстан басшылары Алматыдажелтосан 21|21 желтосанда ТМД-ны ру туралы Келісім хаттамасына ол ойды. Кездесуге атысушылар ішкі жне сырты саясатты ртрлі салаларында ынтыматастыа бейілділігін растайтын, брыны КСР Одаыны халыаралы міндеттемелерін орындауа кепілдік жариялайтын Алма-Аты Декларациясын абылдады. 1993 жылы желтосанда Достастыа Грузия осылды, ал 2009 жылы 18 тамызда аталан бірлестіктен шыты. Трікменстан ТМД-ны ауымдастырылан мшесі болып табылады. Туелсіз Мемлекеттер Достастыы мемлекет болып табылмайды жне лтстілік кілеттікке ие емес. Ол зіні барлы мшелеріні егеменді тедігіне негізделген жне 1993 жылы 22 атардаы Жарлыы бойынша іс-рекет жасайды. Достастыты мше мемлекеттері халыаралы ыты дербес жне теыты субъектілері болып табылады.
18 билет.
Моолстан.ХІ . ортасы – ХІ . басында Отстік – Шыыс азастан аумаы Моолстан мемлекетіне кірді. Бл мемлекет ХІ асырды ортасында Орта Азияны солтстік-шыыс блігі, Жетісу мен Шыыс Тркістан жерінде Шаатай лысы ыдырааннан кейін рылды. Моолстанны негізін салушы – дулат тайпасыны басшысы мір Болатшы.Билеушісі – Тоылы Темір хан(1348-1362жж). Астанасы- Алмалы(Іле алабында). Территориясы- Отстік-Шыыс азастан, ырызстан, Шыыс Тркістан. Моолстанны шекарасы туралы Мхаммед Хайдар Дулати “Тарихи-рашиди” ебнгінде жазан:”Шекарасыны зындыы мен ені 7-8 айлы жол. Баркл, Ертіс – Ккше теіз – Тркістан- Ташкент, Ферана, ашар, Асу аралыы”.Орталы аймаы- Жетісу. Моолстан атауы монгол сзінен шыан. йткені трік жне парсы деректерінде монголдардыосылай атаган. Халы: дулат, алы, керей, арын, йсін, т.б. тайпалар. Дулаттар- е уатты тайпа. Бл тайпаларды кпшілігі кейін аза халыны рамына енді, ал Тянь- Шань атегі мен Шыыс Тркістанды мекендеген тайпалар ырыз жне йыр халытарын рады. Билеуші титулы-хан.Дулат тайпасы мірлерінен лысбектер (ханны кмекшілері) таайындалды.Ханды кеес мемлекетті ішкі жне сырты істері, скери жоры жне жайылымды жерлерді блумен айналысты.Асйектер жерді шартты трде иеленді.Салыты бірнеше трі жиналды.скери, кліктік, ебек ету, байланыс міндеткерліктері болды. Моолстанны алашы ханы Тоылы Темір з билігн ныайту шін ислам дінін тірек етті. Соыс жорытары:1361 жыл- Муереннахрды тгел басып алып, баласы Ілияс ожаны билеуші етіп ойды. Кейін ол кесіні орнына Моолстанны билеушісі болды(1362-1365).1365 жыл- Ілияс ожа Муереннахра жорыа аттанып, Сырдария бойында, Ташкент тбінде Темір скерін жееді. Біра Самаранды ала алмай, кейін шегінеді. Оны тсында зара ырысу соыстары басталып, Моолстан бірнеше блікке блінді: - Дулат мірі Камар-ад-дин- Жетісуды;- Енге тре – Іле мен Тарбаатайды биледі. Осыны пайдаланан мір Темір Моолстан мен А Ордаа шабуылдап, оан арсы екі ханды ода рды.ыдыр ожа хан (1385-1399 жж) Темірді жее алмай, зін оны вассалы деп мойындайды.Мхаммед хан(1408-1418 жж) Темір Ыпалынан тылып, Шу-Талас бойын айтарып алды. Х асырды бірінші жартысында Моолстана ойраттар шапыншылыы жиіледі.Уайс хан(1418-1429) астананы Ілебалы аласына кшіріп, ойраттара батыл арсылы крсетті. Оны мрагерлері арасында талас басталды.Есен-Ба(Уайсты баласы) хан Х асырды 30 жылдарыны ортасында кімет билігін иеленді(1429-1462)Х . 50ж аяында Батыс Моолстана Жнібек пен Керей бастаан халы кшіп келді.Моолстан ханы Есен-Ба олара жер берді. Есен-Баны масаты:азатарды ойраттара жне Темір улетіне арсы скери кш ретінде пайдалану;арсыласы білхайыр мен Жніске (інісіне) арсы ою.Моолстанны ыдырауыны себептері:Феодалды зара ырыстарАсйектерді елді лестік жерге блшектеуі Халы наразылыыны жиілеуі жне аза хандыына барып осылуы.ХІ басында Моолстан хандыы жеке мемлекет болып мір сруін тотатты.Жетісудаы аза рулары мен тайпалары аза хандыыны рамына еніп, азаты лы жзін алыптастырды.Моолстан аза хандыыны рылуына жне азаты жеке халы болып алыптасу барысына негіз болды.
2, Бірінші бкілазаты съезд 1917 ж 21-26 шілдеде Орынбор аласында тті. Оан Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бкей мекендеген аудандарыны кілдері атысты. Съезде Байтрсынов пен Дулатов «автономиялы туелсіз аза мемлекетін ру» идеясын сынды, ал Бкейханов «демократиялы, федеративтік жне парламенттік Россия республикасыны рамындаы» азаты лтты – территориялы автономиясы болуын олдады. Съезде рылтай жиналысына сайлау туралы мселені талылап, оны депутаттыына кандидаттыа р облыстан сынылан 81 адамны тізімін бекітті жне съезд арарларында Амола, Семей, Торай, Орал облыстары мен Закаспий облысын мекендейтін азатар шін жеке муфтиат ру ажеттілігі айтылды. Бірінші жалпыаза съезд зіні кн тртібіндегі аса маызды мселелерді бірі – аза саяси партиясын ру мселесін талылау барысында іс жзінде осы партияны йымдастыруа арналан рылтай жиналысына айналды.Партияны йытысы болан айраткерлер аза еліні Алаш Автономиясы атанан лтты мемлекетіні мірге келгенін жария еткен Екінші Жалпыаза съезін (1917,желтосан)дайындап ткізді.Осы съезде Алашорда-лтты кеес кіметі мірге келгені млім.Оны мшелері тгелдей дерлік здерін « Алаш» партиясыны мшесі санааны кмн тудырмады .Сонымен бірге Дулатовты 1917ж желтосанда болып ткен Екінші Жалпыаза съезінде Алашорда кіметі рылан со , « Алаш» партиясы екінші дрежеде алып ойды деген пікірінде де тарихи шындыты табы бар екені даусыз . Алашорда кіметіні мірге келуіне тікелей себепші болан жадай Уаытша кіметіні басада шет айматардаыдай азас-да да е зекті лт міріне атысты мселелерді шеше алмаан лжуаз, трасыз саяси билікке айналуы оны арты бкіл империяны амтыан анархия ,зорлы пен зомбылыа ласуы еді.
3. аза- омды-саяси мірі. Партиялар мен оамды йымдар.лтаралы атынастар.. лемдегі е лкен мемлекет-КСРО- ыдырауы ж/е оны рамындаы респуб- саяси,эконом- ж/е мдени блінуі кптеген иыншылытар туызды. 1993 ж Президент Н..Назарбаев Лиссабон хаттамасына ол ойып, аз-н ядролы арудан еркін айма болып жарияланды.1992 ж ырйек азан Алматыда дние жзі азатарыны тыш рылтайы тті.лемні 13 елінен келген отандастарымыз атарына лкен аза диаспорасы бар збекстан мен Ресейден келушілер кп болды.Барлы атысушылар-800 адам. рылтайда аз-н Жоары кеесіні 1992 ж 26 маусымда абылдаан «Кшіп келу тур.» За негізінде андастарымызды елге оралуына ммкіндік жасаланы айтылды.аза- егемендік алуы,КСРО диктатурасыны лауы оамды дамуды табии атрибуты боп саналатын кппартиялы рістеуіне жол ашты. 1993 ж соы 4 саяси партия тіркелді- аз- социалистік партиясы,Р- партиясы,аз- халы конгресі партиясы,аз- коммунисттік партиясы.1995 ж басы «аз- аграрлы партиясы» рылды.1995 ж жаз «аз- демократиялы партиясы» рылды.1998 ж араша «А жол» партиясы рылды.Жетекшісі-Н.Оразалин.1999 ж атар «Отан» партиясы рылды.Траасы –Терещенко.2000 ж арша «аз- демократиялы тадауы» атты оамды бірлестік рылды.2000 ж респуб-ы ресми тіркелген партиялар саны-15.Елімізде саяси партия- ж/е партиялы жйелерді орныуына,туелсіз баспасзді дамуына кп кіл блінді.Бл жадай респуб- ркендеуіне,оамны демократиялануына, реформаны тередеуіне, эконом- ж/е халыты трмыс-тіршілігіні жасаруына ыпал етті.
азастандаы саяси жйені жетілдіріп, партияларды ірілендіру шін “Отан” партиясыны зімен масат-мддесі бір баса партиялармен бірігуі нтижесінде рылан. 2006 жылы желтосан айында “Отан” РСП-ны 10-съезінде партияны аты “Нр Отан Халыты Демократиялы Партиясы” болып згертілді. Бл партияны атарына “Отан”, “Асар”, “Азаматты” жне “Аграрлы” партиялар бірікті. 2007 жылы тамызда ткен парламент сайлауында “Нр Отан” партиясы айын басымдылыпен жеіске жетіп, билік партиясы аталды.Трааны бірінші орынбасары – Ныматулин Нрлан Зайроллалы. «Отан» республикалы саяси партиясы 1999 жылды атарында рылып, сол жылы 12 апанда азастан Республикасыны ділет министрлігінде тіркеуден тті.«Нр Отан» партиясыны блімшелері азастанны барлы облыстарында, Астана жне Алматы алаларында бар.Партия оамды одан рі демократияландыруа баытталан экономикалы жне саяси реформаларды жзеге асыруа; азаматтарды мір сру дегейін ктеруге; леуметтік ділеттік орнатуа жне елімізде тратылыты сатауа; лтаралы жне конфессияаралы келісімді ныайтуа; азастан Республикасыны жан-жаты жне йлесімді дамуы шін азаматтарды отансйгіштігі мен жауапкершілігін трбиелеуге белсенді ыпал етуді басты масаттары етіп жариялады. Мжілісте «Нр Отан» парламенттік кпшілікке ие. 2007 жылы ткен Мжіліс сайлауыны орытындылары бойынша «Нр Отан» 88,41% дауыс иеленіп, Парламентті тменгі палатасына партиядан 98 депутат сайланды.
Билет.
1."аза" атауыны (этнонимі) шыуы жнінде трлі пікірлер бар. Бл мселені тірегіндегі трлі пікірлер XVIII асырдан бері жаласып келеді, біра зерттеушілер лі бір тотама келген жо.
Бгінгі тада "аза" этимологиясыны жиырмадан астам тсіндірмелері бар. Мысалы, "аза" деген сз "аз" жне "а" деген сздерден шыан. "Бл — аздай тізілген кш керуеніне арап ойылан ат", — дейді немесе: "аза" атауы "ас" (хас) — наыз жне "са" — кне замандаы сатар атауынан ралан жне "хас-са" — наыз са деген ымды береді", — дейді.
"аза халыны халы болып алыптасуыны аяталуы XV асырды екінші жартысы мен XVI асырды басында дербес аза хандыыны рылып, алыптасуымен байланысты. Сонымен, халы болып алыптасуды таы бір шарты — з мемлекеттілігіні болуы XV асырды екінші жартысында іске асты. аза хандыында брыны кезде басымыра болып келген рулытайпалы сана бірте-бірте лсіреп, баран сайын аза ымындаы орта халыты этносты санаа ласты. Сйтіп, аза жері, аза елі, аза мемлекеті деген ымдар алыптасты.
1245 жылы ммлктік Египет мемлекетін басаран ыпшатар араб-ыпша сздігін жасатан. Онда "аза" деген сзді "еркін, кезбё" деп аударады. Бл терминге леуметтік маына беріліп, з руынан, тайпасынан блініп шыып, зінше еркін мір сріп, кн крген топты атайды.
"азатар" термині XV асырды 50-жылдарында Шу мен Талас зендеріні аралыына збек ханы білхайырдан блініп кшіп баран тайпа топтарына бекітілген. Біртіндеп "аза" термині этносты мнге ие болан.
Сонымен, бізді кз алдымыза халыты алыптасу кезедерін жетерліктей айатайтын екі кезені слбасы келеді:
1. Х асырды алашы жартысы — збекия, яни білхайыр лысы рамындаы ш сан жрттан тратын Алаш мыы Одаы;
2. XVI асырды екінші онжылдыы — крші мемлекеттер дербес ел ретінде тани бастаан асым хан билігіндегі ш жзден тратын аза лты. Яни, бл арада аза лтыны алыптасу дерісіні аяталуы аза мемлекеттігіні рылуына ттас келеді. Бл екі кезе йлесімділік тауып, бірін-бірі толытыра тседі
2. 1914 жылы басталан дниежзілік соысты салдарынан Ресей империясы лкен дадарыса шырады: бірінші – экономикалы , екінші – саяси дадарыс. Соысты салдарынан елді шаруашылыы ирады, ндіріс орындары тотады, теміржол атынасы бзылды, ауыл шаруашылыы кйреді. Бл дадарыс жмысшылар мен шаруаларды кіметке деген лкен наразылыын туызды. Патша кіметі бл дадарыстан шыуды жолын таба алмады, сйтіп елді басару абілеті тмен болды. Осы аталан дадарыс патша кіметіні 1917ж. апан айында лауына себеп болды. Оны Апан ткерісі деп атайды. Осы ткерісті нтижесінде ос кімет - жмысшылар мен шаруаларды кеесі жне буржуазиялы Уаытша кімет рылды 1917ж. 25 азанда Уаытша кімет лап, оны орнына большевиктер басаран Кеес кіметі орнады. Бл жмысшылар мен шаруаларды билігі орнаан кіметі еді. Оны масаты – пролетариат диктатурасыны басшылыымен Ресейде жаа оам – социализмді орнату. Бл оиа бкіл лемді др сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады. азан ткерісі елді экономикалы жне саяси дадарыстан шыуа жол ашты. В.И.Ленин бастаан большевиктер партиясы осы дадарыстан шыуды сара жолы – Ресейді империалистік соысты тотатып, бейбіт мірге кшу деп білді. Сондытан Ресей е бірінші болып бірінші дниежзілік соыстан шыады. Кеес кіметі уелі орталыта Петроградта орнады да, одан рі тез арада Ресейді шет айматарына дейін орнады. Ресейді ол астында болып келген орыс емес баса халытарды ебекші барасы азан ткерісінен кейін экономикалы-леуметтік кйзелістен шыумен бірге отаршылдыты бауынан босанып, туелсіздік алатын шыармыз деп міттенді. Большевиктер барлы лттар мен лыстарды, халытарды тедігі мен бостандыын, азаттыын жариялай отырып, оларды ткеріс туыны астынан кетпеуге шаырды. Кеес кіметі азастанда да орнай бастады. 1917ж. азаннан 1918ж. наурыза дейін азастанны кптеген аудандарында Кеес кіметі орнады.Кеес кіметіні орнаан алашы жері Перовск (ызылорда) аласы болды. Мнда жмысшылар мен солдаттар кімет билігін 1917ж. 30 азанда з олына алды. Перовскіде лкен скери гарнизон орналасан еді жне темір жол станцясы болатын.1917ж. араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша – желтосан айларында Кеес кіметі улиеатада (Тараз), Тркістанда, азалыда, Арал поселкесінде жне Сырдария облысы- ны баса да ірі елді мекендерінде ан тгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл аласында жаа кімет 10 арашада орнады. 1917ж. желтосан – 1918ж. наурыз аралыында Кеес кіметі Торай облысыны орталыы жне останай, Атбе алалары мен баса да ірі елді мекендерде орнады. Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына 1918ж. апанны орта кезінде кшті. Жетісуда Кеес кіметін орнату жылындаы крес 1918ж. кктеміне дейін соылды. Себебі мнда ткеріс арсыластары кштері басым болды. Верный аласы Жетісу аза-орыс скерлеріні орталыы болды, ал азатар патшаны тірегі боланы белгілі. Кеес кіметі 1917ж. наурыз айында Жаркентас, Сергиопльда (Аягз), Талдыоранда, суірді бас кезінде Лепсіде орнады. Кеес кіметіні е соы орнаан ауданы – Орал аласы болды, онда жаа кіметті билігі наурыз айында жмысшыларды олына кшті. Сйтіп, 1917 жылды азан айынан бастап 1918ж. наурыз айына дейін Кеес кіметі. азастанны кп жерінде жеіске жетті. Сонымен азан ткерісін олдайтын кштер басым болан жерлерде жергілікті билік кеестер жаына тгелдей шыты. Мндай жадай азастанны Солтстік-Шыыс облыстарыны кптеген аудандарында, Сырдария жне Бкей ордасында орын алды. Біра ткеріс арсыластарыны кштері кбірек шоырланан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында кімет билігі жмысшылар мен шаруаларды олына арсылы крсеткендерді таландау арылы кшті.азан ткерісінен кейін азастанда кеестік аппарат ру жне экономика саласында алашы згерістер енгізіле басталды. Ол андай шаралар:-ескі мекемелер, оны, ішінде уаытша кіметіні комиссарлары, отарлау-шенеуіктік кімшілік оныстандыру басармасы, брыны сот жйелері жойылып, кімет билігі жмысшы, солдат депутаттары кеестеріні олына те бастады;Ескі мемлекеттік аппараты ирату отарлау саясатына берілген лкен соы болды. Ол ебекшілерді кеес жмысына белсене атысуына жадай жасады;-шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;-ерлер мен йелдер тедігі іске асырылды, адамдарды сословиеге блінуі жойылды;-ткеріске арсылар мен крес жніндегі ттенше комиссиялар, милиция рылды;-кеестерді жанынан ебек, аарту, денсаулы сатау т.б. блімдер ашылды;-задар, жарлытар тек ана орыс тілінде ана емес, аза тілінде де жарияланатын болды;-кеес ызметкерлерін даярлайтын курстар жмыс істей бастады;-облысты кеестер жанынан лтты арым-атынастарды реттейтін комиссиялар рылды;-жерге жеке иелік ету жойылып, азастандаы шіркеу мен монастірлерді, помещиктерді, бай аза-орыстарды, патша шенеуіктеріні иелігінде болып келген, сондай-а оныс аудару орындаы жерлер ебекшілерді пайдалануына берілді.
3. 1991 ж 16 желтосан – республиканы туелсіздік алан кні.Туелсіз азастанды лем мемлекеттеріні арасында бірінші болып бауырлас Трік Республикасытаныды.Туелсіз аз- дипломатиясы тарихында алашы сенім грамотасын тапсыран – Тркияны азастандаы Ттенше ж/ кілетті елшісі Арын зпай.1991 жылды соына дейін аз- туелсіздігін лемні 18 елі таныды.1992 жылды ортасына арай республика туелсіздігін жер шарыны 30-дан астам елі мойындады:АШ,ытай,Иран,Пкістан,Канада,Швейцария т.б.1992 жылды соы – туелсіз республиканы дние жзіні 106 мемлекеті танып,61 мемлекетпен дипломатиялы атынас орнатылды.1999 жылды басы – дние жзіні 150 мемлекеті танып,106 мемл-пен дип- атынас орнатылды.азіргі аз. Шет елдерде 30-дан астам дипломатиялы ж/ консулдытар ашты.Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен халыаралы ,лтаралы йымдарды 16 кілдігі жмыс істейді.1992 ж 2 наурыз – аз. Б-на мше болып абылданды. аз- туелсіз мемлекет болып алыптасуы кезек кттірмейтін міндет ретінде республиканы мемл-к рміздерін абылдауды талап етті.1992 ж 4 маусым – Р- мемл-к Туы мен Елтабасы абылданды.Ту авторы - суретші Шкен Ниязбеков.Елтаба авторлары – сулетшілер Жандарбек Млібеков,Шот-Аман Улиханов.1992 ж 6 маусым – Жоары Кеес сессиясыны салтанатты мжілісінде жаа мемл-к рміздерді ресми трде таныстыру рсімі ткізілді.1992 ж 11 желтоксан – Р мемл-к нраныны мтіні бекітілді.Мтінін жазандар – Мзафар лімбаев,адыр Мырзалиев,Тманбай Молдаалиев,Жадыра Дрібаева.уенін жазандар – Ман Тлебаев,Евгений Брусиловский,Латиф Хамиди(1944 жылгы нсасы саталды).1992 ж 15 желтоксан - нран республикалы баспасз беттерінде жарияланып,халыа таныстырылды.
Билет