Азастан территориясындаы этногенетикалы рдістердынегзгі кезедері. аза этнонимі . 1 страница
аза халыны алыпасу процесі кне заманнан б.з.б. II-I мыжылдытан басталады. аза халыны алыптасу кезедері:Кне заман- б.з.д. VIII- б.з V . уелгі орта асыр- VI-X.Орта асыр-X-XIII.Кейінгі орта асыр- XIV-XV.Кейінгі орта асыр-XV-XVIазастан жерінде этникалы процесті шешуші кезеі- Б.з.б. I мыжылдыыны ортасы, тріктерді жаппай кшіп келуіне баланысты.Ежелгі са, сармат, йсін, алыларды рпаымен араласан тріктер этно-демографиялы жадайды згертті.Этникалы алыптасу процесіні келесі кезеі-X-XII асырларда мір срген арахан жне ыпша хандытарымен байланысты.XIII асырды басында Шыс хан ысымына шыдай алмай кшіп келген наймандар мен керейлер де бл процеске з лестерін осты. Монол шапыншылыы халы болып алыптасу процесіне тежеу болды.
XIII-XIV асырларда А Орда, Моолстан, білхайыр хандыы, Ноай Ордасыны рылуы мен ныаюы аза тайпаларыны бірігуіне келді.XV асырда аза хандыыны рылуы аза халыны алыптасуы процесіні аяталуын тездетті.XVI асырды басында аза хандыы біріктірген тайпалар аза этносыны негізін рады: йсін, алы, ыпша, арын, дулат, керей, найман, алшын, оыраттар т.б. Бл тайпаларды тілі-тркі тілі, антропологиялы типі-монол нсіліні отстік сібір тобы.Шаруашылыы-кшпелі мал шаруашылыы жне егіншілік.
Тайпалар мен халытарды бірігуіні маызды кепілі-шаруашылы пен шаруашылы байланыстарды дамуы б.т.аза халыны алыптасу процесі XIV-XV. аяталды.Саяси жаынан шшыраы этникалы туыстас топтарды басы осылып, аза рулары мен тайпаларыны бірігуіне аза хандыыны рылуы сер етті.XV -ды екінші жартысы –XVI асырда негізгі этникалы топтарды аза халына жне олар орналасан ауматы аза хандыына бірігуі, ттас халы болып алыптасуды аяталуын тездетті.XV-XVII -р- азастанны аумаындаы трындара іс жзінде орта негізгі белгілер мен аза этносыны зіне тн материалды жне рухани мдениеті бекіп жетілді «аза» термині.
«аза» терминіні шыу тарихыны бірнеше болжамы:Тарихшы Бартольд : з мемлекетінен, тайпа, руынан блініп жеке мір сруші адам.М.Аынжанов: ас-са, наыз са деген атаудан аза шыан.XII-XV -рда тркі тілінде жазылан деректерде: еркіндік асаушы, батыл маынасын білдіреді.Тркологтарды пікірінше, АЗА терминіні бастапы таралан жері- Шыыс Дешті ыпша.Жазбаша дебиетте АЗА термині 1245 ж мамлюктік Египет мемлекетіні ыпшатары кезінде шыан араб-ыпша сздігінде бірінші рет олданылан.
2, азастан азамат соысы жылдарында — жмысшы-шаруа Кеестеріні орталытаы жне жергілікті жерлердегі билікті басып алуы алашы кннен-а латылан таптарды арулы арсылыын туызды. Азамат соысы билік шін кресті жаласы болып шыты, сондытан 1917 жылы азан арулы ктерілісі мен Азамат соысыны арасында айын шек болмады. Ел 1917 жылы 25 казаннан бастап Азамат соысы жадайында мір срді немесе бл дата елді тапты белгісі бойынша бір-біріне жау екі лагерьге боліп тастады, арадаы крес бітіспес анды ырына ласты.азастанда Азамат соысы ошатарыны бірі Орынбор губерниясы мен Торай облысыны кімшілік орталыы Орынборда — аза атаманы Дутовты 1917 жылы арашаны аяында Кеес кіметін латып, Кеестерді II Бкілресейлік съезіні делегаты С. Цвиллинг бастаан революциялы комитетті ттындауымен пайда болды. Жоарыда айтыландай, 1917 жылы 5—13 желтосанда Орынборда «Алаш» партиясыны II Бкілаза съезі болып тті. Съезде Уаытша халыты кеес — «Алашорда» (Алаш автономиясы кіметі) рылды. Азамат соысы басталысымен Алашорда бастаан жне Кеестер мен большевиктерді олдаан екі жа бір-біріне арсы трды.Кееске арсы кштер Орынбордан баса Жетісу мен Оралда да топтасты. Бл аймата антикеестік кштерді леуметтік базасын Жетісу мен Оралдаы аза скерлері, кпестер мен саудагерлер рады. Кеес кіметіне жергілікті алашордашылар да арсы шыты. 1914 ж арашада Жетісу аза скерлеріні «скери кеесі» Жетісудаы жоары билік — «скери кіметті» рды. А гвардияшыл офицерлер мен юнкерлер Верный аласына жан-жатан келіп бас осып жатты, осы жерде алаш полкі рыла бастады. А азатар диктатурасы Кеес кіметін жатаушылара арсы зорлы-зомбылы шараларын жргізді. Шаруалар депутаттары облысты Кеесі газетіні редакторы Березовский, жмысшы Овчаров айуандыпен лтірілді, кптеген жмысшылар мен солдаттар — жергілікті Кеестерді мшелері ттына алынды. Азамат соысыны ендігі бір ошаы 1917 жылы арашада Оралда алыптасты. Осында рылан Орал аза скерлеріні облысты «скери кіметі» а гвардия офицерлеріне, азатарды атаман-кулак элементтеріне сйенді, олара жергілікті серлер, меньшевиктер жне алашордашылар белсенді трде олдау крсетті. Азамат соысыны етек алуына бірінші дниежзілік соыс жылдарында ттына тскен Австрия-Венгрия армиясыны солдаттарынан рылан Чехословак корпусы блігіні лкен маызы болды. Жасы аруланан 50 мы адамды корпус 1918 жылы мамырды аяында Еділ бойы мен Сібірде —Транс сібір магистраліні зына бойында Кеестерге арсы шыты. Корпусты бір блігі ішкі контрреволюциялы кштермен бірлесе отырып, Петропавл, Амола, Атбасар, останай алаларын басып алды. Чехословак корпусыны бас ктеруі большевиктерге арсы барлы кштерді озалыса келтірді. 1918 жылы 11 маусымда Кеес кіметі Семей аласында латылды.
3. 1993 ж. 28 атарда туелсіз азастанны бірінші конституциясы абылданды. Осыдан кейін азастанны сырты елдермен атынасы (республиканы 100-ден аса ел таныды) кшейді.
азастан Республикасыны Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда абылданан 1991 жылы желтосанны 16 да азастан з мемлекеттік туелсіздігін жариялаан, 1992 жылды соына дейін бл шешімді іске асыру кезедерін бастады. Бірттас азастан азаматтыы, туелсіз экономикалы жйе, аржы-несие, салы жне кеден мселелері, азастан Республикасыны мемлекеттік рміздері белгіленді. 1992 жылы 4 маусымда азастан елтабасы, 11 желтосанда азастан нранны жаа мтіні бекітілген. 1992 жылы азастан Б мше болып абылданды. 29 ыркйекте азатарды Дниежзілік рылтайы ашылды.
1995 ж. наурызынан бастап егемендікті таы бір белесі басталды. Ол республиканы Конституциялы Сотын танумен, Жоары Кеес депутаттарыны кілеттілігіне ол сылмайтындыымен, азастан халытарыны Ассамблеясы ашылуымен байланысты.1995 жылы 30 тамызда республикада бкілхалыты референдум тті, нтижесінде азастанны жаа Конституциясы абылданды. Дауыс беру елімізді алалары мен ауылдарындаы 10253 сайлау учаскелерінде жрді. Бл Конституцияны 1993 жылы Конституциядан айырмашылыы оны мазмныны сапасында еді. Жаа Конституцияа алаш рет азаматты ына атысты ана емес, адам дниеге келген сттен одан ажырамас ытарына да атысты нормалар енді. Ол бойынша азастан Республикасыны Президенті саяси жйені басты тласы болып табылады, билік тарматарынан жоары трады. Бл президенттік басару жйесіндегі мемлекетке сай келеді. Парламент туралы конституциялы блім згерістерге шырады.1995 ж. желтосанда екі палаталы (жоары палаталы — Сенат, тменгі палаталы —Мжіліс) Парламентке сайлау ткізілді.
21-билет
аза хандыы — азатарды XV жне XIX асырлар аралыында анат жайан, туелсіз лтты мемлекеті. аза хандыы аза халыны асырлар бойы сатап, орап келген мемлекеттігіні нышаны. Ол лан – байта ірді мекендеген аза тайпаларыны басын осып шоырландыруда, азаты этникалы территориясын біріктуде, азаты байыры заманнан басталан з алдына жеке ел болып алыптасуын біржолата аятауда аса маызды жне тбегейлі шешуші роль атарды. аза хандыыны пайда болуы азастан жерінде 14-15 . болан леуметтік-экономикалы жне этникалы-саяси процестерден туан зады былыс. ндіргіш кштерді дамуы, кшпелі асйектерді экономикалы уатыны артуы, феодалды топтарды туелсіздікке мтылуы, осы негіздебілхайыр хандыы мен Моолстан арасындаы тартысты ршуі, леуметтік айшылытарды деуі 15 . 2 жартысында бл мемлекеттерді лдырап ыдырауына апарып сотырды.
сіресе білхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан- Дулет-Шайх оланны лы хандыы те нашар еді. Территориясы батысында Жайытан бастап, шыысында Балаш кліне дейін, отстігінде Сырды тменгі жаы мен Арал ірінен, солтстігінде Тобылды орта аысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталыа баынан мемлекет болмады. Кптеген лыстара блінді. Оларды басында Шыыс улетіні р тарматаы рпатары, кшпелі тайпаларды билеушілері трды. білхайыр билік еткен кезде халы зара ырыс пен соыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани рпаы Махмт ожаханды таландады. Сыр бойындаы далада Жошы улетіні Махмтханы мен Ахметханын(Тоа Темір тымы) жеді. 1446 жылы білхайыр Темір рпатары мен А Орда хандары рпатарынан Сыр бойы мен аратау баурайындаы — Сыана, Соза, Аоран, згент, Аркк сияты алаларды басып алады. 1457 ж. з-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Тркістан ірінде жеіліп алды. Масара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арылы з жерлеріне кетті. Ал білхайыр з лысында , атал тртіп шараларын орнатуа кіріседі. Бл халы барасыны оан деге шпенділігін кшейтті. Нтижесінде халыты жартысы Шыыс Дешті ыпшатан Тркістан алаптарына жне аратау бктерлерінен Жетісуды батыс іріне кшіп барулары еді. Оны Жнібек пен Керей басарды.
Дешті ыпша пен Жетісудаы кшпелі бара феодалды анауды кшеюіне, соыстара наразылы ретінде , хандар мен феодалдарды ол астынан кшіп кетіп, оныс аударды. Сйтіп, 15 . 50-70 жж, яни 1459ж. білхайыр хандыынан Жетісуды батысына Есенба хан иелігіне Шу мен Талас зендеріні жазытыына кшіп келді. Оларды оныс аударуыны бір себебі, оларды Шыыс улетінен шыан Керей хан мен Жнібек ханны жаа алыптасып келе жатан аза халыны дербес мемлекетін ру, оны туелсіз саяси жне экономикалы дамуын амтамасыз ету жолындаы адамы мен ызметі з ыпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігіні орталыпына айналды. Оларды саны 200 мы адама жетті. Моголстан ханы Есенба зіні солтстік шекарасын орату шін, сондай-а зіні бауыры Тимурид Абу Саид олдап отыран Жністі шабуынан батыс шекарасын орату шін пайдаланысы келді. Жнібек аза хандыыны тыш шаыраын ктерген Бара ханны лы, ал Керей оны аасы Болат ханны баласы. Баратан басталатын азаты дербес мемлекеттігі жолындаы кресті оны туан лы мен немересіні жаластыруы табии былыс. Мырза Мхамед хайдар Дулати азахандыыны рылан уаытын хижраны 870 жылына (1465-1466 жж.) жатызады.
азаты алашы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін аза ханы болып Жнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бларды тсында Жетісу халы, 1462 жылы Моолстан ханы Есенба лгеннен кейін ондаы тартысты кшеюіне байланысты, зара ынтыматыты ныайтуа лес осты. білхайыр хандыынан кшіп келушілер Жнібек пен Керейді аза хандыын кшейте тсті. Едуір скери кш жинапан жне Жетісуда берік оранысы бар Жнібек пен Керей, Жошы улетінен шыан слтандарды Шыыс Дешті ыпшаты билеу жолындаы кресіне осылды. Бл крес 1468 ж. білхайыр лгеннен кейін айтадан ршіді. аза хандарыны басты жаулары білхайырды мрагерлері- оны лы Шайх -хайдар мен немерелері Мхамед Шайбани мен Махмд слтан болды.
Сыр ірі мен аратау — аза хандарыны Батыс Жетісудаы иеліктеріне е жаын болды. Жнібек пен Керей хандар сауда-экономикалы байланыстарды маызды орталытары жне кшті бекініс болатын Сыр бойындаы алалара з ытарын орнатуа тырысты. Сондай-а Сырды тменгі жне орталы сааларыны жерлері азаты кшпелі тайпалары шін ысы жайылым да еді.
70-жылдары Сауран, Соза тбінде, лкен шайастар болды. Асыны (Тркістанды), Сыанаты біресе аза хандары, біресе Мхамед Шайбанибасып алып отырды. Осындай шайастарды бірінде крнекті олбасшы Керейді лы Мрынды болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соны нтижесінде 15 . 70-ж-да аза хандыыны шекарасы кеейе берді. Отстік азастан алалары шін Шайбани улетімен арадаы соыстар Жнібек ханнан кейін аза хандыын билеген Брынды хан (1480-1511 жж.) тсында да толастамады. Батыс Жетісудаы иеліктеріне отстіктегі здеріне араан алалара (Соза, Сыана, Сауран) сйене отырып, алашы аза хандары Дешті ыпшатаы кімет билігіне талаптанушы барлы хандарды жеіп, з иеліктерін лайтты. Дешті ыпшата аза хандары билігіні орныуы, Мхаммед Шайбаниды Дешті ыпшатаы тайпаларды кейбір блігін соына ертіп Муереннахра кетуге мжбр етті. Мнда ол Темір улеті арасындаы зара тартысты пайдалана отырып, кімет билігін басып алды.
Сонымен аза хандыыны рылуына йты болан себептер — саяси жне этникалы процестер болды. Оны басты этапы — Керей мен Жнібекті ол астындаылармен бірге кшпелі збектерді басшысы білхайырдан кетіп, Моолстанны батысына оныс аударуы. Мндаы маызды оиа — Керей мен Жнібекті жатаушыларды збек-азатар, кейін тек азатар деп аталуы. білхайырды лімінен кейін Керей мен Жнібекті збек лысына келіп, кімет билігін басып алуы. Жаа мемлекеттік бірлестік азастан атана бастады.
2. 20-жылдарды екінші жартысынан бастап азастанны оамды саяси мірінде айылы жадайлар алыптаса бастады. Ол сталинизм идеологиясы негізінде алыптасан тоталитарлы жйені ныаюымен байланысты еді. Елдегі орын алан экономикалы жне мдени дамудаы иындытар жаа экономикалы саясатты тоталуымен байланысты рдан ір тередей тсті. Республикада «скери коммунизм» саясаты кезіндегі жмыс тслдері айтадан жанданды. Халыты кіметі жеке адамны дара басшылыымен ауыстырылып, басаруды командалы бюрократты тсілі іске аса бастады. Мны барлыы БК/б/П аза лкелік комитетіні бірінші хатшылыына 1925ж Ф.И. Голощекинні келуімен байлаынсты болды. Ол келісімен республикада халыа ысым жасау саясаты кшейіп, бл ерекше ата сипат алды. Осы кезде азастанны оамды саяси мірінде крт згерістер енгізілді. 1925 ж желтосанында ткен лкелік партия комитетіні бесінші конференциясында «ауылды кеестендіру» туралы шешім абылданды. Ол ауылды жерлерде тап кресіні шыл шиеленісуіне трткі болды. Республикада «Кіші азан» ткерісіе ткізу шін идеологиялы негіз жасалды, сйтіп жаппай жазалау дуірі басталып, ол аза халын ла есітпеген айы асіретке шыратты. азасьанда голощекиндік сталиндік лгі бойынша «айта румен» келіспеген крнекті жауапты ызметкерлерді арсылыы жанышталды. 1927-1929 жж р трлі сылтаулармен мемлекет айраткерлері Т.Рыслов, Н.Нрмаов, С.ожанов, М Мырзаалиев республикадан аластатылды, азастан Атару комитетіні траасы Ж.Мыбаев, Аарту халы комиссары С.Садуаасов, Жер халы комиссары Ж. Слтанбеков жне басалар ызметінен алынды. аза ызметкерлеріні кпшілік блігі топа блініп, жікшілдік креске атынасан деп кінланды. Оны 1927 ж арашада ткен шінші лкелік партия конференциясыны шешімдері айын крсетіп берді. БК б П Орталы Баылау комиссиясы негізгі «топа блінушілерді» бірі С.Садуаасовты ісімен арнайы шылдананына арамай, мндай топтарды бар екенін таба алмады. И.В.Сталинге, В.М.Молотова; Л.М.Кагоновичке жазан хатында азастан лкелік партия комитетіні йымдастыру бліміні мегерушісі Н.И.Ежов «барлы аза кадрлары, барлы аза коммунистері лтшылдыпен жне жікшілідік креспен уланан, оларды арасында дені сау партиялы кш жо» деп жеткізді. Болаша КСРО Ішкі істер халы комиссары Ежов Алматыдан Мскеуге ауысар алдында зіні лауазымына осылай «даярланды», 1937 ж жаппай жазалау соны жанталасуымен жргізілді. 20 жж соында республикада саяси жадайды ушытыру мен кдікшілдік жаппай сипат алды. Орталыта троцкишіл-зиновьевшіл оппозициямен жне «ошыл оппортунистермен» кресті кшеюі лт республикаларында лт азатты озалысыны кілдерін жазалау трінде крініс тапты. 1928 ж аяында «буржуазияшыл лтшылдар» деп аталандарды ішінде брыны Алашорда кілдеріні ішінен 44 адама жалан айып таылып, амауа алынды. Оларлы атарында А.Байтрсынов, М.Дулатлы, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов бар еді. рамында М. Тынышпаев, Х. Досмхамбетов, Ж.Абаев, К.Кемегеров жне басалары бар лтты интеллигенцияны (ыры адамдай) баса тобы 1930 ж ыркйек-азанда сталды. Кешікпей оларды ішінен он бес адам Ресейді орталы аратопыраты облыстарына жер аударылды. Бларды барлыы дерлік 1937-38 жж атылды. Жалпы 1928-1931 жж аза интеллигенция кілдеріні он мыынан астамы жаппай жазалауа шырады.
асіретті уындауды екінші кезеі 1937 ж басталды. Бл жылы «халы жауы» деген айып таылып, Л.И.Мирзоян, О.Исаев, .лымбетов, С.Медешев, Н.Нрмаов, О. Жандосов, С.Есараев, Т.Жргенов, аын жазушылар С. Сейфуллин, Б.Мйлин, І.Жансгіров, .Тожанов т.б. ылым мен мдениетті, нерді кптеген кілдері сталды. Сол жылы азастан бойынша 105 мы адам НКВД ны анды шегеліне ілігіп, оны 22 мыы атылды. Оларды арасында партия, кеес органдарыны жергілікті жерлердегі басшы ызметкерлері аз болан жо. Бларды отбасындаы йел, балаларына дейін удаланып, олар да туан жерінен аластатылды. Осы жылдардаы зобала аза халыны жрегіне жазылмас жара салды, ара жамылан айыа душар етті.
3. азастанны нарыты экономикаа туі: масаты,дістері,нтижесі. азастанда шаруашылыты кімшілік командалы жйелерінен нарыты жйеге туді іске асыруда.тпелі кезені 3 кезеі бліп крсетіледі.1кезе . Дадарысты даму кезеі, ндірісіті жалпы лдырауы, жоары инфляция,инвестициялы белсенділікті тмендеуімен сипатталады.2кезе.макро-экономикалы тратандыру. Жалпы лдырау рылымды дадарыстан теді. 3кезе.Экономикалы суді жандану кезеі ,тмен инфляция іскерлік белсенділікті артуы.Материалды ндіріс крсеткішіні суі ,дамуымен сипатталады.Туелсіздік жылдарындаы .Р.-даы жиелік-экономикалы згерістерді бірнеше кезедерге біріктіруге болады. 1.1992-1993 жылдаы арашасына дейінгі з валютасын жо жадайындаы экономикалы атынастарды тбегейлі згерту басталан кезеді амтиды.Осы кезеде республика экономикасы кп жадайда Ресейде абылданан шешімдерге туелді болып , азастан макро экономикалы саясата сер ету тетігі болмады. 2.1993 араша лтты валютаны енгізу,макро-экономикалы саясатын алыптастырумен байланысты.Ол салы салу облысында бюджеттік ,банктік сферадаы атынастарды, соны ішінде шетелдік капиталды тарту,кеден ісін румен 2 кезені басты нтижесі жаа экономикалы жадай болды.3. 1997-2000.негізгі макро –экономикалы крсеткішті жаымды динамикасыны салыстырмалы тратылыымен сипатталады. Мемлекет е алдымен орта тапты мддесін білдіруге тиіс. ала мен село арасындаы жіктелуді тере процесі жріп жатыр.Село –таяудаы 10 жылда нарыты згерістерге осымша серпін беру жне леуметтік проблемаларды шешуге ерекше кіл блу, инфрарылымды дамыту трысынан басым сала болады. азастан-зіні белгілі тарихы мен зіндік болашаы бар еуразиялы ел.Сондытан оны моделі баса ешкімні моделіне самайтын болады, ол з бойына ртрлі ркениеттерді жетістіктерін сііреді. азас- салауатты экономикалы рлеу стратегиясы нарыты экономикаа, мемлекетті белсенді рліне жне шетел инвестицияларын тартуа негізделген.
22-билет
1. 15-18 басындаы азатарды шаруашылыы жне мдениеті. XV.-ХІХ. басы аза халыны тарихи м-ті басты орын алан кезе болды Ауызша, жазбаша дебиеттер, шынайы музыкалы нер де дамыды. азаты рухани м-тіні дамуы тарихты басты рдісі ХІХ . бастап баяулады. азаты рухани м-тіні ндылыы жойыла берді. ХАЛЫТЫ АУЫЗША ШЫАРМАШЫЛЫЫ