Азастан территориясындаы этногенетикалы рдістердынегзгі кезедері. аза этнонимі . 2 страница

XV-XVII . лкен клемде р трлі жанрдаы халыты ауызша шыармашылыы дамыды. Е жоары орынды “салтты ндер” алды: сби мірге келгенде, тойларда, ауыран кезде, адам айтыс боланда, жаа жылды арсы аланда т.б. Екі жасты тойында мына ледер айтылады: “Той бастар”, “Жар-жар”, “Беташар”, “ыз танысу”. Адам айтыс боланда немесе оштасу кезінде ледер айтылады: “оштасу”, “Естірту”, “Кіл айту”, “Жотау”, “Жбату”.

аза халыны шыармашылыыны е кп тараан трі “терме” болды. Аын жыршылар здері поэмалар, ледер, тарихи поэмалар, ертегілер т.б. жазды. Терме з шеінде дауыс ыраыменде, з ерекшелігінде ерекшелінеді. Эпикалы, тарихи айтуларды тек обызбен, домбырамен жеткізген лирикалы ндер дауыс ыраымен, мелодиясымен айрыша.Шыармашылы жанрларды бір трі ертегі болып саналды. аза халыны мірін ертегімен айын крсетеді. Ертегіде ызыты мірді, трмысты бейнелейді. Ертегілерді кбісі мсылман дінін абылдаанша шыты. Халыты мдени-трмысын ертегі сюжетінен креміз. Ертегілерді жанрыны зі р клемде. Мыс: жануарлар лемі туралы, трмыс жайлы, ажайып оиалар т.б.Ертегілер: “Ер тстік”, “ла мерген”, “Еділ-жайы”, “Алтын саа”, “ара мерген”, «Аламан Жоламан”, “Асан айы” т.б. Бларда слулар, мергендер, батырлар, ашылар, ойшылдар, далалар бейнесі берілген. Жануарлара арналан: “Бозінген”, “Сырттандар”, “Тепек-кк” т.б. й жануарлары, жабайы адар бейнеленген. Ертегілер: “Аяз би”, “Жиренше-шешен”, “Алдар-Ксе”, “Кожанасыр жне Шопан”, “Тазша” т.б. ызыл тілге сйенген, даналарды халы ортасынан шыуы бейнеленген. аза эпосы – бл ауызша шыармашылыты бір трі. Ол Ежелгі дуір тереіне байланысты. Ежелгі трік батырларын алуа болады. Ол эпостар “арабек”, “Ер ккше”, “обыланды”.

Поэзия. Жырау. XV. басы ХІХ . аза дебиетінде жыраулы ерекше дамыан. Жыраулар кбінесе оамды жмыстарда, ханны кеесшісі, соыс басшылары болып ызмет атаран.азатарды крнекті де беделді жырауыны бірі азтуан Сйіншілы. Ол XV. 20 жылдарында Еділді тменгі аысындаы Ноайлы лысыны беделді биіні жан ясында дниеге келген. Оны ледері Ноай лысыны басшысы ретінде зара тайпаларды бірілігіне, ерлікке шаырды. Доспанбет жырау XV. 90-жылдарында Азау аласында дниеге келді. Баша сарай жне Стамбул алаларында болан. Ол з ледерінде ерлікпен адалдыты, отанды орауды жырлады. 1523ж. Астрахан соысында аза тапты.аза халыны м-тінде Шалгез жырау Тіленшілы (1465-1560) лкен із алдырды. Ноай лысында Жсіп пен Смаил арасындаы атыыста Шалгез жырау Жсіпті олдады, біра ол жеілгеннен кейін Шалгез жырау аза хандыынан тыс жерлерге кшіп кетті. Шалгез поэзиясы тере маыналы, кркем бейнелерге толы, патриотты болан. Шалгез азаты ле рылысын алыптастыран жне батырлы эпостарды жыршысы болан.Жыраулар поэзиясын жаластыран жне байытан Мараса жырау мен Жиембет жырау (XVII.), Мараса тек ана жырау болан жо, сонымен атар ол батыр да болан. Ол Трсын хана арсы соыстара атысан. Ол “Есім” деген батырлы жырды авторы болып табылады. Алшын руынан шыан Жиембет Бортоашлы Есім ханны кезінде Кіші жзді биі болан, ойраттара жне Трсын хана арсы крестерге атысан. Кіші жзді аза хандыынан бліп алысы келгендігі шін, аза-ойрат шекарасына арай уылан. Содан Есім хан айтыс боланнан кейін зіні туан жеріне айта оралан.Атамберді жырау (1675-1768) Отстік -нда аратау ауданында дниеге келген. Ол бала кезінен аын-импровизатор

ретінде таныла бастады. Ол барлы жоарлара арсы крестерге белсене атысты, ал XVIII. 50-ші жылдары халыты шыыса, жоарлардан тартып алынан жерлерге арай, озалысын басарды. Атамберді Семей облысы, Жрек Жата жерінде жерленген.

мбетей (1706-1778) халыты жоарлара арсы батырлы кресін, бейбіт мірге мтылысын жырлаан. мбетейді е ататы шыармасы Бгенбай батыра арналан.XVIIІ. ерекше атаа Бхар аламанлы (1668-1781) ие болан. Бхар жырау Тауке хан мен Абылай кезіндегі ататы билерді бірі болан. Ол – мемлекетті бірттастыына, оны сырты жаулардан орауа арналан кптеген ледерді авторы. XVIIІ.аяы мен ХІХ. басында Тттіара, Ктеш, Шал сияты ататы аындар болан. Тттіара Сарыкл жерінде, азіргі останай обл. дниеге келген. Цинь империясына арсы креске атысан. аза батырларыны ерлігін жырлап, эпосты жырларды орындаан. Аын импровизаторлар Ктеш (1745-1818) жне Шал (Тілеуке Клекеулы) (1748-1819) адам, оны моральды жне этникалы кйі жайлы ледер жазан.

 

2. аза АКСР-ні одатас республика ретінде айта рылуы. аза КСР-ні 1937 ж. Конституциясы жне аиат.

аза Автономиялы Социалистік Кеес Республикасы (аза АКСР, аза Автономиялы Социалистік Кеестік Республикасы, азастан) — азастан аумаындаы РКФСР рамындаы кімшілік-шекаралы бірлік, аза лтты автономиясы. 1925 жылды 15 маусымынан 1936 жылды 5 желтосанына дейін мір срді. Бастапыда бл автономия ырыз Автономиялы Социалистік Кеес Республикасы (1920-1925)деп аталып келді, кейіннен 1925 жылы азАКСР орталы атару комитетіні траасы "ырыз" деген атауды "аза" деген атаумен алмастыру туралы аулысымен аза АКСР-ы деп аталынды.

азАКСР-ны кімшілік орталыы - алдымен ызылорда (1920-1924), кейіннен 1927 жылдан бастап Алматы аласына кшірілд

20-жылдарды соы мен 30-жылдарды басында КСРО-ны леуметтік-экономикалы дамуындаы дадарысты асына бастауына сай р трлі зиянкестерді, кінлі «халы жауларын», жасырын йымдар мен арандатушы антикеестік элементтерді іздестіру ке рістеді. азастанда жауларды «шкерелеуді» лтты нсада жргізу басталып, осындай жадайда КСРО-ны Жаа Конституциясыны жобасын талылау болып тті. Конституция 1936 жылы 5 желтосанда Кеестерді VIII Бкілодаты ттенше съезінде абылданды. Жаа Конституция бойынша 1937 жылы 26 наурызда аза АКСР-і одатас республика болып айта рылды. азастан Кеесіні ттенше X съезі аза КСР-іні Конституциясын бекітті. Конституцияда аза халы дамуды капиталистік сатысына сопай, бірден социализмге адам басаны бекітілді. Негізгі за бойынша аза халы саяси тедік, ауматы автономия ыын алды. Елді индустриясы арынды дамыды, халыты леуметтік-тапты рылымы згеріске шырады, мдениет пен білім беру саласында да айтарлытай жетістіктерге кол жеткізілді. Алайда республиканы леуметтік-экономикалы дамуындаы табыстармен атар, елде тоталитарлы ата кімшілік-казармалы жйе де берік орныты. азастан индустриялы дамыды деп анша айтанымызбен, оны экономикасы отарлы сипатта ала берді.

1937 жылы 12 желтосанда республиканы Жоары Кеесіне сайлау болып тті. Сайлау демократиялы сипатта тпей, адамдар сынылан кандидаттара ана дауыс берді.

3. Бізді Отанымызды шаруашылыы бірнеше рпаты ажырлы ебегіні нтижесінде жасалан. Бл за та крделі рдісті 4 кезеге блуге болады

Дстрлі экономика кезеі (бізді эрамыза дейінгі I мы жылдыты басы - XIX асырды ортасы). Ол рпатан рпаа жздеген жылдар бойы беріліп отыран дет- рыптар мен дстрлерді негізінде дамыды. Халыты негізгі айналысан ксібікшпенді жне жартылай кшпенді мал шаруашылыы болды. Малды жеке меншікте, ал жайылымны ауымды меншікте болуы бан з ыпалын тигізді. Мал шаруашылыына оса егін салу, жеке жне алалы ксіптік оленері де (киіз й жасау, арба жасау, киім тігу, сталы, т.б.) дамыды.

Дстрлі шаруашылы нім жеке пайдалану жадайында боландытан, ттыну сипатында ана болды. Айырбас тріндегі сауда кбінесе осымша рл ана атарды.

Нарыты экономиканыц пайда болу кезеі (XIX асырды ортасы - 1920 жылды аяы). Нарыты экономиканы негізіне -жеке меншік, тауар шаруашылыы мен еркін (нарыты) баа жатады. Оны алыптасуындаы басты рлді тауар-аша атынасыны дамуы атарды. Кптеген шаруашылытар мал басын кбейтумен, сауда-сатты шін асты сірумен айналыса бастады. Жрмекелер кеінен йымдастырылды. Айырбас сауданы біртіндеп ашалы сауда ыыстыра бастады.

XIX жне XX асырларды аралыында алашы темір жолдар салынды. Олар азастан шаруашылыын жалпыресейлік жне лемдік нарыпен байланыстыруа ол жеткізді. Тау-кен жн фабрика-зауыт ндірісі пайда болды. Алашы электр стансалары іске осылды. Дегенмен, экономиканы негізін ауыл шаруашылыы (аграрлы рылым) рады. Ол техника жаынан артта алумен жне шикізатты баытта болумен сипатталды.

Жоспарлы. экономика кезеі (1920 жылды аяы - 1990 жылды басы). Жоспарлы экономиканы іргетасын мемлекеттік меншік пен шаруашылы кызметті жоспарлау крады. Оны дамуы орталытан тсетін мемлекеттік жоспарлара байланысты болды. Олар нені, ай жерде жне анша млшерде ндіру ажет екендігін анытап беріп отырды. Баа оюды, німді таратып блуді кімет жзеге асырды. Сол себепті жоспарлы экономиканы міршілдік-таратушы экономика деп те атайды.

Жоспарлы экономика кезеінде ел экономикалы артта алушылы ыспаынан тылды. Дамыан индустриалды-аграрлы экономика рылды. Мнда шешуші рл атаран индустрияландыру мен ты игеру болды. азаста німні кптеген трлері бойынша КСРО-да алдыы орындардан крінді. Бидайды рбір жетінші тоннасын азастан егістіктері ндірді.

Біра жоспарлы экономиканы айтарлытай кемшіліктері де болды.

Экономика дамуыны негізгі блігін ксіпорындарды кптеп салу рады. Кбінесе пайдалы азбаларды ндіру мен деуге кш салынды. Осыны нтижесінде шикізатты баыт лайып, экологиялы мселелер пайда болды. Экономикаа ажетті отын,металл орасан кп млшерде ндірілді. Ал халы ттынатын тауар шыару тмен дегейде алды. Шаруашылы адамдардан грі зіне кбірек жмыс істеді. ндірісті айта кру ксіпорындарды жоспарды орындауына кедергісін тигізді. Бны зі тозыы жеткен рал-жабдытарды ауыстырып, ылыми-техникалы революция нтижелерін мегеруді баяулатты. Жоспарлы экономиканы нарыкты экономикадан артта алуы аны байалды.

1980 жылы екінші жартысында оны арыны одан рі нашарлай тсті. Кеестер Одаы лкен тоырауа шырады, бл оны тарауына келді. 1991 жылы 16 желтосанында азастан зіні мемлекеттік егемендігін жариялады. Шаруашылы алыптасуыны жаа кезеі басталды.

 

23-билет

XVII . басы – Батыс Монолия жерінде ойрат тайпалары шиеленіскен крес жадайында бірігу кезеінде болды. 1627 жылы ойрат одаы ыдырады. 1635 жылы Батыс Монголияда жоарларды скери-феодалды мемлекеті рылды. Негізін салушы – Батыр онтайшы. 1635 жылы ол Жетісуды кп блігін жаулап алды. Сырты саяси жадай те ауыр кезеде хан таына Жгір (Есімні лы) отырды. Халы оны ерлігіне риза болып «Салам жгір» атаан. 1643 жылы Орбла шайасы болды. 50 мы скермен келген Батыр онташыа 600 скермен Жгір хан арсы трды. Сарбаздар рамныда Шапырашты арасай, Арын Аантай, Алшын Жиембет, Найман Кксерек батырлар болды. Соыс азатарды жеісімен аяталды. Туке хан (Жгір лы) 1680-1718 жылдары билік етті. Билігіні ерекшелігі: Хандыты блшектенуі тотатылып, бір орталыа баындырылды.Жоар шапыншылыы бседеп, тынышты орнады. Мемлекеттік рылысты негізі станымдарын аны-тайтын «Жеті жары» заын жасады. Крші елдермен досты арым-атынаста болуды кздеді: ырыз, араалпа, орыс елдері.Туке ханны негізгі масаты – билерді кмегімен хан билігін ныайту. лы жзде – Тле би, Орта жзде – азыбек би, Кіші жзде – йтеке би. «Жеті жары» задар жнаы шыарылды:Асйектерді артышылы жадайын орау кзделді.

 

2, XX . 20-жж. Басындаы экономикалы жадай ЖЭС ге ту.аза лкесінде ЖЭС-ті жргізуші Кеестер болды. Олара шаруаларды сенімі арта тсті. Алайда Кеес рылысында иыншылытар мен кемшіліктер де кездесті. 1921 ж. атарда «мемлекеттік тіл туралы за» шыып, іс-ааздарды ырыз жне орыс тілінде жргізу енгізілді. 1921 ж. шілдеде Орынборда аза комсомолыны 1-съезі тті. ани Мратбаев Тркістан комсомолыны аза бюросыны тыш траасы. 1924 ж. В.И.Ленин айтыс болып, аз-да Ленинні рметіне 7944 адам партияа алынды. Оны 90% жмысшылар болды жне 2 мыы аза еді. Сонымен атар республика 1 автономиялы облыса, 13 округ, 192 аудана блінді.Индустрияландыру – нерксіп саласын дамыту, зауыт, фабрика, темір жол, кен ашу, жмысшылар санын кбейту масатында жргізілді. Индустрияландыру КСРО халы шаруашылыын дамытуды 1-ші 5 жылдыымен (1928-1932 жж.) атар келіп лкеде елеулі иыншылытармен жзеге асты. Индустрияландыру арсаында елдегі жалпы німні 84,4%-ын ауыл шаруашылы німдері берді. йткені халыты 90% ауылда трды. Ал алада 10%-ы трды.Ф.И.Голощекин 1925 ж. партияны 14-съезінде индустрияландыру баытын жариялады. Елде ол ЖЭС-ті тотатып, «скери коммунизм» кезіндегі крес дістерін олданып, жеке диктатура жйесін енгізді, яни кімшіл-міршіл саясат жргізді.аз-да индустрияландыру саясаты табиат байлытарын зерттеуден басталды: Академик Губкинні экспедициясы, кейін II Баку деп аталан Орал–Ембі мнайлы ауданын ашты. Ал академик Курнаков Орталы аз-ды минералды шикізат орын ашты. Сондай-а тыш аза инженер-геологы .И.Стбаев соыс алдындаы Жезазан мыс кенін ашып, осы шін 1942 ж. КСРО мемлекеттік сыйлыыны лауреаты атаын алды.Индустрияландыру жоспары 1927-1928 жж. толы орындалды. Социалистік жарыстар йымдастырылып, 30-ж-дарды соына арай аз-даы Стахановшылар озалысы кшейіп, екпінділерді саны 10 мынан асады. Донбас шахтері Стахановты ерлігін араанды шахтері Т.Кзембаев айталап, социалистік ебек ері атанады.Шикізатты елден кету масатында 1927 ж. Орта Азия мен Сібірді байланыстыратын Тркістан-Сібір темір жолы салына бастап, 1930 ж. 28-суірде теміржолды отстік жне солтстік блігі Айнабла станциясында тйісіп, 1931 ж. 1-атарда пайдалануа берілді. Трксіб теміржолында 100 мынан аса жмысшы істеп, тулігіне 1500 метр теміржол салынды. Жалпы зындыы – 2665 км-ге жетті. рылысты басшысы – Шатов, инженер-технологы – М.Тынышпаев, ал жай жмысшыдан басшылыа дейін ктерілген Д.Омаров болды. Трксібке жрдемдесу комитетіні басшысы – РКФСР халы комиссарлары кеесіні траасыны орынбасары – Т.Рыслов болды. Ал Трксібке жрдемдесу комиссиясыны траасы аз АКСР ХКК траасы – Нрмаов болды. Трксібте ере ебегі шін социалистік ебек ері атаын алан жай жмысшы азыбеков болан. Трксіб рылысына дейін аз-да 1000 км² жерге 1 км теміржолдан тиген. Теміржол арылы жк айналымы 1913 ж-мен салыстыранда 21,3 есеге сті.Индустрияландыру жылдарында урбанизация (ала халы саныны суі) процесі те шапша жрді. Мысалы индустрияландыру арсаында алаларда 8,5% халы трса, 1938-1939 жж.29,8%-а жетті. Ал аладаы азатарды лесі 16%-а жетті. Жмысшы рамында 1935 ж. азатарды лесі 43%-а жетті.Соыса дейінгі 5 жылдытар кезінде: Трксіб темір жолы, араанды шахталары, Ембі мнай ксіпшіліктері, Шымкент орасын зауыты, Балаш, Жезазан кен – металлургия комбинаттары, Кенді Алтай, Ащысай полиметалл ксіпорындары, Атбе комбинаты, жылу жне су электр станциялары салындыы.

Индустрияландыру барысында жаадан алыптасан азастан жмысшы табыны 30%-ы шаруалар еді. азастан нерксібіні отарлы дуірде негізі аланып, кейін жаластырылан бір жаты дамытылуы осы кнге дейін зардабын тигізуде.

3. Р- халыаралы жадайы ж/е сырты саясаты.аза- сырты саясатында басты 3 мселеге ерекше назар аударды: ТМД,Азия,Еуропа елдері,АШ Тыны мхиты,Таяу Шы. Аймаы елдерімен халыаралы байланысты ркендету; Мдени-эконом- байланысты кшейте отырып,алдыы атарлы ркениетті елдерді атарына осылу; аз- ауіпсіздігін сатау,ядролы аруды олданбау, дниежзілік соысты болдырмау. аза- сырты саясатында ерекше назар аударатын мселе – е жаын ж/е ірі крші мемлекет-н,солт.Ресеймен,шы-ытай ХРмен ойдаыдай арым-атынас орнату. азастан-Ресей атынастары 1992 ж 25 мамыр аза-н мен Ресей арсында досты,ынтыматасты ж/е зара кмек тур. шарт жасалды. 1998 ж 6 шілде Мскеуде 21 бадарланан «Мгі досты пен ынтыматасты тур.» Декларация абылданды. аза-н-ытай байланыс-ры. 1990 ж аз-н мен ытай келісімі нт-де темір жол ар. зара байланыс іске асты.Нт-сі:аз-н Тыны мхит жаалауына е ыса жолмен шыу ммкіндігі ие болды.аз-н-АШ байланыс-ры. аз- сырты саясатында АШ-пен арым-атынас- те зор.1991 ж 25 жел-н АШ аз-н Репуб- мем-к туелсіздігін таныды.азіргі кезде АШ аз-н экономикасыны аса ірі инвесторы.аз-н ж/е ТМД елдері.ТМД елдерімен тыыз зара арым-атынаста болу бізді ел шін те ажет.оамды ж/е леуметтік-эконом- мірді барлы саласындаы дадарыс ТМД басшыларын интеграция- жаа жолдарын іздеуге итермеледі.

 

 

24-билет

аза хандыыны ханы, Салам Жгір ханны баласы. Шешесі – алматы хошоуыт тайпасыны билеушісі Кнделен-тайшыны ызы. Мрагерлік жолмен аза хандыыны билік тізгінін ола алан кезде (1680ж.) Туке ел аасы жасына келіп аыл тотатан, мемлекет ісіне араласып, мол тжірибе жинатаан білікті жан болатын. Сондытан да ол таа отырып, ке ісін ала жалап, оны саясатын жргізгенімен, оны жзеге асыруа келгенде брыны срлеумен кетпей, зіндік жаа жолмен жрді. Тукені зге аза хандарынан ерекшелеп, оны шын мнінде креген басшы, аылды реформатор екенін танытанын асиеті де осы зіндік жолмен жруінде. Бл ретте ол лы бабасы асым хана арай бейімделеді.Туке ханны елі шін сіірген ерен ебегі екі ырымен айрыша назар аударады. Бірі – елді іргесін аман сатауда сырты саясатты білгірлікпен жргізіп, анталаан кп дшпана бел аудырмааны. Екіншісі – елді ішкі жадайын реттеудегі саяси-ыты тртіпті орнатуы. Ол тірегіне топтан торай шалдырмайтын, сырта сыар саба жіп алдырмайтын, бір ауыз сзімен жртты жатызып - ргізетін, беделімен елді бірлік-берекесін кіргізетін аыл иелерін жинап, халын солар арылы басарды, аыл-ой, парасат стемдігін орнатты. Тарих дерегі сол кезде Тукені асында лы жз лібеклы Тле, Орта жз Келдібеклы азыбек,Кіші жз Байбеклы йтеке, ырыз арашоралы Ккім, араалпа Сасы би, атаан Жайма секілді халыты ішінен уаытты зі екшеп шыаран, даналы сзімен, ділетті ісімен, ара ылды а жаран тура билігімен аттары бл кнде аыза айналан ататы билерді боланын айтады. Осындай алыптарды замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халыты басын осып, елді бірлік – берекесін кетірер ішкі дау – жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымата стау масатында ой тоыстырып, бір баытта игілікті іс-имыл жасау арасында аза хандыыны жадайы крт жасарып, сырта айбарын асырды. Жрт ерді ел олдаса - береке, ханды ел олдаса мереке екенін крді. Сол себепті де Туке хан ел билеген кез - халы есінде « ой стіне бозторай жмырталаан» тыныш берекелі заман болып алды.Біра, бл, рине ол кезде ешандай шапыншылы болан жо, бірыай бейбіт кн туып, аза халы сырты жаудан аймыпай аласыз мыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тукені кезінде алматармен атыыс жиілей тспесе, кеміген жо. Сонау 1681 жылы алматы отайшысы Галдан Бошоктуды алы олмен Шу зеніні бойына жетіп, Сайрам аласын оршааннан басталан шабуылдар легі кейін оны немересі Цеван Рабтан билік басына келген кезде де толастаан емес. са атыыстарды есептемегенні зінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары аза пен алма арасында ірі соыстарды боланы белгілі. Бл арада мселе елді з ішінде тынышты орнауында, халы арасында ырыс азыы - ынтыматы берік аылып, аайынаралы алауыздыты жойылуында, осыан йыты болан ел басшысыны тірегіне халыты аыл-ойыны жоары ктеруінде. Сондытан тарихшылар Тукені «аза ордасыны Ликургі» деп баалайды.Туке ханны тсында траты мемлекеттік органдар: хан кеесі, билер кеесі жмыс істеп, жыл сайын ш жзді шонжарларыны съезін ткізу алыптасты. Тариха «Жеті жары» деген атпен енген Туке ханны задарын зерттеушілер азатарды бан дейінгі олданылып келген деттегі ы нормаларыны бір жйеге келтіріліп, толытырылан нсасы деп абылдайды.Туке хан билік басында те за, бден артайып, аусаан шал боланша отырып, 1718 жылы з ажалынан айтыс болды. 1684 – 1685 жылдары Туке ханны реформашылды ызметіні нтижесінде абылданан ыты нормалар жиынтыы. Туке хан задарыны рамына “Жеті жары”, билер сотыны тжірибесі (тйінді биліктер, шежірелер), би-батырларды ынтымаын арттыруа жне кршілес елдермен дипломатиялы жне сауда-сатты атынасты ныайтуа баытталан жазба жаттар кіреді. Туке хан задарындаы ылмысты жне неке нормалары шариат негізінде тзілді. Туке хан задары елеулі згерістер келді. Хан кеесі, билер кеесі, жыл сайын ш жз батыр-билеріні жиынын шаыру алыптасты. Рулар арасындаы маызды дау-шарлар ш жзге танымал билерді атысуымен шешілетін болды. Билер тобы хандыты басаруа, за шыаруа жне сотты ызметке араласты. Барлы ру, тайпаларды рандары мен мал-млікке арналан табалары белгіленді.