XVIII . басындаы азастанны ішкі жне сырты жадайы

Туке хан (1680-1715) билік еткен жылдары аза хандыы орталытандырылан мемлекет болып ала берді. аза хандыында бейбіт мір орнады, задар ата саталды, тайпааралык алауыздык азайды. Шиеленіскен ірі даулар мен айтыс-тартыстар беделді билерді тікелей араласуымен шешіліп отырды. Барымта-карымта, жайылымдар мен су кздерін блісу жніндеп алауыздытар мейлінше азайды. азаты скери жасатарыны жауынгерлік кабілеті кшейді. Ішкі ауызбірліктін арасында елді орасан зор аумаыны ттастыы саталды. азатар солтстігінде орыстарды Тара аласынан бастап, отстігінде Ташкент аласына дейінгі, батысында Жайы (Орал) зенінен бастап, шыысында Ертісті орта аысына дейінгі жерлерді иеленді. азатарды Еділ (Волга) зені аймаында кшіп-онып жрген кездері де болды. Туке хан тариха «Жеті жары» задар жинаын жасаан билеуші ретінде кеінен танылды. Оны кезінде рамында аза даласыны данышпандары атанан аса беделді Тле би, азыбек би, йтеке би бар билер кеесі рылды. Оларды жеке тлалары мен аттарыны зі бкіл аза халыны жне аза хандыыны бірлігі мен бірттас топтасандыын білдірді. Туке ханны кезінде азатарды ш жзіні е тадаулы да беделді деген кілдері жыл сайын бас осып, аса маызды мселелерді талылап, шешім абылдап отырды. Ондай жиын Отстік азастанны аумаындаы Клтбе деген жерде тіп трды. Ататы ханны ордасы орналасан ала асиетті Тркістан болды. азатар Сырдария зеніні іріндеп 32 алаа иелік етіп, басарып отырды. Тарихшы алымдар Туке хан билік ран уаытты аза хандыыны «алтын асыр» кезеі деп бекер атамаан. Ататы орыс тарихшысы А.И. Левшин осы билеуші туралы былай деп жазады: «Ол оларды, тайпаларды, ліспей беріспейтін алауыздытан арылтты, оларды арасындаы бірнеше жылга созылан анды ырын сойанды тотатты, ол згелерді брін де асан аыл-парасатымен, ара ылды а жарган ділеттілігімен зіне баындыра білді»

Сыртыы жадай: Хандыты бірттас бірлігін жне оны шекараларыны ауіпсіздігін амтамасыз ету масатымен Туке хан кшті де ыпалды сырты саясат жргізді. Сйтіп ол ырыздармен жне араалпатармен скери ода руа ол жеткізді. Бл шараны арасында аза хандыыны аумаына Жоар алматарыны шабуыл жасауынан тнген атерді тотатуды сті тсті.
Туке ханны бкіл ызметі крші халытармен тату-ттті, жасы арым-атынас орнатуа жне аза жерін сырты жаулардан орауа баытталды. Оны осы масатпен Ресейге жне Орта Азия хандытарына бірнеше рет елшілер жібергені жасы млім. Олара жктелген міндет сырты жаулара арсы кресу шін скери ода рып айту болды.
Туке ханны жасаы 80 мыа жуы жауынгерден трды. Мны зі жатжерлік басыншылара тойтарыс беруге абілетті едуір лкен кш еді. Елді скери кш-уатын ныайтан аса крнекті ебегі шін жне жаумен анды шайастарда крсеткен жеке ерлігі шін оан батыр атаы берілді.

2. XX . 30 жж. азастанны оамды-саяси мірі. азастандаы саяси репрессиялар. Халытарды азастана депортациялау.

1920 жылдары КСРО-да социалистік рылыс мселелері жнінде тере идеялы-саяси крес ріс алды. Бл крестегі басты мселе - КСРО-даы социалистік рылысты лгісі жнінде еді. Ол уаыта дейін социализмні екі лгісі: бірі коммунизмге«секіріп ту» ммкіндігі болан, шаруалара одан рі ысым жасау, кш олдану мен террора сйенген скери-коммунистік демократияны дамыту; екіншісі - ндірушілерді материалды ынтасын арттыру аидасына, тауар-аша атынастарын жан-жаты дамыту идеясына негізделген ЖЭС-тік лгісі болан еді. Большевизм басшыларыны ай-айсысы болмасыниндустрияландыруды, ауыл шаруашылыын кооперациялау мен мдени революцияны жзеге асыруды ажеттігіне еш кмн келтірмеді. Алайда олар социализм рылысыны арыны мен дістері, пролетариат диктатурасыны кеес оамындаы р трлі таптар мен топтара деген кзарасы жнінде р илы тсінікте болды. Бл уаытта Ленинні зінде де бл мселені шешуде андай да бір аяталан, жйеге келтірілген станым болан жо.

Осындай жадайда саяси мірде біртіндеп мемлекет аппаратын алмастыра бастаан коммунистік партияны стемдігі мен авторитарлы билікті кшею тенденциясы се тсті. азастанда автономияны жариялануы сз жзінде алып, республика зін-зі іс жзінде толы басаруа ол жеткізе алмады. нерксіп орындары, темір жолдар, республиканы халы шаруашылыына атысы бар нрселерді брі Мскеуді тікелей басаруында болды. Демократияа жат сайлау задары азатарды басшылы ызметтердегі санын шектеп отырды. 1920 жылы азатар барлы нерксіп жмысшыларыны бар-жоы 17%-ын рады. Бірінші облысты партия конференциясыны 163 делегатыны тек 19-ы ана аза болса, 1922 жылы азастан партия йымдарындаы азатарды жалпы саны бар-жоы 6,3%-а ана жетті.

1920 жылы жергілікті халытар коммунистеріні саяси хал-ахуалды ортаазиялы республикаларды бірыай Тркістан АКСР-іне біріктіру жолымен згерту, тркі халытарыны Коммунистік партиясын ру рекеті орталы кімет орындарыны араласуымен стсіз аяталды. Партияны лкелік комитеті таратылып, реформаны Т. Рыслов бастаан бастамашылары партиялы жне мемлекеттік ызметтерден кетуге мжбр болды. здеріні «ателіктерін» ресми трде мойындаан со тек екі жылдан кейін ана олар республика басшылыына айтып оралды.

30-жылдардаы армияда да болан жаппай уын-сргіннен со, скердегі командирлік лауазыма арнайы даярлыы жо адамдар келді. Басталан дниежзілік соыс пен халыаралы жадайды шиеленісуі елді бкіл мірін айта руды ажетсінді. Республика экономикасы скери мдделерді орындауа кшірілді. Бейбіт масата блінетін аржы барынша ысартылды. ндіріс орындары ораныса ажетті німдер шыаруа кшірілді, карточка жйесі енгізілді. МТС-тар мен совхоздарда саяси блімдер рылды, халы комиссариаттары мен оларды басшыларыны сала жмысы бойынша ытары мен жауапкершілігі арттырылды. Басару органдарыны йымдастыру рылымдарына згеріс енгізілді. аза КСР ХШК-ні жанында жмысшы кшін блу жніндегі бюролар, кшіріп келінген трындарды шаруашылытара орналастыру жніндегі блімдер рылып, Кеестерді атару ызметі кшейді. азастан нерксібі соыс арсаында елді экономикалы кш-уатында маызды рл атарды.

3. Казіргі заманы азастан мдениеті.азастанны дамуды жаа жолына тсуі з кезегінде білім алу жйесіне ана емес, мдениет саласына да лкен згерістер келді. Кеестік кезеде мдениет пен білім мемлекетті осымша кмегін пайдаланатын.

Туелсіздікті алашы жылдарында бл екі салаа кіл аз блінді. Мемлекетті бюджеттік саясаты адамдарды рухани сранысымен есептеспеді. сіресе бл республиканы рухани-мдени мірінде кбірек крініс тапты. Экономиканы ырыа кнбеуі, оны жылдан-жыла тмендеуі адамдар психологиясын мдени дамудан грі материалды байлыа итермелей, икемдей тсті.

азастанны лемдік кеістікке бет алуы зіні нын жоалтан идеологиялы мдениеттен грі сіреызыл батысты лгіге айара есік ашып берді. Батысты мдениетпен осарланып трліше діни секталар мен аымдар да аылды.

Бл келесіздік з дрежесінде республика клемінде мдени-рухани саланы басаруды басаша жолдарын арастыруа мжбр етті. Олар, тптеп келгенде, мыналар: 1. азастан халыны мдени-лтты сана-сезіміні жааруына ыпал ету; 2. этномдени жне конфессионалды шектеулікте мдени р алуандылыты алыптастыру; 3. менеджменттікті мейлінше пайдалы моделін тадау.

азастан Республикасы «Мдениет туралы» (1996) Заыны 3-бабында мдениет саласындаы мемлекеттік саясат аидалары былайша крініс тапан: 1. азаматтарды шыармашылы ызметіні еркіндігі; 2. мдени байлыты жасауда, оны пайдалану мен таратуда барлы азаматтарды ыы бірдей; 3. тарихи-мдени мраны орау; 4. лтты жне лемдік мдениет ндылытарын атар игеру аясында трбие мен білім беру жйесін дамыту; 5. мдениет саласында монополиялы пиыл-рекетті болдырмау; 6. мдениетті аржыландыруда бюджеттік, коммерциялы жне айырымдылы бастамаларды олдап-уаттау; 7. мдени ызметті йымдастыруда мемлекеттік жне оамды бастамаларды бірдей пайдалану. 90-жылдары республика мемлекеттік мдениет мекемелеріні жйесі мдени-демалыс орындарын, кітапханаларды,мражайларды, театрларды, концерттік йымдарды, кино нері мекемелерін, мдениет жне демалыс парктерін, т.б. амтыды. Бларды брі дерлік мемлекеттік баланста трды. Бдан кейінгі жылдарда, яни онжылды кезеде мдени саланы аржыландыру мселесі едуір згеріске шырады: 1.лтты маыза ие мемлекеттік мдениет мекемелерін мемлекеттік трыдан аржыландыру сол кйінде саталып алды; 2. наты мдени жобалар мен бадарламаларды жзеге асыру шін трліше аржы кздерін тарту ммкіндігі ашыла тсті; 3. меншік формасыны згеруіне байланысты мдени мекемелердід кпшілік блігі, атап айтанда, кинематография, туризм,спорт, шоу, теледидар, концерттік йымдар, т.б. зін-зі аржыландыруа кшірілді. Мдени саладаы жеке меншікті трліше формалары з кезегінде сз еркіндігіне, азастанны дербес шыармашылыына жол ашты. Аталан мемлекеттік емес мдени мекемелерді жмыстарын ретке келтіріп отыру барысында айсыбіреулерді адамзата, лта, мемлекетке арсы идеяларды насихаттап, таратуына жол бермеу шін тіркеуден ткізу тртібі ата саталуы тиіс болды.

Бірыай мдени-апаратты кеістік ру — азастанны мдениет саласындаы негізгі стратегиялы масаты. Тек осы жолмен ана елді рухани уатын анытап, дербес лт ретінде лемдік ауымдасты атарынан орын алуа болады. Бл масатты десінен шыуды бір жолы — аза халыны этномдени трыдан айта жаыруы те-мте ажет. Бдан брыныидеологиялы жйені кйреуі рухани мірді др сілкінуіне, лтты салт-дстрді табии жаыруына трткі болды.

Республиканы бгінгі мірінде бан мысал жеткілікті. XX асырды 90-жылдарынан бастап «Наурыз мейрамы» айтадан салтанат рды. Ол республикада трып жатан барлы лт-лыстарды орта мерекесіне айналды. аза халыны е кне ауызекі неріні бірі — айтыс жаа дуірге лайы айта дамыды.

Этнопедагогика негіздерін мірге етене енгізу нтижесінде білім беруді барлы нктелерінде жас рпаты халыты салт-дстрлеріне сай трбиелеу жмыстары жргізілуде.

сіресе соы жылдары республикада лтты мдениет пен нерді озы лгілерін лемдік айналыма шыару, сол арылы Дние жзі ауымдастыына танылу жолдары арастырылуда. Жамбылды 150 жылдыыны аталып туі, 1997 жылыМ.уезовті 100 жылдыыны тойлануы, 1999 жылы Тркістанны 1500 жылдыы ке клемде мерекеленуі туелсіз жас мемлекетті бл баыттаы тарихи тты адамдары болса керек.

Ал 2000 жылды республика клемінде мдениетті олдау жылы болып ткені белгілі.

Елімізді ткен тарихын рпа санасына сііру арылы мдениетті дамыту «Мдени мра» бадарламасыны е басты алышарты ретінде арастырылып отыр. 2004—2006 жылдары бл бадарламаны бірініші кезегі жзеге асырылды