Ола дуірі.(б.з.б.ХІІІ-Х.). Андронов жне Беазы-Дндібай млениеті.
Дуірді кезеделуі
Тас асырынан кейін ола дуірі келді. Бізді жерімізде ола дуірі б.з.д. 3-мыжылдыта басталан. ола дуірі адамзат баласы тарихында ерекше орын алады. Бл дуірде адамзат металды игерді. Ал ндіріске металдан жасалан ралдарды енуі ебек німділігін арттырды, шаруашылыты жаа трлеріні пайда болуына себеп болды, жааша леуметтік атынастарды алыптастырды. Осы мселелерді таратып, талдап крейік.
Адамзат баласыны ой-санасы, мір сру тжірибесі заман ткен сайын сіп, згеріп отырды. ндірістік тжірибе рпатан-рпаа берілді. Сйтіп, оамды дамуда кбіне ала басу, ілгерілеушілік болып отырды. оамды дамуды біз тек дайы ала басу тек сатылап биікке рлеу деп тсінбеуіміз керек. Адамзат оамыны тарихында р трлі себептермен (табии зілзалалар, соыстар, жаппай уын-сргіндер, формацияларды ауысуы, т.б.) лкенді-кішілі шегіністер де болып трды. Біра блар адамзат тарихындаы ілгерілеушілікті уакытты тоыраулары, мезгілдік шегіністері еді.
Сонымен жер жзінде адамзат баласы металды ай кезде жне кай жерлерде игерді? Брынырата е кне металлургияны отаны Иран жері деп келген. Онда б.з.д. 4500—4000 жылдара жататын мыс жне кміс заттар табылан. Кейініректе Тркияны Анадолы жерінен б.з.д. 7-мыжылдыа жататын мыс жне орасын заттар табылан. Бл — неолит заманында ндірілген металл бйымдар.
Металлургияны е кне орталытарына азастан жері де кіреді. Оны санатында азіргі Жезазан маайы, алба жоталары, Алтай ойнауы бар. ндірісте, трмыста е бірінші пайдаланылан металл — мыс. Адамдар алдымен табиатта кездесетін таза мыс орытпасын пайдаланан. Осындай энеолит дуірінен бастап табии таза мыстан жасалан са ралдар — біздер, жебе штары, мыс тілікшелер бізді жерімізде жиі кездеседі. Ал енді тотыан мыстан металл орыту тек ола дуірінде басталды.ола табиатта таза кйде кездеспейді. Ол, негізінен, мыс пен алайыны осындысынан жасалады. азастан жерінде ола дуірінде, ерте темір дуірінде мыс, алайы, алтын ндірген кне кеніштер те кп. Мысалы, ондай кеніштер азіргі Шыыс азастанда (Риддер, Бтырма, азаншыр, т.б.), Орталы азастанда (Жезазан маайында, ызылеспе, араралы, Ашатау тауларында) болан. Бл сонау ола дуірінен бастап кне заманда бізді жерімізде металлургия ндірісіні те кшті дамыандыын крсетеді.
азастанны ола дуірі, шамамен б.з.д. XVIII—VIII асырлар аралыын амтиды. Ке тарихи-мдени маынасында ола дуіріні алдыы (б.з.д. XVIII —XVI .) ЖНЕ ортаы кезедерінде (б.з.д. XV—XII .) тстас. азастанны ола дуіріне ілмес брын "Андронов мдениеті" деп аталатын мдениетке тоталайы.
Еуразия даласында ола дуірінде мір срген адамдарды алдыран мдениеті тарих ылымында "Андронов мдениеті" деп аталады. Осы мдениетті алашы ескерткіштері "Андронов" деген селоны жанында ашылан. Бл село Отстік Сібірдегі Ачинск каласыны жанында орналасан. Бгінгі тада Андронов мдени- тарихи бірлестігіні ола заманында те ке тараландыы белгілі болып отыр. Бл ендік бойынша, Жайы зенінен бастап, Енисей зеніне дейінгі аралыта, ал бойлы бойынша, Батыс Сібір орманды алабынан бастап, отстікте Хорезмге, Сырды тменгі аысына дейін таралды. Олар Тянь-Шаньа, Феранаа, тіпті Вахш зеніні тменгі саасына дейін баран екен. Бл мдениет рамына азастан жері тгелімен кіреді.
ола дуірінде азакстан жерінде бірінен со бірі жаласып келетін екі мдениет болан. Оны кнесі — Андронов мдениеті. Ал б.з.д. XII—VIII асырларда соы ола дуірінде Беазы-Дндібай мдениеті алыптаскан.
Андронов мдениетінен Беазы-Дндібай мдениетіне тпелі кезе ескерткіштері. Беазы-Дндібай мдениеті
Бл кезеде Андронов дуіріні кейбір белгілері саталанымен, жаа сипаттаы, жептуір биік (1—1,5 м) оба-оршаулар, сыртын айнала лкен гранит тастармен кмкерген ірі-ірі жерлеу орындары пайда бола бастады. тпелі дуірге тры ыса, бйірі шар тріздес томпайан, тбі тегіс ыш ыдыстар тн. Мысалы, ыдысты бйіріні кпшілік аумаында — ішінде клбеу сызытары бар (штрихталан) ленталар осы тпелі кезеде пайда болды да, Беазы-Дндібай заманында е жиі кездесетін рнекке айналды. тпелі кезе ескерткіштері те аз зерттелген. тпелі кезеде трлі тсті тастардан жасалатын са моншатар пайда болды. Беласар кешенінде адаммен бірге ойылан 4 ыдыс, баса да рыпты заттар сол кйінде абірде жатыр. Біра адамны сйегі жо. Бл — алыста жау олында аза тауып, сйегі табылмаан адама ойылан символикалы жерлеу орны. Мндай рып ерте темір дуірі халытарында да болан. Бл рыпты жаырыы азаа да жеткен. Ертеде майдан шебінде каза тауып, сйегі жау олында кетіп, не табылмаан жадайда, сол адамны тіпті бір бармаы табылса да, не сауытыны бір блігі табылса да, зиратына соларды кметін рып болан. Орта оладан соы олаа тпелі кезеге ірі оран-оршауларды, ірі гранит тастар мен шеті кмкерілген лкен оршауларды пайда болуы тн. Блар патриархалды-отбасылы ауымны орта жерлеу орны емес, Бл ескерткіштер сол ауымны ішінен шыан ксем, олбасшы, ру басыларды зираты.
Орталы азастанны ола дуіріні е соы кезеі — "Беазы-Дндібай мдениеті" деп аталады. Оны хронологиялы шектері, тпелі кезеді оса есептегенде, б.з.д. XII—VIII асырлар. Беазы-Дндібай мдениеті ескерткіштеріні е басты ерекшелігі болып те жоары дрежеде дамыан тас архитектурасы. Бл мдениетке жататын йлерді, жерлеу орындарыны крылыстары те ірілігімен, тас ашау, тас алау неріні жетілгендігімен ерекшеленеді. Оларды абыралары екі атар болып, тастар бір-бірімен иленген балшы арылы байланыстырылып, ішкі жне сырты жатарына тасты тегіс бетін аратып алаан. XVIII—XIX асырдаы азаты тастан салан кыстау йлеріні де абырасы осылай рілген. Беазы-Дндібай мдениетіне жататын жерлеу орындарыны кпшілігі — оран-оршаулар. Оларды пішімі кейде дгелек, кейде тртбрышты болып келеді. орандарды биіктігі 70—80 см- ден 1,5—2 м-ге дейін болады. оран тастан, иыршы тас жне топыратан салынып, сырты лкен апатастармен кмкеріледі. Беазы-Дндібай кезеінде лкен патриархалды отбасылара арналан, кп адам жерленген зираттарды орнына бір-а адам жерленген лкен жерлеу рылыстары кездеседі. Бл осы кезедегі ру, тайпа ксемдеріні, беделді бай адамдарды зираты. Осы мдениетке жататын ыш мыраларды сипаттамасы мынадай: ернеуі тік, бйірі шар тріздес болып томпайып келген, тбі тегіс. Сол кезеде кшпелі трмыска ыайлы ыдыстар кбейе тсті. Беазы-Дндібай мыраларыны рнегі р трлі. Тара жзді ою-рнекпен салынан шбрышты, балда пішінді батырып салынан рнектермен атар тырнапен, штаан таяшамен салынан рнектер де кп кездеседі. Батырып салынан таа сиякты рнек, монша рнек, тйін рнек кездеседі. Беазы-Дндібай тлтума мдениеті жергілікті негізде алыптасты. Шаруашылы ксіпті жаа тріне кшу тсында ірі-ірі мдени кауымдар пайда болды. Зерттеулерді нтижесі Орталы азастанны дние жзіндегі ежелгі мдениет орталытарыны бірі боландыын айындап берді.
Сатар (ІІ-ІІІ.).
Сатар орналасуы, этникалы рамы, саяси тарихы, шаруашылыы, мдениеті.
Сатар. азастандаы мір срген тайпаларды ішінде аты-жні жасы саталан тайпаларды бірі-сатар. Археологиялы зерттерлеуге жне жазба деректерге араанда б.з.б. VII-IV . са тайпалары Орта Азия жне азастан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен азастан территориясында мекендейтін кшпелі тайпаларды жалпы атпен сатар деп атаса, ал гректі ататы тарихшысы Герадот (б.з.б. V .) сатарды «азиялы скифтер» деп атаан. Осымен атар Герадот зіні «Тарих» деп аталатын ебегінде б.з.б. I мыжылдыта Орта Азия жне азастан жерінде «Са» деп аталатын бірнеше тайпаларды уатты жауынгер одатары боланы айтылады. Ол одатар: массагеттер, даилер, каспийшілер, исседондар, сарматтар, аладар, аримаспылар т.б.
Герадотты айтуынша: «Сатар-скиф тайпалары, бастарына тік тратын, тбесі шоша тыыз кийізден істелінген брік жне шалбар киген. Олар сада, ыса семсер жне айбалтамен аруланан. Тамаша атыш жауынгерлер болан».
Парсы жазбаларында сатарды (1 Дарийді «Бехистун жазбасы», Сузіні, Ксерксті «Двтер туралы жазба»). «діретті еркектер», Иран жазбаларында («Авеста») «Жйрік атты турлар» деп атаан. Сактарда негізінен, скери оам болды. Са тайпалары ш топа блінген.
1)Шоша брікті сатар (Тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін, Сырдарьяны орта аысын мекендеген
2)Теізді ары жаындаы сатар (парадарайя) ара теізді солтстігінен, Арал маын яни Сырдария мен Амудария зендеріні тменгі аысын мекендеген.
3)Хаома сусынын дайындайтын сатар (хаомоварга) Мрхаб анарын мекендеген.
Сатарды шаруашылыы.
Сатар, негізінен мал шаруашылыымен айналысты. Мал шаруашылыыны ш трі болды:
1)Кшпелі мал шаруашылыы. Батыс жне Орталы азастанда ріс алды. Жылды суы мезгілін кшпелі сатар м жоталарыны баурайына орналасан ыстаулара немесе ірілі-уаыты зендер жаасында ткізді. Олар бір жерде за отырып алмай, мал жайымен келесі ыстауа, олайлы жайылымдара арай орын ауыстырып отырды.
2)Жартылай кшпелі шаруашылыпен айналысатын сатар малды ыстатып шыаратын траты оралар салды. Олар жыл сайын малдарын осы ора-жайлара айдап келіп отырды. Шаруашылы ксібіні бл трі орманды дала оірінде жне биік таулы жерлерде ке тарады. Мндай жерлер Тянь-Шань жне Алтай тауларыны баурайы, Жетісу, Шыыс азастан аймаы болды. ыстау маындаы жерлерде тары, арпа, бидай сірді. Пішен дайындалып, малды олда стауды ммкіндігі туды. Енді сатар ыстауларда за уаыт тру шін ааштан, тастан жылы трын й салатын болды.
3)Сатарда шаруашылыта шінші трі- Отырышы егін жне мал шаруашылыы– Отстік азастанда, Сырдарья, Шу, Талас, Арыс зендеріні бойында, табии су орлары мол жайылымдары кп жерлерде кеінен тарады. Бл жерлерде суармалы жне тлімі егіншілік басым болды.
Сатарды йымды сипаты жне леуметтік рылымы.
Са тайпалары одатарыны басында ксемдер трды, оны патша деп атады. Патшаларды тайпа ксемдеріні кеесі сайлады. Тайпа ксемдерін оны барлы мшелері сайлайтын болан. Тайпа ішіндегі аса маызды ішкі жне сырты істер халы (вече) жиналысында талыланып отырды. Оан йелдер де атысан. оамны осындай саяси йымын Ф. Энегельс скери демократия деп атады. Себебі ол кезде соысты мні зор еді. Соыс тайпа шін жайылымды жер мен мал тартып алуды жне здерін сырты жаудан орап отыруды ралы болды.