Йсіндер мен алылар

йсіндер мен алылар (б.з.б.II-б.з.V.)., орналасуы, ру-тайпалы рылымы, саяси тарихы, крші мем.байл.

Б.з.б. II . ытай жазба деректемелеріні хабарына араанда Жетісу жерінде ататы йсін тайпалары мір срген. Жазба деректер бойынша йсіндерді алаш рет тарих ылымына таныс еткен Н.В. Кюнер мен академик Н.Я. Бичурин. Бларды аудармаларын жне баса да деректерді пайдалана отырып академик В. Бартольд зіні ататы «Жетісу тарихыны черкі» атты ебегінде йсіндерді ысаша тарихын жазды.

йсін тайпаларыны тарихи мір тіршілігін алыптастыруда, археологиялы материалдарды жазба деректермен салыстыра отырып, зерттеуде ебек еткен алымдар академиктер . Марлан мен А. Бернштам болды. азіргі кезде са-йсіндер тарихымен за жылдардан бері айналасып жрген К.А.Акишев. Ол йсін тайпаларды оамды рылысы мен леуметтік–экономикалы жаын бір жйеге келтіріп, йсіндер мемлекеттік дрежеде тапты рылыста мір срген деген орытындыа келді.

йсін деген сз ытай деректері арылы белгілі. Сзді манасы осы уаыта шейін белгісіз. Жазба деректерде йсіндер «ат жаты, абаша, сары шашты» болып бейнеленеді.

Зерттеушілерді біразы йсіндер шыыс Иран тайпаларынан шыан деп, екінші біреулері йсіндер – тріктерді ары аталары, олар трікше сойлеген деп есептеді. Біра, алай болсада, йтеуір азаты е ірі тайпаларыны бірі «йсін» деп аталады.

йсіндерді саяси рылымы.

Бізді заманымызда брын II асырда 177 жыл шамасында йсіндерді мемлекеттік бірлестігі алыптасты. Оларды ордасы ызыл алап (Чигучен) Ысты клді жаасына орналысты. Ол жаалай ыстатары бар бекіністі ала еді.

йсіндерді негізгі территориясы Іле алабында болды. Оларды батыс шекарасы Шу мен Талас арылы тедідаы, алылармен шектеседі. Шыысында хундармен орта шекара болды, ал Онтстігінде оларды иелігі Ферганамен штасып жатты.

йсіндерді мемлекет басшысы Гуньмо (лы бек) деп аталды. кімет билігі атадан балаа мрагерлік жолмен ауысып отырды. Гуньмоа баынышты са ру басшылары кіші гуньмолар (бек) деп аталды. Блардан баса жоары жне тменгі лауазымдар, ызмет адамдары жне «вассал» князъ, тархан, хоубай деген леуметтік атаулар болан. Басты ндіруші тап лдар мен арапайым шаруалар болды.

ытай тарихшысы Сюй-Сунаны алдыран дерегіне араанда йсіндер кшпелі мемлекет болан. Олар зімен крші жатан ытай сияты ірі елдермен те ыты дрежеде саяси жне сауда арым-атынасын жасаан. йсіндерді Гуньмолары ытай ханшаларына йленіп отыран.

йсіндерде жоары дегейде тран скери йым болды. скерлері жасы аруланан салт аттылардан трды. Мселен, ытай императоры Удиді 138 ж. батыса жіберілген елшісі князь Чжыньцянь йсіндер иелігінде 630 мы адам бар жне айаса 188 мы жауынгер шыара алады деп жазады. Жазба деректер йсін билеушілеріні сараланан (аруланан) 30 мы атты нкері жене олара баынатын 10 мы садашысы туралы млімет алдыран.

алылар.

аза халыны рамына енген ірі тайпаларды бірі алылар. Олар ытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, ал парсы жне нді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Тркі руналы жазушыларында Кангю-тарбанд деген кентті (аланы) аты бар.

алы тайпаларын ытай жазба деректері бойынша, алаш рет аза халыны тарихына таныс еткен алымдар крнекті ытай тіліні мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Жазба деректерді пайдалана отырып, алыларды ысаша болса да тарихына кіл блген академик В. В. Бартольд. Ол алы тайпаларын Сырдарьяны орталы аасында мір срген деп тжырым айтады.

Бізді заманымызда брыны III асырда алы тайпалы бірлестігі рылды. Оларды астанасы – Битянь аласы. Оларды саны 600 мы, немесе 120 мы й болан.

алы мемлекеттік бірлестігіні басында Уын улетінен шыан патшалар трды, олар «би» немесе “ ябу” деген титула ие болды. Бдан баса мемлекеттік аппарата патшаны орынбасарлары жне ш кеесші кірді. Сол кезде (б.з.б. II асырды аяы – I асырды басы) алы мемлекетіне бес иелік – Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь кірді. алылар ытай, Рим, Кавказ жне Орта Азия елдерімен сауда байланыс жасап трды. Олар йсін, н тайпаларымен соысан.

алылырды оамды рылысы.

алы тайпасында билік мрагерлік жолмен кеден балаа беріліп отыран. Бар билік асаалдарды, ру басшылары мен скери ксемдерді олында болан.