Ндар: саяси жйесі, шаруашылыы, мдениеті

ндар: саяси тарихы, скери жйесі, шаруашылыы, мдениеті

Бізді заманымыздан брын I мы жылдыты екінші жартысынан бастап Евразияны этникалы – саяси тарихында Орталы Азияны кшпелі тайпаларыны ролі кшейе тсті. Осы ірде, Байкалдан Отстікте таман жне Ордаса дейін созылып жатан далалы жне шлейт аудандарда арабайыр малшаруашылыы мен шлданан, этникалы жаынан р трлі тайпалар кшіп жрді. Соларды басты бір тобы ндар еді.

азастанны Онтстік жне Жетісу жерлерінде ндар б.з.б. II-I .. келе бастаан.

ндар жайлы тарихи деректерді крнекті ытай тіліні мамандары Н.Я. Бичурин мен Н.Кюнерді ебектерінен білеміз. Ал оларды тарихын жазуа ебек еткен алымдар А.Н. Бенрштам, Л.И. Гумилев, Н.И. Конрад. аза алымдарыны ішінде соы кезде К.М. Байпаков айналысып жр.

Б.з.б. IV-III асырларда ытайды солтстік шекарасында тран тайпалар топтасып, тайпалы екі бірлестік рды. Оларды біріншісі Сюнну (Хунну немесе ндар); екіншісі дунху бірлестіктері деп аталды. Сюнулар (ндар) з заманындаы, кршілес елдерді тарихына ыпал жасады.

ндарды этникалы шыу тегі, тілі осы кнге дейін длелденбей отыр. Зерттеушілерді кпшілігі оларды тріктерді ары тегі деп есептейді.

Сонымен ытай жылнамаларымен археологиялы зерттеулерге араанда, б.з.б IV-III асырларда ытайды Солтстігінде Байкалдан Ордоса дейінгі аралыты мекендеген кшті н тайпаларыны бірлестігі рылды. Олар здерімен крші жатан халытарын басып алумен атар ытай жерінде дркін-дркін шабуыл жасап тран. Бл жадай ытай патшасыны наразылыын тызып отырды. Сйтіп, ндар мен ытай кіметіні арасында бір-біріне алма-кезек жасалан рыс–талас, соыстар оларды рпатарыны арасында 300 жылдан астам уаыта созылан.

Жылнамалар бойынша, н тайпаларыны бірігіп саяси кшейген кезі б.з.б. 209 жылы Мде ханны билік жргізген мезгілі. Оны жасаан скери реформалары ндарды уатты мемлекетке айналдыран. Олар здеріні отстігіндегі дунхуларды таландап, быт-шытын шыарды. Оларды аман аландары Монголия, Маньчжурияа дейін ашып бас сауалауа мжбр болады. ндар мнымен де анааттанып оймай б.з.б. 203-202 жылдары Саян-Алтай таулары жне жоары Енисей жеріне дейін шабуыл жасап, ытайды хань улетіні негізін салушы (б.з.б. 202 ж.) Лю-банды б.з.б. 200 жылы жеіп, оларды здеріне баынышты етеді. ытай императоры ндарды Шаньюіне (ханына) ыз беріп, алым-салы тлеп тран. Сйтіп, Байкал клінен Тибет тауына дейін Шыыс Тркістанны Хуанхэ зініні Орта аысына дейінгі аралыты алып жатан лан байта жерде «н державасы» пайда болды.

ндарды саяси, оамды рылысы.

Мемлекетті басында лы Сенгир (Шаньюй) трды. Оны билігі дара жне мрагерлік болды. детте ол таын лкен лына немесе інісіне сиет етіп алдыран.

Шаньюй барлы ндара тиесілі жерлер жне бкіл мемлекет территориясына билік жргізуге ылы болды. Сонымен бірге, Шаньюй ол территорияны сатауа, орауа міндетті болды. Оны соыс жариялауа, бітім жасауа, армияны басаруа ысы болды. Жоары сот билігі де Шаньюйді олында шоырланды.

н мемлекетінде Шаньюйден кейінгі екінші орында оны балалары жне жаын туыстары трды. Бданбаса Шаньюйге туменбасы, жзбасы, онбасылар баынышты болды. ндар 24 рудан ралды. р руды асаалдар басарды. Асаалдар мемлекет ісін талылау шін бір жылда 3 рет рылтай ткізіп отырды.

ндарда жасы йымдастырылан скер болан. Мны негізгі тез жретін атты скер болды. Атты скерді аруы сада пен жебе еді. Олар садатарыны сыртын сйекпен аптаан. Жебелерді екі трі болан. сіресе, шыр, ауыр ырлы сауыт бзар жебені темірден жасаан. зын семсерлері ат стінде жріп соысуа ыайлы. Ондай семсерлер азастанда Атбе Шаушым, Жамантоай орымдарынан табылан.

н оамында патриархатты – рулы атынастары лі кшті болан еді. Сыма Цянь (б.з.б. 135-67 жж.) «Тарихи жазбаларда» ндарды Левират рпы туралы былай дейді: «кесі мен аалары лсе тым рымасын деп оларды йелін здеріне алады, сондытан ндарда ан араласу болса да, тым рымайды». (Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Среденей Азии в древние времена. т. 1. М.-Л., с. 58)

ндарды шаруашылыы.

ндарда мал шаруашылыы жасы дамыды. Олар й-жануарларыны барлы трлерін сірген. Жазба деректер ндар йір-йір жылы, ора-ора ой сіруші еді деп хабарлайды. Оларда егін шаруашылыы да маызды роль атарды. сіресе, ндар тарыны сірген. Археологиялы азба жмыстары кезінде, егіншілікті ойдаыдай боланын білдіретін темір ора, шойын тістер, ол диірмендер, тас ккіштер сияты егін салуа жне оны жинап алуа ажетті рал саймандар табылан. Сонымен атар ндар а аулаумен айналысан.

Кшпелі мал шаруашылыымен айналысан ндарды негізгі баспанасы киіз й жне жартылай жертбелер болды. Олар йді бір брышына салынан ошатан еден астымен тартылан кмен (труба) жылытылан.

ндарда ол нер ойдаыдай дамыан. сіресе, оларды шеберлері ыдыс-аятар, сталары темірден ару-жаратар жасаан. Ыдыс-аятарды ааштан, теріден, ыштан, металдан жасай білген.

н тайпаларыны ішінде ататы зергерлер болан. Ауатты адамдарды зираттарынан табылан алтын сыралар, жзіктер, шекейлеп жасалан белдіктер жасалуы жаынан са тайпаларыны шекей бйымдарынан бірде-бір кем тспейтіндігі крсетеді. Бйымдарды сндендіруге басты бейне есебінде жабайы адарды бейнесі олданан.

ндарды діни-наным, сенімдері ата – бабаны аруаына сенуі – дниеге табуныды длелі. Жалпы н тайпалары пта табынан.

Алайда, «н державасы» орасан лкен, біра саяси жаынан батыраы, экономикалы жаынан лсіз, этникалы жаынан ала-ла біріккен ел болды. Ішкі айшылытар, билік жгізу шін крес жне сырты стсіздіктер б.з.б. I асырда ндар державасыны лдырауына келіп соып, ол ыдырай бастады. Б.з.б. 59 жылы ндарды з арасында соыс басталды.

Б.з.б. 47 жылы ндар державасы отстік жне солтстік ндар болып блінді. Отстіктегі ндар хань империясына баынды. Ал Чжичжи-шаньюй бастаан солтстіктегі ндар туелсіздігін сатап, Солтстік Монголияа жне Шыыс Туркістанны солтустік айматарында кшіп онып жрді.

азастанны отстік батыс жне Арал бойына н тайпаларыны келе бастаан екінші толыны б.з. I . басталады (93 ж.). Кейбір археологиялы материалдара араанда оларды ескерткіштері Испания жерінен табылан. Сондытан Европа деректемелерінде олар гундар деген атпен белгілі.

Сонымен н тайпаларыны шыыстан, батыса арай жылжуы б.з.б. I . басталса, б.з. IV . дейін созылан. Алайда, оларды жылжуы жай ана жрген жо, олар бкіл Евразия жне азастан жерінде мір срген тайпалар мен халытарды саяси картасына, этникалы рамына лкен згерістер туызды.

Тарихта бл жылжу тек н тайпаларында болып ойан жо, баса да ірі тайпалармен жаа рыла бастаан халытарды да жылжуына серін тигізген. Бл тарих сахнасына «халытарды лы оныс аудару» мезгілі деген атпен белгілі . Бл оныс аудару азастана зіні лкен серін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті са, алы сияты тайпаларды шыыстан батыса арай жылжуына немесе орын ауыстыруына сер етсе, екіншіден, ол тайпаларды антропологиялы жаыны згеруіне серін тигізген, шіншіден, тркі тіліні таралуына жне оны жергілікті диалект болып орныып ныаюын кшейтеді. Соы екі жадай б.з. V . азастана тркі тайпаларыны жаппай келе бастауы тередей тсті.