Трік аанаты. Батыс трік аанаты

Трік аанаты

Халытарды лы оныс аудару дуірі (II-V .) азастанны Орта Азия мен Шыыс Европаны этникалы жне саяси картасын едуір дрежеде згертті. V асыра арай Солтстік Моолиядан Амударияны атырауына дейінгі ла-айыр территорияны тирек деген жалпы аты бар тайпалар мекендеген. Деректемелер оларды ішінде: бу, арл, бла, эдиз, таринах, толенгет, байыру, беклі, ыбыр, сыыр, зебендер, тарай, баргур жне т.б тайпаларды атайды.

«Трік» этнониміні алаш рет аталуы ытай жылнамаларында кездеседі жне ол 542 жыла жатады.ытайлар тріктерді сюннулерді рпатары деп санаан.

542 жылы тирек (теле) тайпалары азіргі Моолияны отстік жне орталы бліктерін мекендеген жне бл территориялара стемдік еткен аварлара (жуань-жуань) арсы шабуыл жасап, кескілескен шайаста Тумын (Бмын) басаран теле тайпалары аварларды кйрете жееді де, оларды 50 мынан астам скерлі тріктер ттына алады. Осы кезден бастап, брын аварлара вассалды туелділікте болан тріктер енді оларды бсекелестеріне айналады. 552 жылы кктемде тріктер аварларды ордасына таы да шабуыл жасап, оларды кйрете жееді, авар мемлекетіні ааны Анан зін-зі лтіреді. Осы кезден бастап бмын зін «Ел аан» деп жариялайды. Трік аандыыны іргесін алап, шаыраын ктереді (552 ж.).

Бмын лгеннен кейін таа оны інісі ара –Еске отырады (552-553жж.). Бмынны саяси іс-рекетін оны мрагерлі ара-Еске, Ман аандар жаластырса, ал аандыты батыса арай шекарасын кеейту ісін оны інісі Иштеми (572-576 жж.) жргізген.

ытай деректемелеріне араанда, б.з. 555 ж. Иштемиді (Силзебул) Орта Азияа арай жасаан жорытарыны бірінде Арал теізіне дейін жеткендігін хабарлайды. Ал «Клтегін» лкен жазуында Ман мен Иштеми аандарды з халын «Темір апаа» дейін орналастыран. Мндаы темір апа деп отыран жері Согда елі мен Тохарстан еліні арасында Байсын тауындаы ткел.

Трік аанатыны кшейіп, саяси жаынан белсенділігі артып, тарих сахнасына шыан кезі VI асырды ортасы. Бл кезде трік аанаты Силзебул Орта Азиядаы эфталиттерді здеріне толы баындыруа рекет жасайды. Алайда бір шеті Каспий теізінен, екінші шеті Солтустік нді ойпатына дейінгі ла-айыр жерді алып жатан эфталиттерді жее ою оайа тсе оймайтыны білген трік ааны Иран шахы Хсрау I Ануширванмен келісімге келеді (561-563 жж.).

563-567 жылдары эфталиттермен болан рыстарда трік аанаты жеіске жетеді. Алайда, осы жеістен кейін трік аанатымен Иран шахыны арасындаы досты заа созылмады. Оан басты себеп, Шыыстан Батыса арай созылып жатан керуен жолыны барлыы дерліктей трік ааныны арамаында алып оюы Иран шахыны тріктерге деген наразылыын туыза бастайды. Дегенмен, екі ел арасында болан соыс келісімі 563-567 жылдары эфталит патшалыын жоюа ммкіндік берді дейміз.

Сонымен елімізді азіргі шыыс солтстіктегі лкелерінен бастап Каспий теізіне дейінгі ла-байта ірде трік аандыы рылып кшейді. Оларды ордасы Орхон зеніні бойында орналасты. Осы ірде мекендеген аза тайпалары да трік аанатыны ол астына арады.

з ішінде де саяси билік шін крес, талас, сырты шапыншылыты салдарынан ла-байта жерді алып жатан Трік аанаты 603 жылы батыс жне шыыс трік аанаты болып екіге блінді.

Батыс трік аанаты (603-704 жж.).

Ежелгі йсін жерін жайлады. Ол аратауды шыыс баурайынан Жоарияа дейінгі жерді алып жатты. аанатты астанасы жне аанны ысы ордасы Шу аарындаы Суяб аласы болды.

аандыты халыны этникалы рамы «о о бдын» ру-тайпалары болан. аан рбір о бдыннан 1000 адама сарбаз алып отыран.

Жазба деректерде аанатты саяси-кімшілік жаынан тарих сахынасына ктерілген кезі Жегу аан (610-618 жж.) мен Тон аанны аанды ран кездері.

Батыс трік аандыындаы билік феодалды сатылы трде жргізілген. Мемлекетті басшысы-аан, жоары билеуші, скербасы болды. аанны билігі шексіз мрагерлік трде болды. Батыс трік мемлекетінде ааннан кейінгі екінші адам лы болан. шінші билік аан руыны стем тап кілдеріні олында болды, олара ябу, шад, елтебер, тегін сияты ататар берілген. Сот ызметтерін бйрытар мен тархандар атарды. Бектер-тайпа бастытары мен кілдері жергілікті жерлерде аанны негізгі тірегі болан. ара жмыс істейтін анаушы халы тркі тілінде «ара бдындар деп аталан».

Трік аанаты кшпелі мал жне егіншілік шаруашылыымен шылданды.

Жетісу бойында тріктерді алалары ркендей бастады. алаларда сауда-сатты кеінен жргізілді. Шу зеніні бойындаы Суяб аласына орта Азия жне ытай жерінен неше трлі заттар кеп сататын болды. лы Жібек жолыны Трік аанаты жерінен ткендігі сауда мен олнерді дамуына сер етті.

Тріктерді ежелгі кне жазуы болан. Бізге белгілі Орхон-Енисей жазуы Батыс трік аанатыны мдениетінен дерек береді. Моолия жерінен табылан Білге аанны, Клтегенні, Тоныккті Орхон жазуы бар лпытастары аанат мдениетіні жоары дрежеде дамыанын крсетеді. Бл ескерткішті 716 жылы жазан. Ескерткішті алаш рет Данияны алымы Томсон оыан. VII асырда Батыс трік аанатында жазба дебиеті дамыан. Осы ескерткіштегі таса ашап жаздырып алдыран Білге аанны «Ілгері-кн шыысында, о жата-кн ортасында, кейін-кн батысында, сол жата-тн ортасында-осыны ішіндегі халыты брі маан арайды» деуі тріктерді аншалыты зор мемлекет ранын крсетеді. Жалпы аланда тріктерді мдениеті кп халытара араанда жоары дегейде болды.

Сонымен, Батыс трік аанатында леуметтік-экономикалы жне саяси атынастарды ала-лалыына, стемдік ету мен баыну формаларыны алуан трлілігіне арамастан, Батыс трік аанатында таптарды рылу жне ежелгі феодалды атынастарды біршама тез алыптасу процесіні жргені аы.