Тргеш аанаты (704-756 жж.).

Батыс трік аанатындаы 16 жыла созылан (640-657 жж.) екі тайпаны (Дулу мен Нишаби) арасындаы соыс аандыты саяси жаынан млде лсіретеді. Батыс трік аанатыны мндай іштей лсіреп жатанын білген ытай Тан империясы оны жеріне басып кіреді. Трік тайпалары, сіресе, тргештерді саяси белсенділігіні арасында здеріні за жылдара созылан соысты нтижесінде туелсіздігін жеіп алады. Сйтіп, VIII асырды басында Батыс трік аандыы лап, оны орнына тргеш аандыы пайда болады (704 ж.). Оларды билеуші улетіні атасы ш-Елік аан (699-706 жж.) болды. Ол Жетісудан Брішадты уып шыып, Ташкенттен бастап, Бесбалыа дейін тселіп жатан жерде з кіметін орнатады. Ол ордасын Шу бойындаы Суяба орналастырды. Оны екінші ордасы Іле зені жаасындаы Кнгіт аласында болатын.

Саяси кімшілік билік аандыты е жоары атаы Басаанны олында болды. Ол аандыты 20 кімшілік айматара блген. рбір кімшілік айматы тархандар басаран, айматар 7000 скер жинаан.

Тргеш аанатында ш-Еліктен кейін оны мрагері болып, баласы Саал-аан (706-711 жж.) таа отырды. Тргеш мемлекетінде ішкі бірлік болмады. Мемлекетті сырты жадайы да аса иын еді. Саал-аан тсында тргештер батыста содылармен бірге арабтара арсы табанды крес жргізіп жатты, отстікте олара тан улетені скері зор ауіп тндіріп трды, ал шыыс жаынан орталы Азия тріктері айбат шегумен болды. Шыыс тріктер ааны апаан 711 жылы Болучу тбінде (Жария) ткен соыста тргештерді кйрете жееді, ал тргештерді ааны Саал ттына тседі.

Екі тайпаны арасындаы тартыста ара тргештер жеіске жетіп, оны ішінде шапыш тайпасыны тарханы Слы (Слу) аан болады (715-738 ж.ж). Ол астанасын Тараз аласына кшіреді.

Слуды аанды рып тран кезде тргеш аандыыны ішкі-сырты жадайыны шиеленісіп тран мезгілі еді.

Слу аана з аандыыны туелсіздігі шін екі жатан крес жргізуге (батыса жне шыыска) тура келді. Батыстан басты жау арабтар болса, шыыстан ытай кіметі ауіп тндіріп турды.

Слы аан Тохарстандаа арабтарды біржола таландау шін 737 ж. ондаы арлтармен бірлесе отырып, ойдаыдый соы берген. Ол соыс майдандарында зіні тікелей атысуымен жеістерге жетіп отыран. Сол шін де арабтар Слу аана «Сзеген» деген ат ойан.

Слу аан шыыстаы жадайында бейтарап болу шін скери келісім шарт жасаумен атар дипломатиялы рекеттер жргізген. Шыыс трік аанатыны белгілі ааны Білге мен Тибет патшасыны ыздарына да тсіп, оларды дандалы байланысты стап, саяси жадайыны шиеленісіп кетпеуіне аз да болса мнкіндік туызан.

Халыаралы жадайларды тргеш аандыыны пайдасы шін шешілуіне саяси белсенділік крсетіп жрген Слу аан Жетісуа оралан кезде 738 жылы зіні баталастарыны олынан рбан болды. Оны олбасшысы да 739 жылы Сырдарияны бойында арабтарды олында мерт болды.

Слуды орнына оны баласы Тарсын т-шар аан болды. Алайда оны аанды ран мезгілі бар-жоы екі жыла ана созылан. Бл кезде сары-ара тргештерді арасындаы талас-тартыс шыып кеткен еді. Екі тайпаны арасындаы крес тура 20 жыла созылып аандыты саяси жне экономикалы жаы млде лсірейді.

Тргеш аандыыны мндай ауыр жадайларын біліп отыран ытайлар здеріні Куш аласындаы скерлерін Жетусуа аттандырып 748 жылы Суябты жаулап алады. Одан со Шашты (Ташкент) алып, оны мірін лтіреді. Шаш міріні баласы арабтарды кмекке шаырады. 751 жылы Тараза (Талас) жаын жердегі Атлах аласы тбінде аббаситерді скербасы Зияд ибн Салих пен ытай олбасшысы Гао Саяньжи арасында орасан зор соыс болады. Айас бес кнге созылады. ытай скері толы кйретіледі. Тан скері енді Жетісу шебін ана емес, йырлар мен тибеттерді ысымымен Шыыс Тркістанды да тастап кетуге мжбр болады. Талас алабында арабтар да табан тіреп тралмай, Шаша арай шегініп кетеді. Біра ішкі арыс, жікке блінушілік Тргеш мемлекетін бден лсіретіп, тралатып тастаан еді, сол себепті де ол 756 жылы (766) трік тілді арлтар тайпаларыны тегеурінді шабуылына шыдамай лап бітеді.

Сонымен 756 жылы тргеш аандыы лап, оны орнына арл аандыы рылады.

Тргеш аанаты Батыс трік аанатыны мемлекеттік-кімшілік, скери жне леуметтік-мдени дстрлерін жаластыра берді. Археологиялы зерттеу жмытарыны кезінде Тараз, Баласан алаларынан Тргеш аанатыны ытай жазуымен жазылан трт брышты ортасында тесігі бар, тегені табылуы ытаймен сауда атынасыны дамыандыын крсетеді. Олай болса, сондай ауыр талас – тартыса, соыстара арамастан, азастан жерінде тркі дуірінде мір срген бл аандытардан тарихи із алан.

 

9.арл мемлектеі (776-940)

Мемлекетті рылуы

арлтарды дербестікке мтылуы оларды йыр аанатынан блініп шыуына жеткізді. 746 жылы арлтар Жетісуа оныс аударды, ал онда саяси жадай тым крделі болатын. зара ырысан кресте тргеш аандары здеріні брыны арл тайпаларыны мекені кш-діретінен айырылды. Соны салдарынан бытырап кеткен тргеш тайпалары арлтара лайыты арсылы крсете алмады. Бл оиалар ертедегі тріктерді Терхин жазбаларында: «Ит жылы ш-арл опасызды жасап, ашып кетті. Олар батыстаы он о халыны еліне келді»,—деп крсетілген. Тргештерді улеттік руларынын саяси билігіні лсіреуін Шыыс Тркістандаы ытай кілдері пайдалана ойды. Тань скерлері Суябты басып алды, Шаша (Ташкентке) дейін жетті, біра мнда кк тірегенытайды мдделері батыстан здеріні ыпал ерісін кеейту масатымен ілгерілеп келе жатан арабтарды мдделерімен иаш келді. айшылыты шиеленіскен тйіні 751 жылы екі империялы кш арасындаы шешуші шайас барысында шешілді, оны нтижесінде тань скерлері зор шыына шырады. Араб тарихшысы Ибн л-Асирді мліметтеріне араанда, Атлах аласынын тбінде 50 мы ытай лтіріліп, 20 мындайы ттына алынан. Ттындар арасында лнершілер кеп болан. Талас зеніндегі шайасты Жетісу жне Мауараннахрхалытарыны тадырларында зор тарихи манызы болды. ытай скерлері Жетісу шегінен ана емес, йырлар мен тибеттіктерді ысымымен Шыыс Тркістаннан да кетті. Талас аарында арабтар да тратап ала алмай, Шаша шегінді. Соны нтижесінде арлтар з жадайын ныайтып алды. 766 жылы Тргештерді екі ааныны ордалары—Тараз жне Суябпен оса бкіл Жетісу арлтар жабуыны олына кшті. Сол арылы саяси жне леуметтік биліктерді арл ксемдеріні олына кшуі Жетісуда арлк мемлекетіні біржола алыптасуына жеткізді. арлктар здеріне баынышты жерлердіц шекарасын одан рі кеейте берді. 766—775 жылдары арлтарды бір тармаы ашарияны басып алды, ал VIII асырды аяында оларды баса бір тобы Феранаа з ыпалын таратты. Бл оиаларды бейнелей келіп, л-Марвази бьшай деп жазады: арлктар «брын Тулис тауында трды жне тоыз-оыздара л болды. Мнан кейін олар здеріні билеушілеріне арсы ктерілді, тргештерді елін жаулап алды, ал ол жерден мсылман елдеріне арай жылжыды»