Этникалы жне тайпалы рамы

арл тайпаларыны рылуы мен ертедегі арл этникалы топтары алыптасуыны алашы кезендері Ішкі Азия аумаында трік жне теле (оыз) тайпаларыны оршауында тті. Этникалы рдісті одан кейінгі даму кезеі ш тайпалы арл конфедерациясыны рылуымен байланысты болды, ол кейіннен сан жне сапа жаынан Жетісу шегінде арл халыньщ алыптасу сатысына ласты. Алайда орта асырлар дуірінде бл рдіс аяталан жо. Жазбаша деректемелерде арлктар туралы алашы хабарлар ытайды Суй улетіні (581—618) шежіресінде кездеседі жне V асырды орта шеніне жатады. Онда арлтар здеріні басты руыны атымен Алтайды (Ата) баурайларын мекендеушілер ретінде бла деп аталан. «Таншу» улеттік (618—907) хроникасына сйкес, арлктар (гэлолу, гэлу) тріктерден шыан жне оларды бір тармаы болан. арлтарды тріктермен генетикалы байланысы туралы деректер орта асырлардаы мсылман тарихнамасында да жинаталан. «Олар (арлктар) — ежелгі тріктер», — дейді Ибн л-Факих (X .)47.арлтар ежелгі тріктердін руналы ес- керткіштерінде де «ш арл» деп айтылан. Ол Монол Алтайы мен Балаш клі аралыындаы ауматы алып жатан кшпелі тайпаларды кшті одаы болды. арлктар туралы уаыты жаынан алашкы хабар арабпарсы тілдес тарихи-географиялы дебиетте — Табариде (737 ж.) кездеседі. Ол Тоарстанда орналасан арлтар туралы айтады. арл конфедерациясына тркі тілдес кшпелі жне жартылай кшпелі р трлі тайпалар: жікілдер, блатар, халаждар, тргештер, азкишилер, тухсилер, шарктар, аргулар, барсхандар кірген. Блардан баса оны рамында оыздарды негізгі кпшілігі Сырдарияны орта жне тменгі аысына кшкеннен кейін Жетісу аумаында калан кейбір топтары, сондай-атрік болып кеткен Жетісу содылары болды. Махмд ашари кптеген содылар тріктерді дет-рыптарын абылдаан деп хабарлайды. Кейінірек арлтарды азастанны отстігі мен Жетісуды, отырышы халытарымен сіісіп, ислам дінін абылдаан бір блегі, сондай- а оыздарды солара сйкес топтары да трікмендер деп аталып кетті Араб саяхатшысы бу Дулаф зіні арлтар жерімен 25 кн жріп туіне тура келгенін хабарлайды; ал Ибн Хаукальдін деректері бойьшша, «арлтар жерін батысынан шыысына арай жріп ту шін тіпті 30 кн жол жру керек болан».

Оыз мемлекеті

Бл мемлекет Сырдарияны тменгі Арал мен батыс азастана тоысатын жерінде орналасан. Оыздар рамына негізінен Арал Каспий далаларыны тркіленген халы кірді, жне сонымен оса Жетісу мен Сібірді тркі кшпелі тайпалары мен рулары кірген. Оыздарды негізгі орталыы Жетісуда алыптасты, біра тркі империясыны таралуынан кейін, батыса озалу барысында Батыс азастанны кшпелі трындары есебінен толыты. Оыздарды астанасы Янгикент, Сырдарияны бойындаы ала болды. Оыздар з мемлекетін тркі аанатыны алдытарында рды. Оларды уатыны басталуы ІХ асырда болды. Олар тркі тайпаларыны Арал, Каспийді мекендеген печегнег кшпелі тайпаларын алып соыа жыты.

Арал бойында печенегтермен оыздар арасындаы атыыстар жз жылдан астам уаыта созылды. Оыздарды жне оны одатасы Хазар аанатыны ыыстыруымен Еділ бойында жне азастанны батысындаы печенегтер аратеіз бойына оныс аударды, сол жерде олар Х асырда Киев Русіне жне Византияа басып кіруімен бкіл елді др сілкіндірді.

Оыздарды наты рлеуі Х асырды екінші жартысына жатады, яни 965 жылы олар Киев князі Святославпен Хазар мемлекетін таландады.

985 жылы Святославты лы Владимир, азіргі татар-чуваштарды ата бабалары – еділ бларларына арсы жорыта оыздарды кмегісіз имылдай алмады. Бл оиа Оыз мемлекетін Алихан басарып тран уаыта тап келеді.

Оны ізбасары Шахмелик 1041 жылы Хорезмді жаулап алды, біра 2 жылдан со салжытар олынан аза тапты. Салжытармен жргізілген бірнеше соыстар мемлекетті лсіреуіне кеп соты жне ыпшатарды тысыруымен оыз мемлекеті лады. Оыздарды едуір блігі Шыыс Европа мен Кіші Азияа кетті. алан блігі арахан билігі астына кірді. аландары тркі тілдес тайпалар арасына осылды.

М.ашариді айтуына араанда олар 24 тайпадан тран жне 2 топа: бзу жне шык блінген. р топа 12 тайпа кірген, олар баса кіші топтара блінген. Мемлекет басшысы – билеуші жабы болан. Оны зіні орынбасарлары кюль – еркіндері болан. Билік мрагерлік болан. Жабы жанында кеес рылан. скер олбасшысы – сюбаши ерекше маызды роль атаран.

Мемлекетте басару аппараты болан. Мала жеке меншік болан, себебі негізгі ксіп – кшпелі мал шаруашылыы. Кшпелі асйектер атардаы ауымдастардан алым – салы жинаан. Кшпелі халыпен атар Оыз мемлекетінде жартылай кшпелі, отырышы трындарда болан. Олар Дженд, Сауран, Фараб, Сыанак, Карнак алаларында оныстанан. Негізгі ксібі – егіншілік жне олнер. скери ттындар атарынан лдар да болан. Алым – салыты аса кп арттырылуы, халыты наразылыын тудырып, мемлекетті лсіретті, кптеген соыстар, кштірек тркі тайпаларыны ысымы – осыны брі оыздар мемлекетіні лауына себеп болды.

арахан аанаты – жаа тркі империясы, оларды билеушілері арлтардан шыан, отстік шыыс азастан мен ашария аумаын мекендеген.

940 жылы тркі тайпалары арл аанатыны астанасы Баласанды жаулап алып, жаа арахан хандыын рды. Ханды билеушілері 990 жылы Тараз, Испиджаб алаларын здеріне осып алды. Х асырды аяына арай ханды аумаы, Амудария мен Жетісуге дейінгі жне шыыста ашарияа дейінгі аралыты алып жатты.

Жазба кздеріндегі деректерге араса, арахан рпатарыны шыу тегі брыны Жабы – арлтан шыан. Бильге Кл адыр – аан екендігі айтылан.

Мемлекетте е басты рольді екі тайпалы топтар – шігілдер мен яма, яни арл тайпаларыны негізін раан.

арахан мемлекетінде билік осы екі топты асйектері арасында блінген. Бл бліс аанатты – шыыс жне батыс блігі болып екіге блінуіне келді, оларды р айсысыны з ааны болан. Бас аан болып шыыс аан саналан, оны ордасы ашар мен Баласанда болан

 

Има аанаты

VIII асырды екінші жартысы — IX асырда аулаан оиалар иматардытерді мемлекеттік йымдарыны дамуына трткі болды, бл оиалар барысында има тайпалары Ертісті орта аысынан Жоар апасына дейінгі аумата берік ірге теуіп, батыса арай, Отстік Оралмен Сырдария аарына дейін ілгерілеп барды.иматарда мемлекет боланы туралы алаш рет IX асырды аяы - X асырды басындаы араб тілді тарихи-географиялы шыармаларда айтылады. Мселен, IX асырдаы тарихшы рі географ, з хабарларында ке білімдарлыымен жне біршама жоары длдігімен ерекшеленетін л-Якуби иматар мен баса да тркі тілдес халытарды мемлекеттілігі туралы былай дейді: «Тркістан мен тріктер бірнеше халытар мен мемлекеттерге (мамалик), соны ішінде: арлтар, тоыз-здар, иматар жне оыздар болып блінеді. Тріктерді р тайпасында жеке мемлекеті бар жне олар бір- бірімен соысып жатады.» Ибн л-Факихте (X .) иматар туралы ызыты мліметтер бар, ол барлы тріктерді е кштілері — оыздарды, тоыз- здарды жне иматарды патшалары бар деп жазады. Ал классикалы араб географтары л-Истахри мен Ибн Хаукаль «тріктерді жерінде (оларды) тайпалары з мемлекеттеріне сйкес ерекеленеді» деп хабарлайды. има билеушісі едуір діретті болан. IX асырды аяы — X асырды басында има аанаты алыптасан уаыттан бастап, оларды патшасы тріктерді е жоары атаымен аан (хаан) деп атала бастады. «аан — тріктерді е басты патшасы. аан — хандарды ханы, яни парсыларды шаханшах дейтіні сияты, басшыларды басшысы», — дейді X асырдаы орта азиялы алым л-Хорезми. аан атаы ябу атаынан екі саты жоары тран.