Басы мен 12. азастанны экономикасы мен мдениетіні дамуы

Ортаасырдаы азастандаы шаруашылы (VI-XII .)

Мал шаруашылыы. Мал шаруашылыны 2 трі:

Кшпелі мал шаруашылыы,

Жартылай кшпелі мал шаруашылыы.

сірген негізгі малдары: ой, ешкі, жылы. Солтстік азастанда негізгі мал ірі ара (сиыр) болды.

Егін шаруашылыы. VII-VIII асырларда Арыс зеніні жаасында суландыру жйесі алыптасты. Атбе су жйесі мен Весидж суландыру жйесі осы кезеге жатады. Егінді суаруа зен суымен атар ар суы пайдаланылан. IX-XII асырлардаы аса ірі суармалы егіншілікті орталыы Отстік азастандаы Отырар ірі болды. Жетісуда Талас зеніні маында зындыы 100 шаырыма дейін жететін алма ары деген егіншілікке арналан су арнасы болан. Жалпы егіншілік Отстік азастанда (Сырдария, Арыс), Жетісуда (Іле, Талас) жасы дамыан. сірген днді даылдар: тары, бидай, арпа, слы жне бау-баша німдері. Егіншілік ралдары: кетпен, ора, айыр, крек т. б.

олнер. Орта асырларда азастанды мекендеген халытарды олнері жнінде археологиялы нды деректер мол. Олар ауыл шаруашылы шикізатын деу арылы олнер трлерін дамытан. Мысалы, тоымашылы, кілем тоу, ою-рнек жасау т. б. Орта асырларда ыдыстардан мыра кп жасалан. X-XII асырларда ыш ыдыстар пешке кйдіріліп жасалан. Тараз, Отырар алаларында шыны бйымдар ндірілген. Орта асырлардаы шеберлер мыс, алтын, кміс, орасын, темір сияты металдарды дей білген. олнер шеберлері трлі шекей бйымдар мен диірмен, келсап сияты трмыс заттарын да жасаан. Зергерлік нер XI-XII асырларда жасы дамыды.

Сауда жне аша айналымы.Орта асырларда азастанны сауда ісінде «лы Жібек жолыны» орны ерекше болды. Бл жолды бойында Тараз, Испиджаб, Шаш, Мерке, лан, Суяб сияты алалар орналасты. азастанны орта асырлардаы аса ірі сауда орталытары – Тараз, Отырар, Сыана сияты алалар. азастан халытары негізгі сауданы Орта Азия, Иран, Сібір, Кавказ, Шыыс Тркістан елдерімен жасады. Сауда айналымындаы негізгі заттар: кілем, мата, жылы, шекей, ару-жара т. б. ытай елінен Жібек жолы арылы жібек келіп трды. Сауданы дамуы аша айналымын тудырды. VI-VIII асырларда р тайпаны з тегелері болан. Сауда айналымында VII асырда ежелгі трік тегелері мен соды тегелері, VIII асырда Бхара тегелері мен Ташкент (Шаш) тегелері, Тараз аласында тркеш тегелері, IX-X асырларда Самани улетіні мыс тегелері, кміс дирхемдері жрді. XI-XII асырларда Тараз, Испиджаб, Шаш, ашар, Бхара алаларында теге сарайлары болды. XII-XIII асырларда Отырар аласында мыс дирхемдер шыарылды. Жазба деректерде Тараз бен Суяб алалары ірі сауда орталытары боланы айтылды.

VI-XII асырлардаы алалар

Орта асырларда кімшілік, сауда-экономикалы орталы болан алалар Отстік азастан мен Жетісуда алыптасты. азастандаы орта асырлардаы алаларды бірнеше бліктері болды.

Шахристан – ала билеушілері, асйектер мен діни ызметкерлерді траы.

Рабад – аланы олнершілері мен саудагерлері тратын блігі.

Цитадель – аланы ораныс блігі, яни амал мен бекіністер.

VI-XII асырлардаы азастан жеріндегі ірі алалар: Мерке, Аспара, Суяб, зкент, Сауран, лан, Талкиіз, ойлы, Тараз, Отырар, арна, Ашнас, Баршынкент, Сыана, Испиджаб, Весидж, Шауар, Иасы (Тркістан), Баласан, Орда т. б. Археологтар азастан жерінен 60-тан астам ала орнын анытаан.

ала кімшілігі. Орта асырлардаы алаларды кбі туелсіз мір срген. р аланы жеке билік жргізетін билеушілері болан. Билеушілерді титулы р трлі, мысалы Кермикент билеушісі – кутеген-лабан, Барысханда – манап, Науакентте – ялан-шах, Семекнада билеуші инал-тегін деп аталан.

ала халы. алаларда халы біршама оныстанды. Сонымен атар ала халы отырышыа айналан кшпелілер есебінен кбейіп отыран. Испиджабта 40 мы, Отырарда 16 мы, Таразда 10 мы, Баласанда 10 мыдай адам мір срген (IX-XI асырлар)

Испиджаб. азіргі Шымкент аласынан 12 шаырым жерде (Сайрам) орналасан. Бл ала V асырда аса ірі мдениет жне сауда орталыы болды. Испиджабты осындай сауда орталыы ретіндегі рлі X-XII асырларда кшейді. XI асырда сауда айналымы шін шыарылатын теге сарайы Испиджабта орналасан. Испиджаб IX-X асырларда арл, арахан мемлекеттеріні рамында болды. Сонымен атар Испиджаб ірі діни орталы болан.

Тараз. «лы Жібек жолы» бойындаы ортаасырлы ірі алаларды бірі Тараз болды. Тараз арахандытар мен арлтар заманында ерекше глденді. Бл ала Талас деп те аталан. Тараз аласында Бабаша хатун, Айша бибі, арахан кесенелері орналасан. Тараз аласы жайында араб саяхатшысы л-Макдиси: «Тараз – ірі бекіністі ала, батары кп, халы тыыз, ала сыртында тере ор азылан, трт апасы жне тірегінде елді мекендері бар. аланы орталы блігіне кірер апа алдында лкен зен аады, зенні ары бетінде де трын йлер, зеннен тер ткелдері бар. Мешіт базар арасына салынан», — деп жазан.

Тркістан (Иасы). Бл ала алашында Шауар деп аталан. алада ататы ойшыл, ислам дініні білгірі ожа Ахмет Иассауи мір срген (кейіннен Муереннахр билеушісі Аса Темір Ахмет Иассауиге VII асырда мазар салдыран.) аланы азастан мен Орта Азияны діни орталыы ретіндегі беделі се берді.

Сыана – Сырдария бойында орналасан ірі сауда орталыы. VII асырда Сыана аласы ыпшатарды саяси орталыы болды.

Баласан – ортаасырлы ірі алаларды бірі. Бл ала Шу зеніні бойында орналасан. Жалпы зерттеулер бойынша Баласан аласы V асырда пайда болан. Бір кездері Баласан арлтар мен араытайларды астанасы болан. Баласанда лы аын, алым Махмд ашари ебек еткен жне аын Жсіп Баласан туан. Баласан аласы Атбе деп аталан.

Жібек жолыны пайда болуы.

Жібек жолымен е алашы сауда байланысы б. з. б. III-II асырларда жасалан. Бл сауда жолыны Жібек жолы атануында лкен мн бар. Себебі алашы негізгі тауары жібек (ытай) болан. Сонымен атар VII асырда будда ламасы Сюань-Цзянь Ыстыкл маындаы Трік аанатыны Суяб аласына келеді. Трік ааныны оан жібекті сыйа бергені айтылады.

лы Жібек жолы ытайдан басталып, Римге барып аяталан. лы Жібек жолы – Шыыс пен Батысты байланыстырып, Жерорта теізінен ытайа дейін Еуразияны а жарып тетін керуен жолыны жйесі. зындыы — 7 мы шаырымнан астам. Орта Азия мен азастан территориялары арылы теді.

азастандаы Жібек жолы.

Б. з. б. II асырда лы Жібек жолыны сауда дипломатиялы басты жолы ретінде аты шыады. лы Жібек жолы Алтай, Памир, Тянь-Шань, Сырдария, мудария жерімен ткен. Жібек жолыны тарматары V-VII асырларда Жетісу, Отстік азастан жерлерін амтыан. Жібек жолыны бойында Тараз, Баласан, Бхара, Самаран, Сайрам, Сауран, Отырар, Сыана, Мерв, Талхиз, ргеніш, Испиджаб, Шаш. Весидж, Шауар т. б. ірі ортаасырлы алалар орналасан. Кейіннен XIII-XIV асырларда Жібек жолыны саяси-экономикалы маызы артан.

Жібек жолы баыты: Хуанхэ зені – лы ытай ораныны батысы – Іле зені – Ыстыкл. Бірнеше сауда жолдары алыптасып, дамыды.

Лазурит жолы: Бадахшан тауы – Иран – Месопатамия – Мысыр – Сирия-ытай.

Нефрит жолы: Жаркентдария – Шыыс Тркістан – ытай.

Дала жолы (б. з. б. 1 мыжылдыты ортасы).

Жібек жолындаы тауарлар.

Жібек жолыны алашы негізгі тауары ытай жібегі болан. ытай жібегі осы жолмен Батыса жеткізіліп тран. Кейіннен Батыс пен Шыысты баса тауарлары тасылан (кміс, алтын, тлпар, тйе, бркіт, аршыа, піл сйегі, жеміс-жидектер, экзотикалы адар т. б.). Жібек алтынмен тееліп, халыаралы валютаа айналан. Жалаы мен арызды жібекпен тлеген.

Жібек жолыны маызы.

Жібек жолы азастан мен Орта Азияда мдени-экономикалы жадайды рлеуіне ыпал етті. Жалпы, Жібек жолымен 2000 жылдан астам уаыт бойы сауда керуендері жрген. Жібек жолымен шыыстан будда, батыстан христиан діні таралан. Жібек жолы – сауда жолы ана емес, кшпелі отырышы халытар мдениетіні даму, таралу жолы.

 

14. арахан мемлекеті (942–1210 жж.)

арахан аанаты Шыыс Тркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу ірін тты оныс етті. Оны рылуы 940 жылдан басталады. аанатты орталы астанасы Шу зені бойындаы Баласан, кейінірек Ордакент (Тараз) аласы. арахан мемлекетіні зген, Мерке, лан сияты алаларында ірі алыпсатар алпауыттар мен олнершілер мекендеген.

арахан улетіні негізін салушы Сат Борахан (915–955жж.) болып есептелінеді. Ол арл хандыыны іргесін ктеріп, мртебесін асырушыларды бірі – Білге л адырханны немересі. Сат Тараз жне ашар алаларын зіне аратып, 942 жылы Баласандаы билеушіні латып, зін жоары аан деп жариялайды. Мемлекетті кшеюіне арлы, шігіл, ягма тайпалары лкен лес осты. Сат лгеннен кейін билік оны баласы Мсаа кшті, ол 960 жылы арахан мемлекетіні халын ислам дініне аратты. Оны астана аласы ашар болды. Сатты екінші баласы Слеймен-ілек Баласанды иеленді. Кейін бл ірді оны лы Хасан Бора-хан мра етіп алды. Мса лген со, арахан жеріндегі жоары аан атаы оны баласы ли Арсылан хана кшті. 990 жылы арахан билеушілеріні бірі Хасан (Харун) Бора хан Исфиджабты баындырды. Ал 992 жылы арахандытар шыыста Хотанды, батыста Бхараны басып алды. 999 жылы арахан билеушісі ли Арсыланны баласы Насыр Орта Азиядаы Саманилер мемлекетіне соы берді. арахан хандыы за соыстардан кейін 1004–1005 жылдары Муеренахр жерін тгелдей зіне аратты. Осыдан кейін арахан мемлекеті XI-асырды 30 жылдары Шыыс жне Батыс аанаты болып екіге блінді:

Жетісу жне Шыыс Тркістан жері Шыыс аанатына арап, оны орталыы уелі Орда (Баласана жаын), кейін ашар аласы болды.

Муеренахр жерлері – Батыс аанатына арап, оны орталыы зкент, кейінірек Самаранд болды.

арахан мемлекетінде жоары кімет билігі хаканны олында болан. Ол мрагерлікке алып отыран. арахан феодалды оамыны стем тап кілдеріне хаканны рпатары тегіндер, ілек хандар, бектер, нменгерлер, нкерлер жатан. Хана е жаын адамдарды бірі узір болан. Узір жоары билеушіні е жаын кмекшісі жне кеесшісі болып саналды. Хан сарайы, оны басты ордасы мемлекеттік жне кімшілік басару орталыы болып есептелді. арахан мемлекетіндегі аса маызды леуметтік-саяси институт скери-мралы жйе болан. Мемлекет бірнеше лестерге блінді. Оларды бастылары: Тараз, Исфиджаб, Баласан. Хан мемлекеттік немесе скери ызметі шін феодалдара жер беріп, сол жердегі халытан салы жинауа рсат еткен. Мндай жерлер икта, ал оны иеленуші мукта деп аталан. арахандардаы жер иеленуді таы бір кп тараан трі скери – лестік жерлер. Ол скери ызмет шін берілген. арахан феодалды оамында шаруаларды анауды бір трі – жала лестік жер беру орын алан. Араб-парсы деректерінде лестік жер алан шаруалар мзарлар немесе барзгар деп аталан. лескер жерден алынан німні денін салы трінде мемлекетке жне жер иелеріне тлеп отыран. Шаруаларды анауды екінші бір трі – коммендация жер иелігі. Оны мні: лсіз адам зіні жер телімін кштіні аморлыына береді, ол кшті адам лсіз адамды басалардан орауа тиіс.

азастанны отстік-шыыс жне отстік аудандарын мекендеген арахандытар кшпелі жне жартылай кшпелі мал шаруашылыымен айналысты. Мал шаруашылыында жылы сіру жетекші орын алды. арахан мемлекетіні рамына енген тркі тайпалары отар-отар ой стады, сондай-а тйе, ешкі, ірі ара сірді. Отырышы, жартылай отырышы трік тайпаларыны біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары жне баса да днді даылдар сірді, отырышылар ала мдениетімен араласып, ала халын толытырды. алаларда олнер ксібі, сіресе кзешілік кеінен дамыды. Олар ашылыпен де айналысан. Сондай-а Сырдария, Іле, Шу, Талас зендерінен балы аулау айтарлытай рл атарды.

XI асырды аяына арай арахан мемлекеті соыстармен жне феодалды иеліктерді одан рі блшектенуімен байланысты лдырай тсті. XII асырды 30-шы жылдары Шыыс арахан иелігін, Жетісуды жне азастанны отстігін шыыстан келген кидандар жаулап алды.

 

15. араытай мемлекеті (1128–1213 жж.)

Моол тілді кидан тайпалары б. з. IV асырында ытайды солтстік жаында Маньчжурия мен Уссури аймаын мекендеген.

X . Басында Солтстік Маньчжурия мен Моолияда Киданны Ляо мемлекеті (907–1125) рылды. Кидандытар Сн (960–1279) империясы жеріні бір блігін жне Селенгі мен Орхондаы йыр аанатыны жерлерін басып алып мекен етті. Крші тайпаларды соыстарына жне ішкі талас-тартыстара байланысты Ляо империясы лсірей берді. 1125 жылы ол тыс-маньчжур тайпаларыны соысынан бас ктере алмайтындай жеіліске шырады. Осыдан кейін Кидан тайпалары Елюй Дашыны басшылыымен батыса арай кшіп, оларды саяси ыпалы Жетісу жеріне, Сырдарияны о жаалауына жне баса айматара тарады. Жергілікті жерлердегі тркі тайпалары кидандарды араытайлар деп атады.

1128 жылы арахан улетінен шыан Баласанны билеушісі Арыслан здеріне ысым жасап, тынышты бермеген алылар мен арлтара арсы креске араытайларды кмекке шаырады. араытайлар ксемі Елюй Даши Баласанды басып алып, Жетісуда з мемлекетін орнатады. Олар арлтарды баындырып, Шыыс Тркістанды осып алды. 1137 жылы араытайлар Ходжент аласы жанында Муеренахрды билеушісі Махмудхан скерін таландады.

араытайлар Орта Азияа арай жылжып, Салж слтаны Санжара соы беріп, 1141 жылы Самаранд аласын басып алды. Осыдан кейін Елюй Дашы зін е жоары лауазымды ата гурхан (лыхан) деп жариялады. XII асырды 30–40 жылдарында азіргі Отстік азастанны, Бара мен Самарандты оса аланда, Муеренахр аймаыны жері араытай иелігіне кірді. Карахандар улетін араытайлар з боданына (вассал) айналдырды.

араытайлар Жетісу жне Орта Азия жерлерін басып алан кезде, ондаы алалар мен отырышы оныстарды иратпады. йткені олар бл жерлердегі алалармен жне егіншілік айматармен сауда жргізуге мдделі болды. араытай мемлекеттік бірлестігіні алыптасуымен атар басаруды патриархатты-феодалды принциптері ныая тсті. Мнда жоары билікті мраа алдыру жйесіні зіндік ерекшелігі болды. Мселен, гурхан лген жадайда оны мрагері болып йелдері таайындалу орын алды. Мны зі жергілікті мсылман халыны тсінбеушілігі мен наразылыын туызды. араытай билеушілері зі орналасан алаларда хан сарайларын, будда ибадатханаларын салдырды. алаларда олнер мен сауда дамыды. Кшпелі мал шаруашылыымен шылданан айматарда егіншілік етек алды. араытай мемлекетінде тратын тркі халытарыны кпшілігі ислам дінін абылдады, сонымен бірге онда будда дініне сенушілер де, христианды несториан дінін станушылар да кездесті.

Елюй Дашы 1143 жылы айтыс болды. Баласы Иле жас боландытан хандыты Елюй Дашыны йелі Табян басарды. Жеті жылдан со Дашиды лы Иле кесіні таына отырып, 1150–1164 жж. гурхан болды. Ол айтыс болан со, арындасы Бсан таа отырып, 1164–1177 жж. билік жргізді. Оны хандыыны соы кезінде Бсан лтірілді. Оны орнына Илені баласы Жилугу гурхан болды. Жилугу зіні билігін 1213 жыла дейін жргізді.

араытай шонжарларыны басаруы халыты лкен ауыртпалыа шыратты, оларды ысым жасауы, салытар жинау кезіндегі шамадан тыс талаптары бараны наразылыын туызды. Нтижесінде араытай мемлекеті лсіреп, Орта Азияда басып алан жерлерінен айырыла бастады. 1198 жылы Ауан аймаынан шыан гурид билеушілері араытайлара кйрете соы берді. 1210 жылы Хорезмшахы Мхаммед Тараз аласыны жанында араытайлара кйрете соы берді. Бл жадайды Жетісу жеріне кшіп келген наймандар пайдаланды. 1213 жылы араытайларды Жетісудаы иеліктері наймандарды олбасшысы Кшлікті олына кшті. Сйтіп, араытай мемлекеті ыдырап тарады.