Найман жне керейт лыстары

Найман тайпалар одаы (трікше «сегіз тайпа одаы») VIII асырды орта шенінде Жоары Ертіс пен Орхон аралыында пайда болып, Ханайдан Тарбаатайа дейінгі жерлерді алып жатты.

Найманны батыстаы кршісі Ертіс зені бойында тран алылар, ал солтстігінде – ырыздар, шыысында – Тола алабын, Орхонны орта аысы жне о жа бетін алып жатан меркіттер мен керейттер, Отстігінде йырлар болды. Наймандар мен керейлерде ертедегі феодалды атынастарды орныуы лыстарды рылуымен атар жрді. «лыс» деген сз ол кезде «халы» деген ымды білдірді, рбір лыс белгілі бір жерлерді алып жатты. Оны белгілі бір руды кілі, хан басарды. Хан ордасы лысты здеріне меншікті жазы жайылымы, ысы ыстауы болып, скері – онды, жздік, мыды, тмендерге блінді. Наймандар мен керейлер XII асырда іс жргізуде йыр жазуын пайдаланан. Ханны «алтын мрі» болып, онымен ажетті жаттарды куландырып отыран. Шыысханны жаулап алу жорытарына дейін наймандар Орталы Азия жеріндегі те кшті лыстарды бірі болан. Шыысханны кесі Ясукай батырды тсында найман елін Иналых Білгі Ба хан билеген. «Иналых» — сенімді, «білгі» — білімді, кемегер, «ба» — лы, мыты деген сз. Білгі Ба хан лгеннен кейін, оны екі баласы: Таян (Байба) хан мен Бйры хан арасында та таласы басталып, найман лысын екіге блген. 1199 жылы Шыысхан керейлерді билеушісі О ханмен одатасып, найман Бйры хана шабуыл жасайды. Алтай аймаыны лыгір кліні маындаы шайаста Бйры хан жеіліп, ырыз еліне ашып кетеді.

1204 жылы Шыысхан керейлерді жаулап аланнан кейін, найман Таянхан мен меркіттерді билеушісі Тотабекті біріккен скерлеріне шабуыл жасап таландайды. 1206 жылы моолдар Бтырма зеніні бойында Бйры бастаан наймандарды жеіп, оны зін лтіреді. 1208 жылы Шыысхан Алтайдаы Кшлікхан бастаан наймандара атты соы берді. Бдан кейін наймандарды бір блігі Алтайдан Жетісу жеріне ойысты, ал екінші бір блігі Шыыс азастанда алып ойды. 1218 жылы моолдар Жетісу жеріндегі наймандарды жеді. Бкіл Шыыс Тркістан мен Жетісу жерлері моолдарды ол астына кшті.

Керейттер конфедерациясыны этникалы рамы бір текті болмаан. Ол трік тілді жне моол тілді жрттан ралады. Керейттерді батысында – наймандар, солтстігінде – меркіттер, шыысында – татарлар, отстігінде – таттар мекендеген. Керейт тайпалары ксемдеріні екі ордасы болан. Солтстік ордасы – Орхон зені бойындаы атынбалы аласы, ал отстік ордасы Хуанке зені брылысыны теріскейіндегі ара-Хото аласы. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дініні несториянды тармаын абылдайды.

XII асырды 50-ші жылдары керейттерде Марз хан билік жргізді. Кейін ол ытайлар олына тсіп лтірілген. Одан кейін елді Бйры хан биледі. 1171 жылы хан таы оны баласы Тоырыла кшті. Оны Охан деген екінші лауазым аты болан. Бл ат «Уа хан» дегеннен шыан, маынасы – бір елді міршісі. Тоырыл хан тсында Керейттер лысы солтстікте – Селенганы жоары бойынан, отстікте – Хуанкеге дейінгі, батыста – Хангай тауынан, шыыста – Халкин Голге дейінгі жерлерді еркін жайлаан. Тоырыл хан Шыысханны кесі Ясукаймен дос болан. Сондытан осы жадайды пайдаланып, Темучин Моолиядаы кшті ел болып келген Керей ханы Тоырыла ара сйеген. Тоырыл екеуі дос болды, одатасып жорыа аттанып отырды. Бл жадай Тоырыл ханны балалары мен туыстарына, узірлері мен жаындарына намайды. Сондытан олар екеуіні арасында іріткі салу рекетін олданып, бір-біріне айдап салады. Мны аяы насыра шауып, керейлер мен моолдар арасында соыс атыысына келіп соты. Аырында Шыысхан 1202 жылы Оханны елін шауып, зін лтіріп, жерін жаулап алды. Шыысханнан жеілген со, Керей лысы оан туелді елге айналды.

 

17. ыпша хандыы (XI . — 1219 ж.)

ыпшатар туралы алашы хабар ытайды жазба деректерінде кездеседі. ыпшатар е уелі Алтай, Саян тауларыны баурайларын мекендеген. VII асырда олар азастан жеріне Алтайдаы телэ тайпаларыны рамында оныс аударып келген. VII-X асырларда азастан аумаында ыпша этникалы ауымдастыыны заа созылан алыптасу процесі жрді.

азастан жерінде ыпша этникалы ауымдасуын ш кезеге бліп арауа болады. Бірінші кезе,ыпшатарды има тайпалы одаында болуы: VII асырды екінші жартысы – VIII асырды соына дейін. Екінші кезе:VIII асырды аяы – XI асырды басы. Бл кезде ыпшатар Алтай жне Ертістен Орал таулары мен Еділге дейін оныс тепті. ыпша тайпалы Одаына Малжар жеріндегі мандар жне има тайпалары кірді. ыпшатар Сырдария, аратау бойындаы алаларды здеріне баындырды. XI асырды орта кезінен бастап ыпшатар азіргі Волгадан (Еділден) батыса арай жылжыды, сйтіп шыыс Еуропа елдерімен, орыс княздіктерімен, Византиямен, Венгриямен шектесті. лан-байта ыпшатар мекендеген жерлер "Дешті ыпша”, яни ыпша даласы деп аталды. Ал ыпшатарды зі Батыс Еуропа деректерінде мандар, орыс жылнамаларында половцылар деп крсетілді.

XI асырды екінші жартысынан бастап 1219 жыла дейін ыпша тайпалы одаы дамуыны шінші кезеі жрді. Осы кезде ыпша хандарыны мртебесі, кш-уаты сті. Оларды этникалы рамы згеріп, има, ман, ертедегі башрт, оыз т. б. тайпалар кірді. Сондай-а ыпшатарды этнос болып алыптасуына трік тілді алылар, рандар, Шыыс Тркістаннан келген баяттар, тргештер, арлтар, шігілдер серін тигізді.

Бл кезде ыпша хандары з жерлерін отстікте Тараз аласына дейін жеткізіп, арахандытармен шектесті. Оларды арасындаы шекара – Балаш клі жне Алакл ойпаты болды. XII асырда ыпша тайпалары Алтайда, Ертісті жоары жаында наймандармен, алылармен, керейттермен шектесті, солтстікте ырыздар жне хакастармен крші болды. ыпша тайпаларыны басында аан, одан тмен арай хан, тархан, басаа, бек, байлар трды. ыпша оамы леуметтік жне сословиелік жаынан те болан жо. Негізгі тесіздік мала деген жеке меншік еді. Жылы басты байлы болып саналды. Тменгі тапа малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал ола тскен ттындар л ретінде пайдаланылды. Мал рлау ата жазаланды. Жеке меншіктегі мала рулы-тайпалы белгілер салынды. Малынан айырылан, немесе кшу ммкіндігін жоалтан ыпша кедей шаруалары отырышы трындар — жататар атарына кшті. Біра олар жеткілікті млшерде мал жинап алысымен, айтадан кшпелі шаруашылыа ауысып отырды.

ыпша хандары Орта Азия мемлекеттерімен, сіресе Хорезм шахтары жне салжтармен табанды крес жргізді. 1065 жылы салжтарды билеушісі Алып Арсылан ыпшатара арсы Маыстауа шабуыл жасайды. ыпшатарды жеіп баындыраннан кейін, ол Жент пен Саурана жорыа шыады. Соыста жеіліс тапан ыпша тайпаларыны бір блігі Хорасан салжтарына туелділікке тсті. 1096 жылы "діретті” хан бастаан ыпша бірлестігіні скерлері Хорезмге арсы жоры жасады, біра ол стсіздікпен аяталды.

XI . аяы – XII . бас кезінде Жент, Янгикент, тменгі Сырдарияны таы баса алалары ыпша ксемдеріні олына араан. Хорезмшах Атсыз (1127–1156 жж.) Жентті жаулап алады, сонан со солтстікке арай бет алып, з арауына Маыстауды да осады. 1133 жылы Жент аласынан Дешті ыпша даласына тередеп жоры жасаан Атсыз ыпшатарды ойсырата жееді. Осы кезден бастап ыпша хандыыны ыдырауы басталады. Оан себеп болан негізгі жйттер: ыпша тайпалары асйектеріні арасында Хорезмді жатаушыларды кбеюі, ыпшатара арсы алыларды аса ірі бірлестігіні рылуы, кімет билігі шін зара улетті ырысты кшеюі еді.

Бл жадайды Хорезм билеушілері, сіресе Текеш пен Мхаммед жан-жаты пайдалануа тырысты. Олар ыпша билеушісі адыр-Бке хан мен оны немере інісі Алып-Деректі арасындаы бітіспес та шін таласты пайдаланды. ыпшатарды орталыы Сыана аласын басып алуа рекет жасады. 1195 жылы Текеш (1172–1200 жж.) з ойын іске асыру шін Сыанаты басарып отыран адыр-Бке хана жорыа аттанды. Біра, шайас кезінде Хорезм шахыны тріктерді ран тайпасынан рылан сарбаздары адыр-Бке ханмен келісіп, соны жаына шыып кетеді. Осыдан кейін таландалан скеріні алдыымен Текеш Хорезмге айтып оралады. 1198 жылы Текешті лы Мхаммед Алып-Дерекпен одатасып адыр-Бке хана арсы айта жоры жасады. Соыс барысында адыр-Бке жеіліп, Хорезмге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-Дерекке кшті. ыпша ханыны одан рі кшейіп кетуінен орыан Текеш адыр-Бке ханды босатып, оан Хорезмні кп скерін беріп, Алып-Дерекке арсы аттандырды. Шайасты барысында Алып-Дерек скерлері жеіліске шырады, біра ыпша билігін олына алан адыр-Бке ханны зі де Хорезмшаха туелді болып шыты. Хорезм билеушілері йелдерін алы мен ыпшатарды хан улеттерінен алып отыран.

Хорезм шахы Мхаммед (1200–1220 жж.) з мемлекетіні рамына XIII . бас кезінде Сыана жерін осып алады. Сыана иелігінен айырылып аланына арамастан ыпша хандары Хорезмге арсы кресін жаластыра берді. 1216 жылы ыпша билеушісі айырхана арсы аттанан скери жорытарыны бірінде ол Ырыза дейін жетеді. Осы кезде ол Торай даласында ыпшатар еліне ашып кірген меркіттерді уалап келе жатан Шыысхан олымен сотыысып алады. Бл моолдарды азастан жерінде алаш рет болуы еді, сйтіп моол басыншылыыны дуірі басталады.

ыпшатарды басты шаруашылыы мал сіру болды. Олар жылы, ой, сиыр, гіз, тйе сірді. Жылы мен ой басым болан. Жылы басты клік ралы жне ыпшатар сиыр мен ой етінен жылы етін арты крді. Батыс азастан айматарында ыпшатарды жекеленген топтары тйе шаруашылыымен де шылданан. ыпшатар ашылыпен де айналысан. Олар а аулаанда сада пен жебеден баса лашын, бркіт сияты старды, жйрік тазыларды пайдаланан. Баалы а терілерін ыпшатар баса елдерге шыарып, сауда атынасын жргізген. А аулаумен атар ыпшатарды зен мен кл жаалауларында тратындары балы аулаумен шылданан, олар кішкене айы, кемелерді пайдаланан. ыпша оамында малсыз кедейлер егіншілікпен, соны ішінде зен бойларында суармалы егіншілікпен айналысан. ыпшатар негізінен тары сірген. Олар жетіспеген астыты Орта Азияны егіншілерінен мал шаруашылыы німдеріне айырбастап алып отыран. ыпшатарда й ксібі, олнер жасы дамыан.