XIII – XVI . Моол империясыны рылуы. азастан моол шапыншылыы кезеінде.

Татар-моол тайпаларыны саяси жаынан басын біріктіріп, Моол феодалды мемлекетіні негізін салушы Темучин болды. Ол тарихтаы деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы ірі ноян Есугай баадрді отбасында туан. Темучин ер жете келе негізгі арсыластарыны барлыын жеіп, Моолды бкіл тайпаларын зіні ол астына біріктірген. 1206 жылды кктемінде нан зеніні саасында Темучинді жатаушы-моол асйектеріні рылтайы болып, онда ол салтанатты жадайда Шыысхан деген атпен моолдарды міршісі болып жарияланды.

Шыысхан скери-йымдастыру принципін мемлекеттік рылысты негізі етіп алды. Елді бкіл жері мен халы о анат (барунар), сол анат (жоар), жне орталы (гол) атты ш скери кімшілік округте он мы адамнан тратын бірнеше тмгелер (тмендер) болды. Олар з кезегінде «мыды», «жздік», «ондытан» рылды.

те атал тртібі, мият рылымы бар скер басында моолдарды феодалды жоары тобыны кілдері-нойондар, багадурлер, мергендер, сечендер трды. 1207–1208 жылдарды ысында Шыысханны лкен баласы Жошы Енесей ырыздарын жне Сібірді отстігіндегі баса да «орман халытарын» баындырды. 1208–1209 жылдары Шыысхан скерлері ттиылдан шабуыл жасап, татты Си Ся мемлекетін кйретті. Шыысты аарынан сескенген азіргі Шыыс Тркістан аймаындаы йырлар моолдара з еркімен баынды. Оларды ел басшысы Баршы зін Шыысханны боданымын деп мойындаан. 1211 жылы Шыысханны олы Солтстік ытайа бет алды, 1215 жылы олар сол кездегі Цзинь мемлекетіні астанасы болан Чжундуды (Пекинді) баындырды.

Шыысханны Орта Азия жне азастана шапыншылыы

Шыысхан Шыыс Еуропа мен Алдыы Азияа жол ашатын Орта Азия мен азастанды жаулап алу жорыына жан-жаты зірленді. Бл шін ол мсылман кпестерінен, моолдарды ол астында болан босындардан мліметтер алып, араытайлар мемлекетіні, содан кейін Хорезм шахындаы ішкі жадай мен скери кштер туралы деректерге аныты, соны негізінде ойластырылан іс-имылды бадарламасын жасады.

Шыысхан азастан мен Орта Азияа жорыты Жетісу арылы жргізбекші болды. з басыны жеке жауы найманны ханы Кшлік ханды таландап, бай алалары бар Жетісуды зіне арату шін оан 1218 жылы Жебе ноян бастаан скер тобын жіберді.

Жетісуды Шыысхан скері арсылысыз оай басып алды. Жетісуды баындыраннан кейін Шыысханны Муеренахра, сол кезде бкіл Орта Азияны билеп отыран Хорезм мемлекетіне арсы жорыа жолы ашылды. 1218 жылы кктемде Шыысхан Орта Азияа сауда керуенін жіберді. 500 тйеден тратын керуенінде моол жансыздарын осып есептегенде барлаыы Кп адамы бар керуен 1218 жылды жазында Отырара келіп жетті. Отырарды билеушісі айырхан Иналшы кпестерді тышылы жасады деп кдіктеніп, оларды лтіруге бйырды. Шыысхан Хорезм шахынан айырханды стап беруді талап етті. Біра Хорезм шахы бл талапты орындамады, Шыысхан жіберген елшілерді лтіруге мір берді. «Отырар апаты» деп аталатын бл тарихи оиа Шыысханны Хорезмге арсы соысын тездетті.

Орта Азияны баындыру шін Шыысхан зіне туелді елдерден алан жасатармен оса жалпы саны 150 мыа дейін адамы бар алы олды бастап шыты. Хорезмні шахы Мхаммед моолдара арсы труа дайын емес еді.

1219 жылы ыркйекте Шыыс ханны 111 мы скері Отырар аласын оршайды. Бл алы олды Шыыс ханны лдары Шаатай, гедей басарады. Бір айды ішінде Шыыс хан скері Отырарды алады. йгілі кітапхана ртеніп, халы кптеп ырылады. айыр ханны денесіне ерітілген кміс йып, азаптап лтіреді. 1219–1220 жылдары Шыысханны лдары Бхара, Самаран, Сыана, Сауран, Баршынкент, Жент, згент алаларын баындырады.

1221 жылы Шыыс хан скері Хорезмді, Орта Азияны жаулап алады. Осыдан кейін Шыыс хан скерлері парсы, Ауанстан, орыс, Дешті-ыпша жерлерін жаулап алады. 1224 жылы Ертістегі Шыыс хан ордасына айта оралады. 1219–1224 жылдар аралыында Шыыс хан азастан мен Орта Азияны жаулап алып, з империясыны рамына осады.

1238 жылы Бхарада Махмд тараби бастаан ктеріліс Шыыс хан ол астындаы халытар ктерілісіні е ірісі болады.

лыстарды рылуы

лан-байта ірлерді жаулап алан Шыыс хан леріні алдында зіні трт лына ол жерлерді бліп береді.

Тлеге (кіші лы) кіндік Моолияны;

Шаатайа Жетісу мен мудария маын (Муереннахр), Шыыс Тркістанды;

гедейге Алтай, Тарбаатай, Батыс Моолия жерлерін береді.

Жошы (лкен лы) лесіне Ертістен батыса арай бкіл Дешті-ыпша жерін оса Орала дейін, Жетісуды солтстік блігі, Арал Каспий маындаы жерлер тиді.

Бл блінген жерлер лыстар деп аталды. Барлы лыстарды орталыы араорым болды. азастан аймаы ш лыса (Тледен баса) арады. Бларды ішінде е ірісі – Жошы лысы, кейінгісі – Шаатай лысы.

Шаатай лысы. Жетісу, Муереннахр сияты ірлерді иеленген Шаатай 1241 жылы лді. Оны орнына Шаатай лысына баласы Есу-Мке хан болды. Біра лы Ордаа билік шін крес Шаатай лысына да зардабын тигізді. XIV асырды басына арай ана шыыс хан империясыны билігі Шаатай улетіні олына тиді. Шаатай лысындаы бл таластар, зара ырысулар XIV асырды ортасында лысты ыдырауына себеп болды. Шаатай лысыны мрасы ретінде Жетісуда Моолстан мемлекеті рылан еді.

Жошы лысы. Шыыс хан ран алып империя аумаыны басым блігі Жошы лысына арады. Алашыда лыс территориясы Ертістен Еділге дейінгі, Сібірден Сырдарияа дейінгі жерлерді амтыды. азастан жеріні басым блігі осы лысты рамында болды. Жошы хан лгеннен кейін мирасоры Батый жорытары нтижесінде лыс аумаын Алтайдан Дунайа дейін созды. Бл лы мемлекет Алтын Орда мемлекеті болды.

 

Алтын Орда

Алтын Орданы рылуы. 1235 жылы Моол империясыны астанасы араорымда болан рылтайды Батыса (Еуропаа) шапыншылы жоры жасау йарылды. Бл жоры 1236 жылы басталады. Шыыс ханны немересі, Жошы ханны баласы Батый басаран скер Еділ мен Жайытан тіп, Орыс, Украина жерлерін баындырып, Шыыс Еуропа елдерін таландап, Адриат теізіне дейін жетеді. Осыдан кейін Еділ бойында Батый Алтын Орда мемлекетін рады. Алтын Ордаа Ертістен Днестірге дейінгі жерлер кіреді. Орыс княздары Алтын Орда билігін мойындайды. Алтын Орданы астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке аласы болады.

оамды-саяси жадайы. Алтын Орда скери мемлекет болды. лан-айыр лкеде орналасан мемлекет халыны басым блігі тркі тілдес ыпшатар болды. Мемлекетті басты саяси-мдени тілі ыпша тілі болды. рылтай мемлекетті негізгі йымы болып саналды. Алтын Орда скерлері о ол, сол ол деп екі аната блінді. Мемлекет басындаы нояндар мен бектерді, басатар мен тамашыларды олында билік кп болды.

Шаруашылы пен мдениеті. Кшпелі мал шаруашылыы мен отырышы егін шаруашылыы Алтын Орда халытарыны басты шаруашылыы болды. Алтын Орда халытары — мсылмандар. Алтын Орда мемлекетіні алашыда кне йыр жазуы негізгі жазу болып алыптасса, кейіннен ислам діні ыпалыны кшеюіне байланысты араб жазуы да атар олданылады. Алтын Орда дуірі ортаасырлы трік дебиетіні дамыан кезеі болды. Бл кезедегі деби шыармалар: 1233 жылы «исса Жсіп» (ли), 1303 жылы «Кодекс-Куманикус», 1303 жылы «ыпша тілі сздігі», 1359 жылы «Махаббатнама» (Ахмет Хорезми дастаны), 1391 жылы «Глстан бит-трки» (ыпша аыны Сараи), 1409 жылы «Жсіп-Зылиа» (Дрбек аын). Осы дуірде «ыры батыр» жыры дниеге келеді. Бл туындыда ыры ыпша батырларыны ерлігі туралы баяндалады.

Алтын Орданы ыдырауы.

Ыдырау себептері:

Этникалы рамы р трлі халытар бір мемлекетте тра алмады;

Шаруашылыыны ркендеуі нашар болды;

Билік шін талас кшейді;

Езілген халыты азатты кресі кшейді.

Алтын Орданы туелсіз иеліктерге блінген кезі – XIV асырды екінші жартысы. А Орда, Хорезм, Еділ бларлары т. б. Дербес мемлекеттер пайда болды. Бларды барлыы брын Алтын Орданы рамында, кейіннен Алтын Орданы азастанды блігінде А Орда, Моолстан, білайыр хандыы, Ноай Ордасы сияты мемлекеттер билік жргізген.

 

20. А Орда мемлекеті (XIII-XV .)

XIV-XV асырларда Орта Азия мен азастан халы моол шапыншылыыны зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. азастанны отстігі мен отстік шыысында ала мдениеті, егіншілік, олнер ндірісі жандана тсті. лкені батыс, орталы, далалы ірі мен оны отстігі, Жетісу жне Орта Азия айматарымен сауда байланыстары алпына келтірілді. Сонымен бірге бл тста моолдарды ол астында болып келген лыстар мен елдер дербес туелсіз мемлекеттер атарына шыты. Осындай туелсіздікті арасында азастан жерінде алашы рет жергілікті этникалы негізде пайда болан ірі мемлекет – А Орда хандыы. Оны шекарасы Жайы зенінен Ертіске, Батыс-Сібір ойпатынан Сырды орта шеніне дейін созылып жатты. А Орданы негізгі халы ерте заманнан осында мекендеген тркі ыпша тайпалары, сондай-а, Алтайдан осында оныс аударан наймандар, оыраттар, крейттер, йсіндер, арлтар жне басалары.

А Орданы негізін алаан Шыысты немересі Жошы ханны лкен лы Орда Ежен. А Орда алашы рылан кезде Алтын Ордаа туелді иелік болып есептелді, ал іс жзінде з алдына туелсіз саясат жргізіп отырды. Ол кезде Алтын Орданы астанасы Еділ бойындаы Сарай аласы еді. Ал А Орданы билеген Орда Еженні ордасы алашында Ертіс алабында Алакл маында, яни кесі Жошы ханны алашы оныстарында болды. А Орда хандарыны кестесі оларды болан уаытына арай мынадай ретпен тізеді: Орда Ежен, Сарта, оныша, Баян, Сасы-Ба, Ерзен, Мбарак, Шымтай, рыс хан, ойырша, Бара, т. б.

А Орданы кемеліне келіп, толысан шаы XIV . екінші жартысы. А Орда хандары хандыты астанасы Сыана аласында з аттарынан металл аша шыарды. 1361 жылы А Орданы билеушісі болан рыс хан з жадайын біраз кшейтіп, енді Алтын Орда таына отыруа кш салды. 1374–1375 жылдары Еділ бойымен жорыа шыан ол Сарайды зіне аратып, Хаджы-Тарханды (Астраханды) ошауа алды. Кама бларларыны жерін баындырды. Біра рыс ханны стемдігі заа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынын кетіп, Алтын Ордадаы билікті Мамайа беруге мжбр болды. йткені бл кезде Орта Азиядаы Мауеренахр жеріндегі билікті з олына алып кшейе тскен мір Темір А Орданы отстік шекарасына шабуыл аупін тндірген еді. А Ордаа арсы шабуылда мір Темір Маыстау лесіні билеушісі Тйожа оланны баласы Тотамысты пайдалануа тырысты. мір Темір А Орданы жаулап алу масатын жзеге асыру шін ару-жара, скери кш беріп, Тотамысты А Ордаа арсы айдап салды.

Тотамысты алашы жорыы (1374–1375 жж.) стсіз аяталды. Бл соыста рыс ханны баласы тылы Ба аза тапты. Тотамысты екінші жорыы да рыс ханны баласы Тотаия басаран А Орда скерлерінен жеілді. мір Темір А Ордаа жоры жасау шін Тотамысты шінші рет скермен жасатады жне бл жорыты зі бастап шыты. Тек тртінші жоры кезінде рыс ханны жне оны баласы Тотаияны айтыс болуы мір Темірді жеіске жетуіне ммкіндік берді. 1377 жылы рыс хан айтыс боланнан кейін, А Орда иелігі оны баласы Темір Млікке кшкен-ді. Осы кезде Тотамыс Орта Азия міршісі Аса Темірге сйеніп, Темір Млікті скерін таландайды, сйтіп 1379 жылы зін А Орданы ханы деп жариялайды. Темірді басыншылы соыстарыны нтижесінде жне ішкі талас-тартыстан XIV . аяы мен XV . бас кезінде А Орда да лсірейді. Ол мір Темірді боданына айналды.

1423–1424 жылдары рыс ханны немересі Бара зіні баталастарын жеіп шыып, А Ордада хандыты з олына алады. Бл кезде, А Орданы басты аласы Сыана, сондай-а Сырды орта аысындаы алалар Темір улетіні олында еді. 1425–1426 жылдары Бара Аса Темірді немересі лыбекке арсы жорыа аттанып, Сыанаты жне Сырдария бойындаы баса да алаларды босатты. Осы жеісті нтижесінде А Орда Темір улетіні стемдігінен туелсіз болып алды. 1428 жылы Бара хан жауларыны олынан аза тапты. Ол А Орданы е соы ханы болды. Бара хан лгеннен кейін А Орда ыдырады да, билік Жошыны кіші лы Шайбан тымынан шыан білхайыр слтанны олына кшті.

1227 жылы Жошы ліп, оны лысы екіге жіктелгенде жарыа шыан А Орда хандыы екі асыр мір срді. А Орданы отырышы аудандарында жерді шартты трде иелену мен жеке меншікті трлері алыптасты. Кшпелі аудандарда мал шаруашылыы кеінен дамыды. А Орданы ебекші халы хандар мен асйектер пайдасына кшпір, зекет, таар трізді салытар тлеп, ртрлі парыз-арыздарды да теп тран. Тркі тілдес тайпалар мекендеген А Орданы ресми тілі – ыпша тілі, немесе аза тілі болып саналады. А Орданы хандары бара халыты олдауымен Алтын Ордадан туелсіздік алып, оны дербес мемлекетке айналдырды. Сырдария бойындаы шаруашылы, мдениет орталыы болан маызды алалар шін кресте Муеренахрдаы Шаатай хандарын жеді. мір Темірді А Ордаа арсы жасаан шапыншылыына тойтарыс беру шін аянбай крес жргізді. Кейін олар аза халыны жеке халы болып алыптасуында лкен рл атарды.

 

21. Моолстан мемлекеті (XIV. ортасы-XVI . басы)

XIV асырды ортасына арай Шаатай лысы дербес екі иелікке – шыыс жне батыс бліктерге блінді. Шаатай лысы оныс еткен Муеренахрды батыс блігінде 50–60 жж. феодалды ыдыраушылы рекеті жойылып, мір Темір мемлекеті рылды. Ал оны шыыс блігінде Моолстан мемлекеті орнады. «Моолстан» тарихи-жарафиялы термині «моол» атауынан шыан. Моолстан мемлекеті алашы рылан кезде билік Шаатай хана адал ызмет еткен Дулат тайпасы мірлеріні бірі – Болатты олында болан. Шыыс тымынан шыпаан, сондытан хан болуа ы болмаандытан, Болат зіні айтанына кнетін рі жас 18 жастаы Шаатай рпаы Тоылы Темірді 1348 жылы хан таына отырызды.

Моолстан мемлекетіні рамына Шыыс Тркістан, Отстік-Шыыс азастан жне Орта Азияны кейбір жерлері кірді. Мемлекет шекарасы батыста Ташкент пен Тркістан аймаынан шыыстаы Баркл мен Хами аласына дейінгі, солтстікте Балхаш, Тарбаатай мен ара Ертістен отстіктегі Ферана мен ашарияны егінді айматарына дейін созылып жатты. Моолстан мемлекетіні орталыы – Алмалы аласы. Ол Шаатай улеті иеліктеріні шыыс блігінде алыптасты. Бл мемлекетті негізін алаан моол мірлеріні біріні баласы – Тоылы-Темір хан (1348–1362 жж.). Моолстан рамына кіретін тайпалар: дулаттар, алылар, керейлер, арындар, баириндер, арлаттар, барластар, булашылар жне басалары.

Моолстанда мемлекетті саяси басшысы жне жер-суды жоары иесі хан болды. Бай-феодалдар жерді шартты иеленуді икта, инджу, сойрал сияты трлерін пайдаланан. Хандар мен ел билеуші а сйектерді пайдасына ала мен ауыл трындарынан, егінші мен кшпелі халытан кпшір, зекет, таар, баж, карадж жне таы баса да салытар жиналды. Мемлекетті басару ісінде хана лысбек кмектесті. Ол дулат тайпасы мірлерінен таайындалан.

Моолстанны алашы ханы Тоылы Темір зі билеген тркі тілдес мсылман халытары арасында беделін арттырып, стемдігін ныайту шін ислам дінін абылдаан. 1362 жылы Тоылы Темір аза тауып, Моолстанда билік Ілияс-ожаа кшкенде Муеренахра билеуші болып азаанны немересі Хсайын таайындалды. Шайастарды бірінде Темірді екі саусаы кесіліп, бір аяы жаншылды. Аяы мір бойы сырырап ауырып, аса болып алан со, ол содан бастап Темирлан (дрысы Темирленг, «ленг» парсыша – аса) Аса Темір атанды.

Тоылы Темірден кейін Моолстанны ханы болан Ілияс-ожа 1365 жылы брыны Шаатай иеліктерін біріктіруге рекет жасады. «Батпаты шайасында» мір Темір жеіліп ашып тылды. мір Темірді Моолстана жасаан алаш жорыы 1371 жылы басталды. 1372 жылы мір Темірді зі Моолстана айта жоры жасап, Ыстыкл маындаы Сегізааша дейін барып, сансыз ттын, сан жетпейтін олжа тсіріп оралады. Осыдан кейін мір Темірді сол кездегі Моолстанны е ірі билеушісі болан мір амар-ад-дин дулата арсы 1375–1377 жж. аралыында бірнеше жорытары жрді.

1375 жылы Жетісу жеріндегі Шарын зені бойында болып, Моол скерлері таландалды. 1376 жылды кктемінде Хорезмді жаулап алумен айналысып жатан Темір Моолстана Камар-ад-динге арсы 30 мы скерімен мір Сасы-Ба ыпшаты, діл-шаты жне баса да мірлерін аттандырды. 1377 жылы Камар-ад-дин екі рет: біріншісінде – аратау етегінде, екіншісінде – Шу бойымен Ыстыклге баратын жолдаы Бым шаталында мір Темірден жеіліске шырап, зі ашып тылды. Ол Моолстанды біржолата басып алуды кздеді. Оан жету шін 1380–1390 жж. арасында Темір балаларымен бірігіп, Моолстан жеріне бірнеше рет жойын жорытар йымдастырды.

Аса Темір басан ізінен ан соралатып, тек Моолстанды ана емес, сонымен бірге таы баса да кптеген елдерді жаулап алды. Муеренахрдан зіні анды жорыын бастаан ол мірші болан 35 жыл ішінде (1370–1405 жж.) Хорезмді, Персияны, зірбайжанды, Гератты, Грузияны, Арменияны, А Орданы, Ауанстанды, ндістанды, Египетті, Бадатты, Сирияны, Кіші Азияны жаулап алып, табан астына салды. мір Темір ран орасан зор мемлекет, 1405 жылы ол лгеннен кейін бытырап тарап кетті. Моол билігі ызыр ожа ханны немересі Уйіс олан олына кшті.

1428 жылы Уйіс хан айтыс боланнан кейін, ханды шін оны екі баласы Жніс пен Есенбы арасында талас басталды. 1434 жылы Есенбы хан таына отырды. 1462 жылы Жніс Есенбы ханны айтыс боланын естіп, зіні Моолстана ханды кіметке зады мирасор екендігін жариялап, онда 1487 жыла дейін билігін жргізді.

XVI асырды басында Жніс хан рпатары арасындаы алауызды пен ішкі феодалды ырыс Моолстан хандыыны біржолата ыдырауына келіп соты. Нтижесінде ежелден Жетісу мен Іле ірін мекендеген йсін, дулат, алы, жалайыр жне таы баса аза ру-тайпалары Жетісуда рылан аза хандыыны рамына бірікті.

 

22. «Кшпелі збектер» білхайыр хандыы (1428–1468 жж.)

XIV асырда Орда-Ежен мен Шайбани рпатары иелігіндегі лыстар мен ру-тайпалар А Орда мемлекетіні рамында болды. Мнда Орда-Ежен мен Тоа Темір улетінен шыан хандар билік жргізді. Осыан арамастан Шайбани рпатары з иелігіндегі билігін сатап алды. Ал XV асырды 20- жылдарыны аяына арай Шыыс рпатары мен кшпелі трік шонжарларыны иян-кескі кресіні нтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоа-Темір мрагерлерінен Шайбан рпатарына ауысады. Оан А Орданы лсіреуі мен лдырауы, оны соы ханы Бараты 1428 жылы аза табуы себепші болды. Бл кезде А Орданы жерінде бір-біріне туелсіз екі саяси бірлестік ныайды. Оларды біріншісі – Жайытан жне оны батысына арай Еділге дейінгі жерлерді амтыан Ноай Ордасы. Ал Жайыты шыыс жаында Ырыз, Елек, Торай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілді жоары аыстарына Шайбани рпатары иеліктерін жргізді. Олар: Аралдан солтстікке арай Шайбани улеті Жмады ханны лысы, Шайбани улетіні екінші бір тымы Мстафа хан Атбасарда, шінші бір тымы Махмд ожа Тобылда. Маыт Кепек би мен Адабек Бркіт Батыс Сібірдегі Тура ірінде билік еткен. Жазба тарихи дерекетерде бл феодалды иеліктер Кшпелі збектер хандыы деп те аталан. Бл лыстарды арасында жер шін, билік шін ешбір тотаусыз, иян-кескі рыстар немі болып тран. Осы талас-тартысты барысында Жошыны Шайбан рпаынан тараан Дулет-Шайхоылыны баласы 17 жасар білхайыр жеіске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) аласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани лысына кірген рулар мен тайпаларды 200-ге жуы ірі кілдері олдаан.

Халыны рамына А Ордаа кірген трік жне тріктенген трік-моол тайпалары жатты. Оларды бастылары: ыпша, найман, ият, маыт, арл, оырат, алы, йылын, шынбай, крлеуіт жне таы басалары. Бл тайпалар тілі, шаруашылыы, мдениеті жне трмысы жаынан туыстас тайпалар. Сондытан олар «збек» деген атпен саяси жаынан бірге аталан. Оны иелігі Ноай Ордасыны шыыс бетін, батыста – Жайыа, шыыста – Балаша дейінгі, отстікте – Арал теізі мен Сырдарияны тменгі аысына, солтстікте – Тобыл мен Ертісті орта аысына дейінгі жерлерді амтыды.

білхайыр басаран 40 жылдай уаыт ішінде (1428–1468 жж.) елді саяси жадайында тратылы пен тынышты болмады. Жошы улеті – оны ішінде Ибак-хан, Береке-слтан, рыс ханны рпатары Жнібек пен Керей таы басалары – білхайыра немі арсы шыып отырды. білхайыр хан зіні жаулаушылы рекетін XV асырды 30-шы жылдарынан бастайды. Е уелі ол Тобыл бойында Шайбан рпаы Махмд ожа ханды таландайды. Ол Алтын Орданы лсіреуін пайдаланып, Еділ бойындаы кптеген жерлерді басып алады. зіні орталыын Турадан Орда-Базара кшіреді. 1430 жылы аз уаыт Хорезмді басып алып, ргеніш аласын тонайды. 1446 жылы білхайыр зіне арсы болып жрген кшті шонжарларды бірі – Мстафа ханны скерлерін таландайды. Сол жылы білхайыр хан Сырдария зені мен аратау баурайындаы Соза, Сыана, Аоран, зкент алаларын басып алып, Сыанаты з хандыыны астанасына айналдырды.

білхайырды Сыр бойындаы алаларды басып алуы аайындас Шайбани лысы мен А Орда лысы ру-тайпаларыны арасындаы ыри-аба атынастарды одан рі шиеленістіре тсті. XV асырды 50-ші жылдары білхайыр Муеренахрдаы Темір рпатарыны ішкі тартысына араласып, Самаранд пен Бхараа талау-тонау жорытарын жргізді. Соыстар барысында білхайыр анша жерлерді осып аланымен, ханды ішінде саяси берік бірлік болмады, леуметтік-экономикалы айшылытар кшейді. Ірі феодалды топтар, ру басылары, слтандар оны олдамады, арсы шыып отырды. білхайыр мемлекетіні ішкі лсіздігі, Шыыс улеті арасындаы тотаусыз ырыстар, кшпелі рулар мен тайпалар слтандарыны з алдына блінуге мтылуы 1456–1457 жылдардаы білхайырды з-Темір-Тайшы басаран ойраттармен Сыана маындаы шайаста кйрете жеілуіне алып келді. Ол Тркістандаы талан-таража тскен алаларын тастап, Дешті-ыпша даласына кетуге мжбр болды. Тек 60-жылдарды басында ана білхайыр Сырдария бойындаы брын зі жаулап алан алаларына айта оралды. Осы жерден білхайыр 1468 жылы Моолстана арсы жорыа кетіп бара жатанда кенеттен айтыс болды.

Ішкі жне сырты айшылытарды шиеленісуі, бітпейтін феодалды соыстар мемлекетті шаыраын шайалтып, білхайыр хандыыны ыдырап тарауына рындырды. Сйтіп Шайбан улетіні Шыыс Дешті ыпшатаы билігі тотады. Кшпелі збек тайпаларыны бір блігі XVI асырды бас кезінде Муеренахра кшіп кетті. азастан жерінде алып ойан ру-тайпалар аза хандарыны ол астына кірді. Темір рпатары кіметіні лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядаы кімет билігін басып алды.

 

23. Ноай Ордасы (XIV аяы – XVI .)

Алтын Орда ыдырап, А Орданы лсіреуі нтижесінде азастанда бой ктерген мемлекеттік рылымдарды бірі – Ноай Ордасы еді. Ноай Ордасы Алтын Ордадан XIII асырды екінші жартысында блектене бастады. Бл жадай мір Едіге тсында 1396–1411 жылдары жаласып, оны баласы Нр ад-дыны (1426–1440) кезінде аяталды. Ноай Ордасындаы басты тайпа маыттар болды. XIII асырды екінші жартысында маыттар Алтын Орданы уаытша басшысы тмен басы Ноай иелігіні рамына кіреді. Осыдан барып «Ноай Ордасы» ымы пайда болан.

Ноай Ордасы Еділ мен Жайы арасындаы созылып жатан жалпа дала мен мды, таулы жерлерді мекендеді. Оны халы солтстік батыста – азана, отстік шыыста – Арал, Атырау ірлеріні солтстігіне, Маыстау мен Хорезмге дейінгі жерлерде кше-онып жріп мекендеді. Сыр бойындаы алалар мен амалдарды біратары осы Ноай Ордасына арады. Оны орталыы – Жайыты тменгі саасындаы Сарайшы аласы.

Ноай Ордасыны негізін алаушы Едіге болып саналады. Ол XIV асырды соы – XV асырды басында 15 жыл Алтын Ордада бкіл билікті з олынан шыармай, оны зі таайындаан хандар арылы басарды. Едіге 1399 жылы Литва-Польша скері мен Тевтон ордені рыцарьларыны біріккен жасатарына кйрете соы берді. 1408 жылы Едіге орыс скерлерін таландап, Мскеуге дейінгі жерлерді жеісті жорыпен жріп тті. Алтын Ордадаы феодалды зара ырыс кезінде Ноай лысын ныайтуа тырысан жаулары Едігені 1419 жылы лтіреді. Едіге лгеннен кейін де Ноай Ордасында бкіл саяси билік пен экономикалы жадай оны рпаы – маыт мірлеріні олында болды.

Ноай Ордасы рамына Маыттармен атар оырат, Найман, Арын, алы, Алшын, ыпша, Кенгерес, арл, Алаша, Тама жне баса ру тайпалары кірді. Оларды басшылары арасында билік пен жер шін толассыз тартыстар немі орын алды. XV асырды екінші жартысында ноайлар Жайыты сол жаалауынан тіп, «Кшпелі збектерді» ріс-онысын басып ала бастайды. Ноай ру-тайпаларыны билеушілері Уаас би, Мса мырза, Жабыршы мырза жне басалары білхайыр хана Сырдария бойындаы алаларды жаулап алуа кмектескен. Кейбір кезде ноайлар аза хандыымен соысса, енді бірде татуласып, олармен ода рып отыран.

XIV-XV асырларда Ноай Ордасында ерте феодалды атынастар алыптасан. леуметтік бай-феодал топтарды атарында хандар мен мырзалар, слтандар мен билер, бектер болды. Мндаы жер-су, жайылым жерлер сз жзінде рулы ауымдастыты меншігі болып есептелгенімен, шын мнінде оныстар, мал рістері, а аулайтын жерлер бай топтарды иелігінде болды. Ноай Ордасында кімет пен елді басару ісі саяси йымдастыруды лысты жйесі негізінде алыптасты. Шыыс тымынан шыан хандар мен слтандара Ордадаы кімет билігі, соны ішінде скери, елшілік, кімшілік т. б. билік трлері мра ретінде кшіп отыран. Орда бірнеше лыстара блінген. XVI асырда Ноай Ордасы здеріні солтстіктегі кршісі Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы атынастар жне саяси байланыстар орнатады.

Ноай Ордасында да слтандар мен асйек-феодалдарды арасында ханды билік шін талас-тартыс тотамай немі жріп жатты. Осы алауызды оны да тбіне жетті. XV асырды бірінші жартысында Ноай Ордасы ыдырап, оны орнына азан, ырым, Астрахань хандытары рылды. Оны азастан жеріндегі бір блігі азастарды Кіші жзіні рамына кірді.