Аза халыны алыптасуы

аза халыны этникалы алыптасуы алашы ауымды рылысты ыдыраан кезінен басталады. Этнос – тарихи жадайда алыптасан тілі, салт-дстрі, трмысы орта, басалардан блектенген адамдар тобы. Кейбір жазба деректерде «аза» сзі ескі трік тіліндегі «еркін адамдар» ымын білдіретінін айтады. Таы бір деректерде са, хазар тайпаларыны атынан шыаны айтылады.

XV асырдаы Шайбани білайыр хандыындаы, яни Дешті-ыпшатаы кшпелі халытарды этникалы бірігу процесі тез жрді. XV асырды ортасына арай білайыр ыпалы лсіреді. Оан арсы шыан Керей мен Жнібек слтандар артына кп халыты ертіп, Жетісуа кшті. Міне, осы Керей мен Жнібекті артынан ерген жне осы хандарды билігіне араан брыны Шайбани хандыындаы халытар азатар деп аталды. аза халыны рамына арын, найман, дулат, керей, йсін, алы, ыпша, алшын, оырат, жалайыр, уа тайпалары кірді. Бл тайпаларды тілі аза тілі болды. Нсілдік белгілері – моолоидтік.

аза жздері

Жаадан алыптасан аза халы азастан жеріне тгелдей оныстанды. аза халы мекендеген бл жерлерде 3 трлі шаруашылы айма алыптасты. Осыан байланысты сол ірлерде мекендеген халытар ш жзге блінді:

лы жз
Мекендеген ірлері: Отстік азастан, Жетісу (Іле, Шу, Талас зендеріні бойы).
Тайпалар: дулат, албан, йсін, алы, суан, жалайыр, шапырашты, сіргелі. лы жзді Аарыс деп те атайды.

Орта жз
Мекендеген ірлері: Орталы жне Шыыс азастан (Ертіс, Есіл, Нра, Тобыл, Сарысу зендеріні бойы).
Тайпалар: арын, найман, керей, уа, ыпша, оырат.
Орта жзді Бекарыс деп те атайды.

Кіші жз
Мекендеген ірлері: Батыс азастан, Сырдарияны тменгі аысы (Орал, Ырыз, Торай, Еділ зендеріні бойы)
Тайпалар: табын, адай, шмекей, жаалбайлы, алшын, шекті, тртара, тама, серкеш т. б.
Кіші жзді кейде Жанарыс деп атайды.

 

25. аза хандыыны рылуы жне оны ныаюы (XV-XVII .)

Саяси жаынан бытыраылыы басым этникалы топтарды, яни аза тайпаларыны бір мемлекетке бірігуі аза хандыыны рылуына келді. аза хандыы XV асырды ортасында рылды.

аза хандыыны рылысы бастапы кезде (XV-XVI асырларда) 7 сатыдан трды.

Ауыл. Басшысы – ауылбасы, бірнеше жанядан трады.

Ата-айма. Басшысы – асаал, жеті атадан осылатын бірнеше ауылдан трады.

Ру. Басшысы – рубасы, 15 айматан рылады.

Арыс. Басшысы – би, бірнеше рудан ралан.

лыс. Басшысы – слтан, бірнеше арыстан рылады.

Жз. Басшысы – хан, бірнеше лыстан рылады.

Ханды. Басшысы – хан, ш жзден ралан.

аза хандыыны рылуы. XV асырды 50 жылдарында Дешті-ыпшатаы білайыр хандыындаы саяси жадай шиеленісе тседі. Осы кезде Керей мен Жнібек слтандар здеріне арасты халыты бастап, Моолстанны иелігіндегі Жетісу жеріне оныс аударады. Моолстан ханы Есен-Ба оларды арсы алып, Шу ірінен озыбасы деген жерді бліп береді. Бл аза хандыы рылуыны басы еді. аза хандыы 1465 жылы рылды. Бл фактіні Мхамммед Хайдар Дулати растайды. білайыр ханны аза хандыыны рылуына бгет жасама болан рекеті жзеге аспады.

аза хандыыны ныаюы. XV асырды екінші жартысында аза хандыыны іргесі ныайды. Крші мемлекеттерді (білайыр хандыы, Темір жне Моолстан мемлекеттері) лдырауы аза хандыыны кшеюіне себеп болды. Е алдымен аза хандыыны рамына Соза, Сауран алалары кірді.

1480 жылы Керейді баласы Мрынды хан болды.

1486 жылы аза скерлері Мхаммед Шайбаниді жеді.

XV асырды аяына арай аза хандыыны Жетісу мен Отстік азастандаы ыпалы кшейді. аза хандыыны рамында Сыана, Соза, Сауран алалары болды.

XVI асырдаы аза хандыы. XVI асырды бірінші жартысында аза хандыы кшейе тсті.

1511 жылы Жнібекті баласы асым хан болды. асым ханны ала ойан басты міндеті – Сырдария бойындаы алаларды аза хандыыны рамына осу. асым ханны бл істі орындау жолындаы басты кедергісі Мхаммед Шайбани болды.

1510 жылы асым ханны скерлері Мхаммед Шайбаниді скерін жеді.

1510 жылы Мхаммед Шайбани Мервте леді.

XVI асырды аяына арай асым хан аза хандыыны жерін лайтады.

XVII асырдаы аза хандыы. XVI асырды аяына арай Жетісу жерлері, Сырдария бойындаы кптеген алалар, брыны Ноай Ордасыны рамында болан жерлер аза хандыыны арамаына осылады. асым ханны кезінде аза хандыыны халы саны 1 млн-а жеткен. асым хан азаты ыты тарихыны 5 блімінен тратын белгілі «аса жол» задар жинаын шыаран. асым ханны тсында аза хандыы Ресей патшалыымен, Сібірмен т. б. елдермен байланыс орнатады. аза хандыыны асымнан кейінгі билігі Мамашты олына тиді.

1523 жылы хан таына Таыр отырды. Таырды кезінде аза хандыы біраз жерлерінен айырылды.

1533 жылы хан таына Бйдаш отыранда да, аза хандыыны ішкі жне сырты жадайлары жасаран жо.

1534 жылы хан таына ожа Махмд, 1535 жылы Тоым хан отырды.

1537 жылы хан таына асымны баласы Ханазар (1537–1580) отырды. Ханазар е алдымен Жайы маын, Тркістан жерлерін басып алды.

1580 жылы хан таына Шыай отырды.

1582 жылы Шыайды баласы Туекел хан болды. 1586 жылы Туекел Тркістанды басып алды. 1598 жылы Туекел хан інісі Есім слтанмен аза олы Муереннахра кіріп, Самаранды басып алады. 1598 жылы Ташкентте Туекел хан айтыс болады.

1598 жылы Есім хан болды. Есімні інісі Трсын Есім хана баынбай, Тркістанды жеке биледі.

1627 жылы Есім хан Трсынды лтіреді. Есім хан аза хандыыны аумаын кеейту баытында лкен лес осты. Мемлекет билігін, ыты жйені реттеуде Есім ханны «Ескі жолы» аталан задар жинаы елеулі рл атарды.

1628 Есім хан айтыс болады. 1629 жылы хан таына Есім ханны баласы Жгір отырады. Ол аза тарихында «Салам Жгір» деген ата ие болды.

1643 жылы Салам Жгір 600 сарбазбен ойратты 50000-ды скеріне арсы шыып, жеіске жетеді. Бл соыста Жгір хана Жалатс кмекке келеді. 1652 жылы ойраттара арсы йымдастырылан шайаста Жгір айтыс болады. Біраз уаыт бойы аза хандыыны билігі слтандарды олында болады.

1680 жылы хан таына з-Туке отырады. з-Туке ханды билікті билерге сйеніп жргізеді. Билерді кмегімен «Жеті жары» задар жинаын шыарады.

Туке хан кезінде аза хандыыны астанасы Тркістан аласы болады. 1718 жылы з-Туке айтыс болады.