XVI-XVIII асырлардаы аза хандыыны мдениеті
аза халыны тіршілік-трмысында олнер ксібі лкен маызды орын алды. йткені мал шаруашылыы немесе егіншілікті дамуы олнер ксіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылыы шін ер-трман, ат бзелдері, малды стайтын, байлайтын жабдытар, егіншілік шін жер жыртатын жне тырмалайтын, астыты жинайтын жне дейтін ралдар т. б. олнершілерді ебегімен дайындалды. Бл кездегі азаты олнер ксіпшілігі арабайыр шаруашылы еді. йде істелетін ксіп бйымдарды кпшілігі тауара айналмайтын, ндірушіні з отбасын ана анааттандыруа пайдаланылатын. Халы нері, сіресе, киіз йді жабдытарын, жиаздарын жасауда ерекше рістеді.
Бл кезде отстік азастан алаларыны, Орта Азиямен, Шыыс Тркістанмен, Орыс мемлекетімен сауда-сатты байланысы жанданды. Осыны арасында кшіп-онушы жне отырышы халы топтарыны экономикалы, мдени-леуметтік арым-атынасы кеейе тсті. XVI-XVIII асырларда «лы жібек жолы» бойында орналасан Сыана, Сауран, Отырар, Тркістан, Сайрам, Жент т. б. алаларды тездеп ркендеуі, аза халыны бірттас ел болуына, жеке ханды рып ныаюына лкен серін тигізді. Тркістан, Отырар, Тараз, Сайрам жне таы баса алалардан табылан кміс тегелер мен мыс ашалар аза хандыы тсында сауда-сатты ркендеп, аша айналымы дамыандыын крсетеді.
Сыана пен Сауранны, Ясы мен Отырарды архитектуралы комплекстері, Жнібек пен асымны Сарайшытаы, азанапты лытау жеріндегі кесенелері, Маыстаудаы, Сырдария алаптарындаы жне аратау ойнауларындаы мазарлар зіндік сулет-сипатымен, архитектуралы формаларыны жинаылы рі айыншылыымен ерекшеленді.
лан байта ке далада мал баып, кндерін табиат шаында мал рісінде, тндерін жлдызды аспан астындаы мал кзетінде ткізген алы аза, лемдегі табиат былыстарын немі баылап отыран. Осы баылауды нтижесінде халыты кпжылды тжірибелері орытылып, жлдызды аспан туралы астрономиялы тсініктер мен білімдер жинаталан. Жне оны негізінде байыры аза кнтізбесі алыптасты. аза халы аспан лемін баылау арылы «с жолы», «йрыты жлдыз», «апа жлдыз» жне «кемпіроса» жайында ымын кеейтті.
XVI-XVII асырларда азатар арасында ислам діні кеінен тарады. Оны таратуда Сыана, Тркістан, Хорезм, Бхара, Самаранд сияты алалар айрыша рл атарды. Ислам діні кшпелі халы арасында тере тамыр жайан жо. Оан себеп атыыстар, соыстар жне трлі саяси арама-айшылытар еді. Сондытан халыты сіресе кшпелі блігі ислам дінін кпке дейін абылдамай, тірге, кнге, аспана, жерге, суа табынуа негізделген нанымды стады. азатар мірінде отты асиеттеу лкен рл атарды.
XVI-XVIII асырларда аза халыны арасында таырыбы мен жанры жаынан алуан трлі ауыз дебиеті ке ріс алды. аза халыны поэзиясында жырауларды орны ерекше бааланды. Жыр толауларында анатты сздер, ибратты наылдар ке орын алды. Сол кездегі аза поэзиясыны аса ірі тлалары – Шалкиіз (XV .), Доспамбет (XVI .), Жиембет (XVII), т. б. жыраулар.
азаты батырлар жыры эпоса тн аыз сиятананымен, оларды брі дерлік тарихи оиалара рылан. Мселен, обыланды, Алпамыс, Ер Тарын, Ер Сайын, амбар дастандары тарих шындыымен абысып жатан шыармалар. азаты леуметтік-трмысты дастандары да («озы Крпеш-Баян слу», «ыз Жібек» т. б.) феодалды-рулы оамны мірін лкен шеберлікпен крсетеді.
Бл кезде аза хандыыны мемлекеттік рылысы мен халы міріні ерекше жадайларын зіндік згешелігімен амтитын оамды уклад «билер сзі», «билер айтысы», «билер дауы», «трелік айту», «шешендік сздер» деп аталатын кркемдік мдениетті бірегей трін туызды. дебиетті бл трін шыарушылар негізінен XVI-XVIII асырларда аза оамында сот ісін жргізумен ана айналысан жо. Билер хан кеесіні мшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге ататы билер тайпалар мен руларды басшылары болып, ел басарды, жиындарда соларды атынан сз сйлеп, айтыс-тартыстар кезінде оларды мдделерін орады.
азаты ататы билері поэтикалы таланты зор жне суырып салма айту мен шешендік сз арылы зара айтысты тамаша шеберлері болан. XVI-XVIIIасырларда би-шешендер арасында мемлекеттік жне оамды ызметіні маыздылыы, шешендік неріні кшімен поэтикалы шеберлігі жаынан Тле би лібеклы (1663–1756), азыбек Келдібеклы (1665–1765), жне йтеке Байбеклы (1682–1766) ерекше орын алды. Олар тек азастанда ана емес, сонымен атар Ресейде, Хиуада, Жоария мен ытай империясында танымал болан.
Бл кезде аза тіліндегі жазба дебиеттері діни жне аызды мазмндаы кітаптар трінде таралды, сондай-а тарихи шыармалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Оларды ішінен Захир-ад-дин Бабырды «Бабырнамасын», Камалад-дин Бинайды «Шайбани-намесін», Мхаммед Хайдар Дулатиді «Тарих-и Рашидиін», ожамл бек Бахиді «Тарих-и-ыпшаын», адырали «Жами-ат-таварихын» жне баса да шыармаларды арнайы бліп крсетуге болады.
Бл кезде аза хандыы кршілес мемлекеттермен, Орта жне Таяу Шыыс елдерімен здіксіз араласып отырды. Мны зі араб-мсылман мдениеті мен ылымыны таралуына серін тигізді. аза жерінде мектептер мен медреселер ашылып, оларда оу араб-парсы жне трік тілдерінде жргізілді. азатар жазуда араб ліп-биін ттынды. Мектептер мен медреселерде ылымны р трлі салалары "дін ілімі, математика, логика, философия) бойынша білім беріліп, Шыысты лы аындарыны классикалы туындыларымен таныстырылды. Мны брі аза халыны жалпы дамуына, бкіл оамны рухани мірі мен мдениетіне игі ыпал жасады.
Сонымен, XVI-XVIII асырларда аза оамында шаруашылыты жне мдениетті дамуында елеулі ілгерілеушілік орын алды. Оны басты себебі, аза халыны бірттас мемлекетке бірігуімен байланысты еді.
27. Туке хан тсындаы аза хандыы. «Жеті жары»
Туке хан уаытша болса да ішкі зара ырысты токтатып, жздер арасында тынышты орната білді, сол арылы аза руларыны коныстарын сырттан басып кіруден кауіпсіздендірді. Алайда слтандарды билік шін кресі мен окшаулануа мтылуы кп замай бірлікті бзды, мны кршілері дереу пайдалана ойды. Отстік-батыстан жайы казактары олдаан еділ алматары шапыншылы жасады, солтстіктен сібір ка-зактары шабуылдады; Жайыкты ары бетіндегі оныстардан башрттар да дмеленді. Отстіктен казатара Орта Азия хандытарыны (Бхара, Хиуа) билеушілері кысым крсетті. Біра аза халына е каарлы ауіп шыыстан — кшті де агрессияшыл Жоар хандыы тарапынан тнді.
Кшпелі мал шаруашылыы жадайында жайылымды кеейту ажет болды, мнын зі жер алаптарын блісуге жне жаа жайылымдар іздеуге кеп соты. Бан Жоар хандыы мейлінше атты мктаж болатын.
Жоарлар сауда-олнер орталытары мен керуен жолдарын здеріне бекітіп алуа мтылды. Олар шін бл мірлік кажетті шара еді.
Туке билік еткен кезеде азатар мемлекеттілігіні кшті сырты жаулар алдында беделін арттыру масатында оны ныайтуа баытталан манызды кадамдар жасалды. Кіші жзді саны аз жне лсіз жеті руын жетіру деген бір тайпаа, ал Орта жзді уактарымен керейлерін бір уа керей бірлестігіне біріктіруді халыты ауызша дстрі осы ханны есімімен байланыстырады. Жауа арсы кресу шін ірі бірлестіктер мен рулар ана кшті жне жаксы аруланан ол шыара алатынын ескергенде, лгі жаалытар аза жасатарыны, жауынгерлік абілетін арттыруа ммкіндік берген. Сонымен бірге жер мен су жніндегі топтар арасындаы таусылмас алауыздытар мен жанжалдарды жою шін Тукені бастамасы бойынша, билер мен аксаалдар кеесі ртрлі кауымдар мен руларды кшіп жретін жерлері нерлым айын блініп, ру блімшелері ішінде ру табаларын пайдалану ретке келтірілген, каза оамында тарихи алыптасан дадылы ы нормаларын бір жйеге келтіру, ішінара толытырулар жзеге асырылан.
«Жеті жары»
Жеті жары – Туке хан тсында абылданан аза халыны дстрлі дет-рып задарыны жинаы. XVII асырдаы кейбір хан, слтандарды з иеліктеріндегі лыстарды жеке-дара билеуге мтылушылыы аза хандыыны ыдырау аупін тудыруына байланысты Туке хан елді ауызбірлігін арттыратын шаралар арастырып, ханды билікті ныайтуа кш салды. аза оамыны дамуы мыты билік пен бірлікті амтамасыз ете алатын жаа задар жйесін ажет етті. Осы ретте Туке хан брыннан алыптасан дстрлі дет-рып задар мен зінен брыны хандарды тсында абылданан «асым ханны аса жолы» мен «Есім ханны ескі жолын» одан рі жетілдіру арылы жаа за жйесін жасауа тырысты. ш жзді игі жасылары мен билерін жинап, оны ішінде ататы Тле би, азыбек би, йтеке билер бар, Клтбені басында «Туке ханны Жеті жарысы» деген атауа ие болан задар жиынтыы абылданды. Жеті жарыа сйенген аза билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маызы бар мселелерді тиімді шеше алды. Жаа за жйесі аза халыны мірлік мселелерін барлы жаынан амтыды, соны нтижесінде Туке ханны билік еткен тсы аза хандыыны барынша кшейіп, дуірлеген кезі болды. Жеті жарыдан кейін арнайы атаулы за жйесі жасалмаандытан жне Жеті жарыны зі талап, тілекті анааттандырарлы дегейде боландытан, оны кптеген жол-жобалары мен аидалары XX . басына дейін олданылып келді. Жеті жары азаты лтты шешендік неріне сай, негізінен, афоризмдерден, маал-мтелдерден, анатты сздерден ралан. Жеті жарыны толы нсасы саталмаан. Жеті жарыны аталуы Туке хан енгізген жеті згеріске байланысты деген тжырым жасалан. Бл згерістерде трелер мен ожалара ерекше ы беру арылы билікті ныайту масаты кзделгені айын байалады.
«Халыты ханы, слтаны, пір-зіреті астан лтірілсе, оларды райсысы шін жеті кісіні ны млшерінде н тленсін». Яни арапайым ер адамны ны 1000 ой немесе 100 тйе, я болмаса 200 жылы болса, слтан мен ожаны ны одан жеті есе кп;
«Трелер мен ожаларды жай атардаы біреуі лсе, оларды райсысына екі кісіні ны тленсін». Сонымен атар, оамдаы трмысты жне адамгершілік атынастарды ыты трыдан жетілдіре тскен.
«Сырттан кірген адам йге кірерде мініп келген атын босааа байлаандытан біреуді теуіп лтірсе, бтін н, йді жапсарына байлаан ат теуіп лтірсе, жарты н, ал йді артына байлаан ат теуіп лтірсе тек ат-тон айып тартады»
«Ата-анасын туан баласы ренжітіп, арсы келіп, ол жмсаса, онда ол баланы ата-ана лтірсе де ерікті, сраусыз болады».
«Кмелетке жеткен баласы туан ата-анасына тіл тигізіп сккені шін (ол тигізбесе) ара сиыра не ара есекке теріс мінгізіп, мойнына рым іліп, ауылды айналдыру керек»
«йры-бауыр жесіп, да болан со а баталы жесір басаа кетсе, оан берілген алымал жесір иесіне тгел айтарылып, оны стіне алысыз ыз немесе бір ызды алымалы беріледі»
«ры айыр тйеге нар, ата аруана, тайлаа атан, тайа ат, ойа тана тлейді. Оны стіне ш тоыз айып тлейді».
Осы соы згерістермен атар жер дауы, отбасы жне неке заы, ылмыс пен н дауына, рлы-арлы, тонаушылыа жне кулік ету мен ант беру рсімдеріне орай алыптасып, тжырымдалан азаты лтты дет-рып задары Жеті жарыда крініс тапты.