Абылай хан жне оны ішкі жне сырты саясаты

Абылай хан – (білманср, Сабала, Абылай слтан, Абылай баадр) азаты белгілі лы хандарыны бірі. Ол 1711 жылы, кезінде Орта Азияны бірнеше аласыны билеушісі «анішер Абылайды» баласы «Кркем Улиді» шаыраында дниеге келген. білмансрды кесі Ули Тркістанды билеген кезінде, шайастарды бірінде азаа шыраан. Жау олынан туан-туыс, й іші бірдей ырылады. Ханны сенімді кмекшілеріні арасында білманср аман алан екен. Осы ырыннан жас ханзаданы Ораз аталы дейтін адам алып шыып, кшпелі аза ішінде жан сатайды. Абылай зіні шыан тегін, зіні хан тымынан екенін жасырып келген.

йсін Тле биді тйесін баып жріп, Сабала деген ат алады. Тле би сті-басыны тоз-тозы шыан, шашы скен оан осы есімді ойан екен-мыс. 1729 жылы жоарлармен болан Аыраай шайасында Сабалаты аты шыып, алаш кзге тседі. 1733 жылы болан соыстарды бірінде жеіске жетеді. Сабала ортаа «Абылай» деп рандатып шыып, алматы батыры Шарышты жекпе-жекте лтіреді. алматы ас батырын жеген Сабалаты аты аза даласына тарап, енді оны «Абылай» деп атап кетеді. Осы шайастан кейін Абылайды шыан тегі млім болып, азаты ханы білммбет «та сенікі» деп таын сынан екен. Абылай ресми трде 1771 жылы, тек білммбет айтыс боланнан кейін ана таа отырады. Абылай з заманыны креген де аылды саясаткері, жаужрек батыры, ткір ойлы, дарынды дипломаты болан. Ол сонымен атар мсылманды білім алан, сауатты да айбынды билеуші болан. 1730 жылы Абылай хан крші елдермен келісімдерге атысып, азатарды барлы скери жорытарын басарады.

1740–1750 жылдары Абылай жоарлармен бейбіт келісімге келіп, жоарлар азатара Сырдария маындаы алаларды айтарып береді. 60-жылдары ол Ресей жне ытаймен дипломатиялы байланыстар орнатады. Осылайша Абылай азаты жерін кршілерінен орап алу саясатын станды. Абылай ханны креген жне шебер дипломатиялы саясатыны нтижесінде XVIII асырдаы кшпелі этностарды ішінде азатар алдыы орына шыты.

Абылай хан азастанда жне одан тысары жерде дарынды олбасшы, зерделі саясаткер ретінде танылды. Ол аза хандыын уатты мемлекетке айналдыруды масат етті.

1754–1755 жылдары ытай Жоарияны жаулап алып, азастанны шекарасына жаындайды. азатар Абылайды бастауымен жеілген жоарлара кмек крсетеді. Олар алматарды соы ханы мірсананы ытайа бермей, айта ытай скерлеріне арсы соысады (1756 ж.). аза билеушілері Жоар мемлекетін сатап алуды кздеді, йткені ол азастан мен ытай арасында ткел ел (буфер) ретінде еді. XVIII асырды екінші жартысында Абылайды ішкі саясаты орталы билікті ныайтуа баытталды. Абылай елді лыс жйесімен басаруды енгізді.

Орталы билікті кшейтуде Абылай ханны жасаан екінші бір шарасы з дуіріндегі беделді, талантты жеке тлалара сйену болды. Абылай ханды XVIII асырдаы лы жыраулар Бар жырау, мбетей, Ттіара, батырлардан абанбай, Бгенбай, Малайсары, ататы билер лы жздегі Тле би жне Орта жздегі азыбек би мен Кіші жздегі йтеке билер немі олдап отырды.

Абылай ханны крегендікпен жргізген ішкі жне сырты саясаты барысында аза хандыы уатты, бірттас мемлекетке айналды.

1781 жылы Абылай хан Тркістанда айтыс болып, ожа Ахмет Йассауи кесенесінде жерленеді.

 

34. аза хандыыны жойылуы. Сырым Датлы басаран Кіші жз азатарыны ктерілісі (1783–1797 жж.)

Ктерілісті себептері мен алышарттары. 1773–1775 жылдардаы Е. Пугачев басаран шаруалар соысына атысан азатарды негізгі талаптары анааттандырылмады;

Кптеген слтандар, билер баса да Кіші жзді ыпалды адамдары патша кіметіні саясатымен келіспеді;

Кіші, Орта жздерді кейбір аудандары Уфа, Сибирск губернияларына баындырылды;

Жайы бойындаы казактарды, жаадан оныс аударан кпестерді озбырлыы жергілікті азатарды ашу-ызасын келтірді. Сондытан ктерілісшілер брыны жерлерді айтарып алу, Жайы казактарыны, Нралы ханны озбырлыына шек ою сияты мселелерді масат етіп алдына ойды.

озаушы кштері. Басты озаушы кштер кшпенді аза шаруалары болды. Блармен атар патша кіметіні саясатымен келіспеген стем тап кілдері (батырлар, билер) де атысты. Ктеріліске атысан Кіші жз рулары: жаалбайлы, шекті, беріш, табын, шмекей, алаш, серкеш, таз, байбаты, алаш, аракесек, тртара т. б. Ктерілісті байбаты руыны старшыны батыр Сырым Датлы басаран.

Ктерілісті барысы. 1783 жылы Сырым Датлы басаран Кіші жз азатарыны казак скерлеріне арсы ктерілуі басталды.

1784 жылы Сырым Датлы казактар ттынынан босап, ктеріліске ірі ол жинай бастады. Бл ттына ол 1783 жылы желтосан айында тсті. Ктерілісшілер арасында Жантре слтан, Бара, Тіленші старшындар сияты стем тап кілдері де болды.

1784 жылы Сырым Датлыны арамаына 1000-а жуы адам шоырланды. Патша кіметі ктерілісті етек алуынан сескеніп, жазалаушы отрядтарды жібере бастады.

1785 жылы 17 апанда генерал-майор Смирнов басаран, казактар мен башрттардан ралан 2670-тей адамы бар жазалаушы отряд арапайым ауылдарды ойрандап, біраз азатарды ттындады.

1785 жылы Сырым Датлы басаран ктерілісшілерді кресі барынша кеейді.

1785 жылы наурызда Назаров басаран Жайы казак отрядтары ктерілісшілерге шабуыл жасады. Мнда екі жа та наты нтижеге жетпеді.

1787 жылы Колпаков пен Пономарев басаран, 1250 адамнан ралан жазалаушы отрядтар ктерілісшілерге шабуыл жасауа бата алмай, бейбіт ауылдарды ойрандады. Нралы ханны патша кіметін жатауы ктерілісшілерді алдарына Нралы ханды татан тайдыру масатын оюа себеп болды.

1785 жылы Кіші жзді асйектер тобы Нралыны татан тайдыру шін рылтай ткізді.

1786 жылы Нралы хан Орал бекінісіне ашып барды.

1790 жылы Нралы Уфада айтыс болды. Жайы бойындаы казак скері жасаан озбырлытары ктерілісті одан рі ршуіне себеп болды.

1790 жылы тамызда казак скеріні басшысы Д. Донсков 1500-ге тарта адам мен бейбіт жатан аза ауылдарын ойрандады. Бл, рине, азатарды арсылыын тудырды.

1791 жылы Нралыны орнына Кіші жзді ханы болып Ералы слтан сайланды. Бл жадай ктерілісті одан рі кееюіне сер етті.

1792 жылы Сырым Датлы Ресейге арсы кресін ашы трде кеейтті. аза феодалдарыны біраз блігі Сырым Датлын олдамады. Ал Жантре слтан, Ералы, Бара, Ілекбай старшындар Сырым Датлын олдады. Біра осы уаыттан бастап Сырым Датлы ктерілісіні арыны уаытша бседеді. Оан ктерілісшілерді Елек пен Красногорск бекіністерін алудаы стсіздігі себеп болды.

1794 жылы Ералы хан лді.

1795 жылы Нралыны лы Есім хан болып сайланды. Есімні хан таына отыруы Сырымны басаран ктерілісіні айтадан рістеуіне себеп болды.

1797 жылы 17 наурызда Сырым басаран ктерілісшілер хан сарайына шабуыл жасап, Есім ханды лтірді.

1797 жылы полковник Скворкин Сырым ктерілісшілерін удалай бастады, біра удалаушыларды алашы рекеттері стсіздікпен аяталып жатты.

Ктерілісті жеілуі. Есім ханнны лімінен кейін Кіші жзде хан сайлау мселесі трды. Ал патша кіметі Кіші жздегі хан сайлау мселесін жзеге асырмауа тырысты. Біра осыан арамастан, Кіші жз феодалдары Нралыны баласы аратайды хан орнына сайлады.

Осыдан кейін Сырым Датлы зіне арасты халыты артынан ертіп, Сырдарияа оныс аударды. Хана, хан кеесіне арсы болан Кіші жзді ыпалды адамдары Сырымны асына топтасты.

1797 жылы патша кіметі ханды кеесті жойып, Кіші жздегі ханды билікті алпына келтірді. Хан болып Айшуа слтан бекітілді.

1797 жылы Сырым Хиуа хандыыны жеріне оныс аударды. Себебі бл кезде аратай слтан Сырымны уындауын жиілеткен еді.

1797 жылы Сырымны Хиуа жеріне туі, оны басшылыымен болан ктеріліс те жеіліспен аяталды.

1802 жылы Сырым Датлы Хиуа жерінде айтыс болды.

Ктерілісті жеілу себептері

Ктерілісті йымдастырылуы нашар болды;

стем тап кілдері (билер, старшындар) арасындаы алауызды;

Ру арасындаы айшылытар;

Ктеріліске шыан р трлі топтар арасындаы байланыстарды нашарлыы;

Жазалаушы казак отрядыны ару-жараы мен кштеріні мытылыы;

аза феодалдарыны Орал казактарына сатылуы;

аза шаруалары арасындаы р трлі жадайлар т. б.

Ктерілісті тарихи маызы. 1783–1797 жылдардаы Кіші жздегі шаруалар ктерілісі – XVIII асырдаы Жайы бойындаы ірі халыты озалыс. Бл ктеріліс белгілі бір млшерде халыты патша кіметіне арсы ктеріле алатынын длелдеді. Ктерілісті дмпуі біраза дейін басылмады. Бл ктеріліс патша кіметі отарлау саясатын ашы жргізіп отыранын длелдеді.

1801 жылы патша кіметі азатара Жайыты о жаына жайасуына рсат берді. Бл – Сырым Датлы басаран ктеріліс нтижелеріні бірі.

 

35. Бкей Ордасыны рылуы (1801 ж.)

XVIII . соы мен XIX . басында Кіші жз азатарыны едуір блігі Еділ мен Жайы зендеріні саасындаы жерлерге кшіп барды да 1801 жылы Ішкі немесе Бкей (здеріні бірінші ханы Бкейді есімімен) Ордасыны негізін алады. Ол Еділ мен Жайы зендеріні аралыындаы скери бекіністі шептерді іш жаында орналасандытан «Ішкі» деп аталды. Ішкі Орда азатарыны рулы-тайпалы рамына адай, байбаты, беріш, жаппас, есентемір, ноай, жетіру, масар, серкеш, тана ызылрт, кете, таз, тлегіт, ру – тайпалары енді.

Патша кіметі азатарды Жайы сыртына кшуіне рсат бере отырып, айта оныстандыру мселесін йымдастыруды орыс таына жан -тнімен берілген, шекаралы патша шенеуніктеріні нсауларын екі етпей орындайтын сенімді адама тапсыруды мал крді. Тадау білайыр ханны немересі, Нралы ханны баласы Бкей слтана тсті. Патша шенеуніктеріні сипаттауынша Бкей «жоары мртебелі таа шын берілген» адам болан. Кші-он жмыстарын йымдастыру барысында Бкей з мдделерін мытан жо. Кіші жз таына отыру ммкіндігі мен беделі жетіспей жрген ол орыс билеушісіні сенімін пайдаланып, Жайыты о жаалауында з хандыыны негізін алауды ниет етті.

Жаа хандыты орыс жерлері мен бекіністі шептер жан-жаынан оршап трды. Жайы бойында – скери шепті казактар форпосттары, солтстігінде – Жаа зен шебіні форпосттары, батысында – тз жолдарыны бекеттері мен Астрахан казак скерлеріні тосауыл отрядтары, алматар жайлаулары, отстігінде – Каспий теізіні жаалауларындаы орыс оныстары орналасты. Ханды шыыстан батыса арай 350 шаырым жне солтстіктен отстікке арай 200 шаырым жерлерді амтыды. Жайыты батыс жаалауына кшіп баран азатарды кері айтуларына рсат етілмеді.

1812 жылды басында патша кіметі Бкейді «Ішкі ырыз-айса ордасыны ханы» етіп ресми трде бекітті.

1815 жылы 12 мамырда орданы негізін алаушы Бкей дниеден тті. Ол кзі тірісінде-а хан атаын мра ету ыын з рпатарына ана бекітіп берген еді. лер алдындаы сиетінде ханды билігін сол кезде 14 жастаы баласы Жгірге алдыратынын айтан болатын. Жас Жгір кмелетке толанша орданы Шыай биледі.

Жгір хан кімет билігін ола алан со отаршыл кімшілікті зіне жктеген міндеттеріне сай азатарды мірі мен трмысыны жне дстрлі ел басару жйесіні кейбір баыттарына батыл трде згерту енгізе бастады. Жгір кшпелі халыты отырышыландыру масатымен оларды егін егуіне жан-жаты олдау крсетті. Орыс хуторлары мен деревняларыны лгісі бойынша траты оныстар салуа кіл блді. Жгір хан з ордасынан бастап ауылдарда мектептер, училищелер мен мешіттер ашты. Ол патша кіметі мен жергілікті аза асйектеріні мдделерін штастыру саясатын жргізді.

1827 жылы Нарын мы Жасс шаталындаы онысты орда орталыы етіп жариялады. Ол леуметтік-экономикалы баытта Ішкі Ордада феодалды тртіп орнатты. XIX . 30 ж. ортасында Ішкі Орданы трындары хан мен оны айналасындаылар патша кімшілігіні аяусыз анаушылыына шырады.