Басындаы аза зиялылары.

лихан Нрмхамедлы Бкейханов (1866–1937)оам жне мемлекет айраткері, брыны Семей облысы араралы уезі Тоырауын болысыны 7-ауылында дниеге келген. лт-азатты озалыс жетекшісі, публицист алым, аудармашы. лихан Бкейханов Орта жзді ханы Бкейді рпаы (Бкей-Батыр-Мырзатай-Нрмхамед-лихан). кесі оны бала кнінде араралыа алып барып медресеге оуа берген, алайда ол оуды анаат ттпай аладаы ш сыныпты бастауыш мектепте оиды. 1879–1886 жылдары араралыдаы аза балаларына арналан мектепте білім алады. 1886–1890 жылдары Омбыдаы техникалы училищеде оып, «техник» мамандыын алып шыады. 1890–1894 жылдары Санкт-Петербургтегі орман институтыны экономика факультетінде оиды. Студент болып жрген кезде саяси талас-тартыстара белсене араласып, лт-азатты озалыстара атысан. Сол кезді зінде «саяси белсенділігі шін» патша жандармериясыны ара тізіміне іліккен. Патша кіметі кезінде аза еліні туелсіздік шін кресін басарды жне Павлодарда, Семейде бірнеше рет амауда отыран. 1917 жылы 5–13 желтосанда Орынборда ткен «Алаш» партиясыны екінші съезінде . Бкейханов Алашорда кіметіні траасы болып сайланды. Кеес кіметін мойындамады. азаты егеменді ел болуы шін кресті. 1937 жылы ату жазасына кесілген.

Ахмет Байтрсынов (1873–1938) азіргі останай облысы Жангелдин ауданы Сарытбек ауылында дниеге келген. лт-азатты озалыс жетекшісі, мемлекет айраткері, аын, публицист, лингвист, аза дебиетіні негізін алаушыларды бірі, алым, лтты жазуды реформаторы, аартушы. Атасы Шоша мінезі салматы, шындыты бетке айта білетін аылды да беделді адам болан. Мырзалыы сондай, немересі Ахмет дниеге келгенде тты болсын айтан адамдара бір ат, бір тйеден сйінші берген. Торай мен Орынборда білім аланнан кейін А. Байтрсынов Атбеде, останайда, араралыда орыс-аза мектептерінде саба берген. 1909 жылы саяси белсенділігі шін Семей трмесіне жабылады. 1910 жылы Орынбора жер аударылады жне 1917 жыла дейін сонда болады. зіні сенімді достары . Бкейханов, М. Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап лтты «аза» газетін шыарып, редакторы болды. Ресейде патша кіметі лааннан кейін аза жерінде «Алашорда» кіметін ру шін бар кшін салды. Большевиктерді мойындамады, арсы шыты. 1921–1928 жылдары аза халы аарту институтында саба береді. 1929 жылы 2 маусымда Алаш айраткерлерімен бірге Алматыда ттына алынады. Ресейді солтстік облыстарына жер аударылды. Кейіннен босап шыып, біра айтадан 1937 жылы амауа алынып, атылады.

Міржаып Дулатов (1885–1935)азіргі останай облысы Жангелдин ауданында дниеге келген. Крнекті аза аыны, жазушы, педагог, оам айраткері. 20-жылдарды бас кезіндегі аза мдениеті мен дебиетіні ірі кілі. 1902 жылы Торайдаы екі сыныпты орыс-аза педагогикалы училищесін бітірген. 1902–1918 жылдары малім болан, «Айап» журналында, «аза» газетінде ызмет еткен. 1917–1918 жылдары «Алаш» партиясын, Алаш автономиясын, Алашорда кіметін рушыларды бірі ретінде, аза мемлекетін ру ісіне белсене атсалысты. 1928 жылы репрессияа шырап, 1935 жылы айдауда жріп айтыс болды. Міржаып дебиет пен мдениетте жаа демократиялы баытты кеінен орын алып, дамуына зор лес осты. Бл идея «Оян, аза!» атты ледер жинаында уатты ран болып естілді.

Мхамеджан Тынышбаев (1879–1937) азіргі Алматы облысы Саранд ауданы Тынышбаев ауылында дниеге келген. XX асыр басындаы аза лт-азатты озалысы жетекшілеріні бірі, Алаш айраткері, тыш ксіби-техникалы маман, тарихшы-алым. 1900 жылы Верный гимназиясын алтын медальмен, 1906 жылы Санкт-Петербург Жол атынасы институтын здік бітірген. 1907 жылы Жетісу губерниясынан II Мемлекеттік Думаа депутат болып сайланады. Думада патшаны отаршыл саясатына арсы баыт станды.

1917 жылы Апан ткерісінен кейін Уаытша кіметті Тркістан комитетіні мшесі болып таайындалып, Жетісу іріндегі 1916 жылы ктерілісті зардабын жоюда, ырыз жне аза босындарына кмек йымдастыруда белсенділік танытты. Алашты 1917 жылы 21–26 шілдеде Орынбор аласында ткен бірінші бкілаза съезіне атысады, 5–13 желтосан кндері ткен екінші съезде Алашорда кіметі – лт Кеесіні рамына мше болып сайланады. М. Тынышбаев Тркістандаы оан автономиясыны тізгінін де стады. Ол Трксіб темір жол жобасын жасауа, кейін магистральді рылысына белсене араласады. 1937 жылы репрессия рбаны болды. М. Тынышбаев ылыми-зерттеу жмыстарымен айналысып, азастан тарихы мен аза халыны рулы-тайпалы рамы туралы нды ебектер жазды.

Халел Досмхамедов (1883–1939)азіргі Атырау облысыны ызылоа ауданында дниеге келген. Алашорда ксемдеріні бірі, дрігер, алым, публицист. 1903 жылы Орал реалды училищесін здік, 1909 жылы Санкт-Петербург Императорлы скери академиясын алтын медальмен бітірген.

1905 жылдан бастап, саяси креспен айналыса бастады. «Алаш» партиясына кіріп, Алашорда кіметіні мшесі болды. 1918 жылы ыркйек айында Батыс Алашордасы рылып, оны басшылыына Жанша жне Халел Досмхамедовтар таайындалады. Халел Досмхамедов Алашты зге айраткерлерімен бірге Алаш партиясыны жмысына, Алаш автономиясын жариялау ісіне, Алашорда кіметін руа белсене ат салысып, оны басшылары атарында болды. 1920 жылы Алаш ызметіне тыйым салынан со Х. Досмхамедов бкіл кш-жігерін ылым-білімге жмсайды. Алашордаа атысаны шін саяси айып таылып, 1939 жылы атылан.

Халел Досмхамедов аза ылымыны алыптасуына орасан ебек сіірді. алым соына медицина, тіл білімі, тарих, этнография жне дебиет жанры бойынша ыруар мра алдырды. «Мрат аын сздері», «Исатай-Махамбет», «Аламан» атты жинатар шыарды.

 

47. аза лтты баспасзіні дамуы.

Ресми емес аза мерзімді баспасзіні алыптасуы XX асырды басындаы жалпы азатты озалыспен тыыз байланысты. Ол 1905–1907 жылдардаы революцины арасында ана туды. Алайда бл басылымдар дниеге едуір иындыпен келді. 1907 жылы 28 наурызда II Мемлекеттік Думаны депутаты Шаймерден осшыловты бастамасымен «Улфат» газетіне осымша ретінде «Серке» газетіні бірінші нмірі шыты. Ш. осшыловты айтуынша, небрі 3–4 нмірі шыарылан. Цензура оны ауіпті деп тауып, газет жабылып алан. 1907 жылы наурызда Троицкіде «аза» газетіні бірінші (рі соы) нмірі шыты.

аза оамы демократияшыл жртшылыыны лтты баспасз йымын ру жніндегі ынтасы кшейе берді. 1911 жылы 16 наурызда Орал аласында аза жне орыс тілдерінде шаын клемді «азастан» газеті шыты. 1913 жылы ыркйектен желтосана дейін Петропавлда «Ешім даласы» газеті шыып трды.

Алайда таралымы шектеулі бл газеттер орасан лкен айматы трлі топтарыны скеле талап-тілегін анааттандыра алмады. Жалпылтты клемде мерзімді баспасз ру брынысынша жалпылтты проблема болып ала берді.

«Айап» журналы.1911 жылы 10 атарда Троицкіде аза халыны тарихындаы тыш «Айап» лтты журналыны бірінші нмірі шыты. йымдастырушы жне баспагер, идеялы басшысы жне редакторы М. Сералин (1872–1929) брын педагогтік жне журналистік ызметпен айналысан, сол кезге арай белгілі аын, дебиетші, оам айраткері болан

«Айап» журналы 1911 жылы атардан 1915 жылы ыркйекке дейін уелгіде айына бір рет, ал сонан со екі рет шыып трды. Барлыы 88 нмірі шыты, таралымы 1000 данаа дейін жетті. «Айап» журналы аарту ісі мен мдениетті жаршысы болды.

М. Сералин «Айап» беттерінде мсылмандарды асиетті кітабыны мазмнын ыайлы, тсінікті нысанда баяндауа тырысын авторларды маалаларын жариялап отырды. «Айап» журналыны аза фольклорын зерттеудегі, абайтануды алыптастырудаы, орыс жне дниежзілік классикалы дебиетіні рухани мрасын насихаттауда атаран рлі зор.

Бірінші дниежзілік соысты басталуы жадайында едуір шиеленіскен зор аржы иындытары, зиялыларды бір блігіні сол кезге арай зіні кркемдік толысандыымен, аза деби тілін тлетуімен, стиліні сындарлылыымен жне е бастысы толаы жеткен жалпылтты проблемаларды оюымен йгілі болан «аза» газеті жаына шыуы 1915 жылды тамызында «Айап» журналы шыуыны тотатылуына себеп болды.

«аза» газеті.«аза» газеті апталы басылым болып шыты. 1913 жылы апаннан 1918 жылы атара дейінгі кезе ішінде 3000 дана таралыммен 265 нмірі жары крді. Жекелеген нмірлері 8000 данаа дейін жететін таралыммен шыты. Редакциялы ала 1914 жылы жаа жылды 45-нмірінде газетті 10 облысты азатары жаздырып алатынын хабарлаан. Бан оса оны Орынбор, Уфа, азан, Петербург, Мскеу, Томск алаларындаы, баса да біратар алалардаы, сондай-а Тркия мен ытайдаы оырмандар алып трды.

«аза» газетіні редакторы Орынборда айдауда жрген кезінде сол кезге арай аартушылы озалысты танымал кшбасшысы болан, аса крнекті аын, ксемсзші, тркі тіліні маманы, ой-рісі ке жне лт дамуыны жолдарын кре білген жалынды оам айраткері Ахмет Байтрсынов болды. 1914 жылы 19 мамырда Баспасз істері жніндегі бас басарманы кесесі М. Дулатова «аза» газетіні екінші жауапты редакторы міндетін атаруа рсат етті. «аза» газеті 1918 жылы (№№261 – 265) Жанза Жнібековты редакциялауымен шыты.

XX асырды басындаы демократияшыл аза зиялыларыны бкіл азатты озалысы сияты, бл газетті де жетекші баытын белгілеуде аза халыны бостандыы жолындаы аса крнекті крескер, саясатшы, экономист, тарихшы, этнограф, дебиеттанушы, статистик-социолог, ксемсзші, энциклопедиялы трыдаы лама . Бкейханов зор рл атарды.

Бірттас болып біріккен штік – А. Байтрсынов, М. Дулатов, . Бкейханов алы аза еліні мддесін білдіріп, оны шамшыраы болан асырды лтты газетін ра білді.

Газетті оны негізін алаушылар «аза» деп атады. Халыты з атын алпына келтіріп, олар сол арылы отаршылар тарапынан братаналара менсінбей арауа арсы наразылы білдірді, азатар арасына лтжандылы матаныш жне бірлік идеясын таратты.

«аза» шын мнінде бкілресейлік газет болды. Ол халыаралы жадайа жйелі трде талдау жасап, ондаы Ресейді рлін анытап отырды, елдегі жне шетелдегі демографиялы жадайды ашып крсетіп, бкіл трік дниесіні, мсылмандар озалысыны тадырын адаалады. Газет Мемлекеттік Думаны жмысына, оны мінберінен аза халыны мдделерін орау мселелеріне ерекше мдделік танытты.

 

48. аза халыны 1916 жылы лт-азатты ктерілісі.

аза жастарын майдандаы тыл жмысына алу жніндегі патшаны 1916 жылы 25 маусымдаы жарлыы халыты шыдамын тауысып, оларды отарлау езгісі мен орта асырлы анауа арсы ктерілуіне себеп болды. азатарды тууы туралы кулігіні жоын пайдаланып, болысты басармалар мен ауыл старшындары жастарыны асандыына арамастан кедей жігіттерді майдана жмыса алынатын «ара тізімге осты», ал феодалдар балаларыны жасын з бетінше лкейтіп, немесе кішірейтіп крсетіп, скерге жібермеуді амалын жасап баты.

Майдан жмысына аза жастарын алу туралы жарлы аза халыны зор наразылыын тудырды.

азастандаы бл озалыс кпшілік аудандарда лт-азатты сипатта болып, патша кіметіне, отаршылдыа, империалистік соыса жне жергілікті жерлерде патша кіметіне сйеніш болып отыран феодал-байлара арсы баытталды. Бл озалысты ебекші халыты кілдері басарды. Торай даласында аза жастарын ліби Жангелдин мен Амангелді Иманов, Орал облысы мен Бкей ордасында Сейітали Мендешев, Атбе даласында – ділбек Майктов, Жетісуда – Тоаш Бокин, Бекболат шекеев, за Саурыов, Трар Рыслов т. б. басарды.

1916 жылы шілде, тамыз айларында ктеріліс бкіл аза даласын амтыды. Оны басу шін патша кіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оны рамына жасы аруланан скер блімдері, казак-орыс шоырлары кірді.

Ктерілісті басу шін патша кіметі зіні ескі «бліп ал да билей бер» деген тактикасын да кеінен олданды. 1916 жылы 23 тамызда Тркістан генерал-губернаторы Куропаткинні жарлыымен майдан жмыстарына шаырылудан анаушы таптарды біратар кілдері босатылды.

1916 жылы аза халы ктерілісіні басты аудандарыны бірі – Жетісу еді. Мнда ол 1916 жылы шілдені алашы кндерінде Жаркент – тараншы болысыны Городское селосындаы тыл жмыстарына жіберілетін жігіттерді тізімдерін жасауа арсылы крсетуімен басталды.

Жетісудаы ктеріліс басшыларыны жне азаты демократияшыл зиялыларыны бірі – Тоаш Бокин. Ол халытар арасындаы гіт жмысына басшылы етті, соысты халыа арсы сипатын тсіндірді, стем феодал-байлар тобыны сатынды рлін шкерелеп, патша жарлыын орындамауа шаырды. 1916 жылы тамызды бас кезінде революциялы ызметі шін ол амауа алынды. Трмеде Тоаш Бокин Апан ткерісіні жеісіне дейін отырды.

Жазалаушылармен соы рыс 1916 жылы ыркйекті аяында апал уезіндегі Быжы зеніні маында жрді. Ктерілісшілерді жасатары жеіліске шырап, аландары тауа кетті. Жетісудаы ктеріліс 1916 жылы азанда басып-жаншылды.

Ктерілісті е бір кшті болан орталыы Торай облысы еді. Мнда ктеріліс е баралы, е заа созылан, е табанды жне йымдасан ктеріліс болды. Ктеріліс Торай, Ырыз, Атбе жне останай уездерін амтыды.

Торай уезіні ыпша руыны азатары здеріні ханы (мірі) етіп Нияз биді немересі бдіапар Жанбосыновты сайлады. Ал оны скеріні бас сардарбегі (скер олбасшысы) болып Амангелді Иманов таайындалды. Арын руыны болыстарын Оспан Шолаов басарды.

Амангелді Иманов 1873 жылы Торай уезіні айдауыл болысындаы ауылдарды бірінде, кедей шаруаны семьясында туан. кесінен ерте айырылан Амангелді байларды есігінде жріп, бала кнінен-а жошылы пен мтажды крді. Амангелді Имановты йымдастырушылы абілеті халы ктерілісіні алашы кндерінен бастап-а айын крінді. Ктерілісшілерді штабы (орталыы) Торай даласыны иыр ткпірінде, Батпаара маында орналасты. Ол отрядтарын 10, 50, 100 жне 1000 адамнан ралан топтара блді. Оларды басына онбасы, елубасы, жзбасы, мыбасы таайындалды.

1916 жылы азана арай Торай жне Ырыз уездерінде 20-а тарта ктерілісшілер отряды рылды. 23 азанда Амангелді Иманов бастаан 15 мы ктерілісшілер Торай аласын оршап алды. Біра олар аланы ала алмай, оршау бірнеше кнге созылды. Амангелді бастаан ктерілісті басу шін патша кіметі генерал А. Д. Лаврентьев басаран 10 мы скер жіберді. Лаврентьев скерлеріні келе жатанын естіп, ктерілісшілер Торайды оршауды ойып, оан арсы аттанды. Жазалаушылар кп шыына шырап, ктерілісшілер атарын ре бзып тіп, 16 арашада Торай аласына келіп кірді.

арашаны екінші жартысында ктерілісшілерді негізгі тобы Торайдан 150 шаырым жерге ашытап шегініп, Батпаараны тірегіне жиналды. Мнда соыс имылдарына басшылы ететін кеес рылды. Амангелді Имановты басшылыымен осы жерде жазалаушылара арсы ктерілісшілерді партизанды крес дістерін кеінен пайдаланды.

Біра ысты ерте тсуі ктерілісшілерді имылын иындатты. Ктерілісшілер здерін азы-тлікпен амтамасыз етіп, алыс жерлерге жертлелер салды, киіз йлер тікті. Сйтіп, 1917 жылды басынан бастап, А. Иманов кресті рі арай жаластыруды кздеді.

Патша жазалаушылары мен Амангелді Имановты ктерілісшілері арасындаы соыс имылдары 1917 жылы Апан буржуазиялы-демократиялы революциясынан кейін де жаласа берді.

Торай облысында Амангелді Имановпен бірге ктеріліске басшылы етіп, оны дниетанымын алыптастыруа зор ыпал жасаан большевик ліби Жанкелдин еді. Ол 1884 жылы Торай уезіні айдауыл болысында кедей семьясында туан. 1902 жылы орыс-аза мектебін бітіргеннен кейін, ол азан семинариясына оуа тсті. 1905 жылы аза студенттеріні революциялы озалысына атысаны шін, семинариядан шыарылды. 1906 жылы революциялы ызметі шін, оны осыны алдында ана оуа тскен Мскеу семинариясынан шыарды. 1915 жылы большевиктерді Петроград йымы оны партия мшелігіне абылдады.

Ктерілісті бірыай басшылыы жне йымдастырушы орталыы болмаса да, азастанда болып жатан оиалар баса айматара ыпал жасап, зара байланысты болып отырды. Кптеген аудандарда ктеріліс антифеодалды сипат алды. 1916 жылы ктеріліс аза ебекші барасыны тапты сана-сезімін арттыруда зор рл атарды. Ктеріліс патшаны малайлары ретінде феодалды рулы жоары топты шын сиын аза шаруаларына айын крсетіп, ауылдаы тап кресін жаа сатыа ктерді.

Ктерілісті негізгі озаушы кші лтты шаруаларды алы топтары, сондай-а жаадан туындап келе жатан жмысшы табыны кілдері, олнершілері еді. Оан аза халыны зге топтарыны, сонымен бірге демократиялы интелегенцияны кілдері де атысты. Жалпы аланда, азастандаы 1916 жылы лт-азатты ктеріліс азатармен атар йырлар, збектер, днандар жне кейбір зге халытарды кілдері атысан ттас бір лтты сипата ие болды.

аза халыны 1916 жылы лт-азатты озалысы — Ресей империализмі дадарысыны бір крінісі еді. Бл озалыс Ресейдегі азатты кресіні жалпы тасынына ласты. Ол империядаы саяси жне леуметтік дадарысты одан рі асына тсуіне себепші болды, скери-феодалды жне скери отаршылды басару жйесіні іргесін шайалтты.

 

49. азастан 1917 жылы Апан революциясы кезінде

1917 жылды басында Ресейді революциялы жаа толыны ктерілді. Империалистік соысты азамат соысына айналдыру раны кеінен насихатталды. Патша кіметі бараны жаппай арулануынан атты сескене бастады. Революциялы дадарысты пісіп-жетіліп келе жатандыы лт айматарында, оны ішінде азастанда да сезілді. лке халыны арасында революциялы рлеуді рістеуіне бірінші дниежзілік соыс кезінде ттына тсіп, азастан жеріне айдалан Австрия-Венгрия мен Германия соыс ттындары да елеулі сер етті. 1917 жылы оларды жалпы саны 41.285 скери адамды рады. Бларды басым кпшілігі Омбы, Амола, Павлодар, Семей уездерінде орналасты.

1917 жылы 27 апанда Петроградта буржуазиялы-демократиялы революция жеіске жетті. Патша кіметі латылып, министрлер мен крнекті шенеуніктер ттына алынды. Патша кіметі латыланнан кейін бкіл Ресейдегі сияты азастанда да ос кімет орнады. Брыны патша шенеуніктері, эсерлер, меньшевиктер жне лтшылдар басаран буржуазиялы Уаытша кімет органдарымен атар халыты кіметті жаа органдары жмысшылар, шаруа жне солдат депутаттарыны кеестері рылды.

Патша кіметіні латылуын азастан ебекшілері саяси жне лтты азатты алуды бастамасы ретінде абылдады. Революцияшыл халы барасыны белсенді имылдары нтижесінде лкеде брыны кімет кілдері орындарынан тсіріліп, ттына алынды. Буржуазиялы-демократиялы апан ткерісіні жеіске жетуі лкедегі ебекшілерді саяси белсенділігін арттырды.

азастанда кеестер 1917 жылы наурыз-мамыр айларында Семейде, улиеатада, Петропавлда, Ккшетауда, Амолада, Павлодарда, Оралда, скеменде, Атбасарда, Тркістан лкесінде жне т. б. жерлерде рыла бастады. Жмысшы табы мен солдат депутаттарыны кеестерімен атар суір-мамыр айларында шаруа депутаттарыны кеестері рылды. Бл кеестерде кпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды. Сонымен бірге буржуазиялы уаытша кіметті жергілікті органдары 1917 жылы наурыз-суір айларында рылды. Бларды басында брыны патша кіметіні отарлаушы шенеуніктері, анаушы таптарды кілдері трды.