Бірінші жне екенші жалпы азаты съезі
1917 жылы азан ткерісі жне азастанда Кеес кіметіні орнауы
1917 жылы Апан буржуазиялы-демократиялы революциясынан кейін орнаан Уаытша буржуазиялы кімет елдегі леуметтік жне лтты езгіні жою, жер мселесін, империалистік соыстан шыу жне т. б. мселелерді шешпеді. азастандаы жергілікті халытарды саяси ытарынан айыран брыны патша кіметіні задары з кшінде алды. лкедегі казак-орыс скерлеріні лан-байта жер иеліктері мен барлы леуметтік артышылытары толыымен саталды. азастанны е жасы шрайлы жерлерін отаршыл кулактар тартып алып берген оныс аудару басармасыны жергілікті аппараты з жмысын одан рі жаластырды. нерксіп орындарында 8 саатты жмыс кні енгізілмеді. Мемлекеттік мекемелер мен мектептерде аза тіліне кшуге брынысынша тыйым салынды. Ресей мемлекетіндегі бл жадайларды В. И. Ленин бастаан большевиктер партиясы «Бкіл кімет кеестерге берілсін» — деген ранды пайдалана отырып, Уаытша кіметті лату шін оны басты рала айналдырды. Сйтіп, 1917 жылы 25 азанда (7 арашада) Петроградта арулы ктеріліс басталып, Уаытша буржуазиялы кімет латылды.
Революция бкіл билікті жмысшы, солдат, шаруа депутаттары кеесіні олына беру арылы халыты р трлі топтары мен трлі лттарды, халытарды келешектегі тадырына байланысты трліше мітте болуына жол ашты. Ресейді ол астында болып келген орыс емес халытарды ебекші барасы азан революциясынан кейін экономикалы-леуметтік кйзелістен шыумен бірге отаршылдыты бауынан босанып, туелсіздік алатын шыармыз деп міттенді. Ал Ленин бастаан большевиктер зауыт, фабрикалар жмысшыа, жер шаруаа, бейбітшілік – бкіл халыа деген ран ктере отырып, Ресейге туелді болып келген халытар жнінде з баыттарын белгіледі. Олар барлы лттар мен лыстарды, халытарды тедігі мен бостандыын, азаттыын жариялай отырып, оларды революция туыны астынан кетпеуге шаырды.
Петроградтаы азан ткерісі
1917 жылы 25 азанда Ресей империясыны астанасы Петроград аласында азан ткерісіні нтижесінде мемлекет билігі Кеестерді олына кшті. азан ткерісіні идеологы, яни басшысы В. И. Ульянов (Ленин) болды.
азан ткерісінен кейін билікті олына алан Кеестер «Ресей халытары ытарыны декларациясын» абылдады. Осыдан кейін Кеестерді «Ресей мен Шыысты барлы ебекші мсылмандарына» ндеуі жарияланды. Аталан ндеуде халытарды діни сенімдері мен лтты мдделеріне ешкім тиіспейтіні, барлы халытарды ытары бірдей болатыны туралы айтылан.
1917–1918 жылдары азастанда Кеестер кіметі кейбір ірлерде крес нтижесінде, ал енді бір жерлерде бейбіт трде орнады.
азан ткерісінен кейінгі азастандаы лтты кіметтер
1917 жылы арашада Орынбор контрреволюциялы ткеріс нтижесінде Дутов басаран «скери кімет» билікті олына алды.
1917 жылы 15 арашада Ташкентте болан мсылман депутаттары Кеестеріні лкелік съезінде жаа кімет «Тркістан Халы Комиссарлары Кеесі» орнады. Бл кіметті Кеесі рамында мсылмандар болан жо. 1917 жылы 22 арашада оанд аласында болан бкіл тркістанды IV съезде Тркістан автономиясы, яни Тркістан кіметі рыланы туралы жарияланды. Бл кімет кейбір деректерде «оанд автономиясы» деп аталды. Алашы басшысы М. Тынышбаев, одан кейін басшы ызметін Мстафа Шоай атарды.
1917 жылы 5–13 желтосанда Орынбор аласында жалпы аза съезі болды. Съезді М. Шоай басарды.
Съезде Алаш автономиясын ру туралы аулы абылданды.
Алашлорданы 25 мшеден тратын Уаытша Халы Кеесі рылды.
Автономия орталыы Семей аласында орналасатын болды.
Алашорда кіметіні траасы болып . Бкейханов сайланды. «аза» газетінде «Алаш» партиясыны 10 блімнен тратын бадарламасы жарияланды.
«Алаш» партиясыны бадарламасы:
басару трі;
автономия;
азаматты негізгі ытары;
дін стану туралы мселе;
соттар туралы;
ораныс;
салы;
жмысшы мселесі;
халы аарту;
жер мселесі.
53. Шоан Улиханов(1835–1865). Аса крнекті аартушы, алым жне зерттеуші Ш. Улиханов смрын бекінісінде туан. 12 жасына дейін Шоан смрындаы жеке меншік мектепте оып, мсылман діні ілімімен танысты. 1847 жылды кзінде Шоан Омбы кадет корпусына оуа тсті. Кадет корпусында Шоан Улиханов белгілі алым, географ жне Азияны зерттеуші Г. Н. Потанинмен бірге оып, достасып кетті. Ол орыс тілін тамаша мегерді. Достоевский мен Ш. Улихановты досты арым-атынастарын оларды трлі уаытта жазысан хаттары длелдейді. Ф. М. Достоевский зіні хаттарында дос ретінде Шоана пайдалы кеестер беріп, рухын ктеріп, оны алдына аса зор игі міндеттер ояды. 1853 жылы Шоан кадет корпусын бітіргеннен кейін Сібір казак скеріне ызметке жіберіледі. Кп замай Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт оны абілеттілігіне назар аударып, 1854 жылы Шоан оан адъютант болып таайындалды. 1855 жылы Ш. Улиханов Гасфортты Омбыдан Іле Алатауына дейінгі сапарына атысады. Бл сапар арапайым халыты мірін танып-білуді басы болды, оларды тарихи аыз-гімелері мен жырларын жазып алуа ммкіндік берді. 1856 жылды кктемінде болашатаы Шыыс зерттеушісіні мірінде шпес із алдыран айтулы оиа болды – ол аса крнекті алым, белгілі географ П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен танысты. Сол жылы Шоан Улиханов екі экспедицияа атысты – біреуі Орталы Тянь-Шань арылы Алаклден Ыстыклге дейінгі; екіншісі дипломатиялы тапсырма бойынша лжаа сапар. 1857 жылы Улиханов алатау ырыздарына таы да сапар шегеді, онда кшпелі ырыз халыны мірімен, трмысымен брыныдан да жасы танысып, оны тарихын, этнографиясын жне халыты поэзиясын тереірек зерттеуге ммкіндік алды. Осы жолы ол ырыз халыны энциклопедиялы дастаны «Манасты» жазып алды. Ш. Улихановты ылыми ызметіні жаа кезеі 1858 жылы ашарияа пия сапары болды. 1859 жылды кзінде Шоан скери министрлікті шаыруымен Петербургке сапар шекті. Оны «ырдаы мсылманшылы туралы», «ырыздарды кші-ондары туралы», «Сот реформасы туралы» жазба ебектері бар. 1864 жылды кктемінде Улиханов Черняевті Отстік азастан аумаын Ресейге осып алуды масат еткен скери жорыына атысады. 1864 жылды жазында Верныйа айтады. Содан со албан руыны аа слтаны Тезек трені ауылына барып трады. Трені арындасына йленеді. Сол кезді зінде Шоан зін нашар сезініп, жорытаы мірді ауыртпалытарын ктере алмаса керек. Ол 1865 жылды суірінде Алтынемел жотасыны етегіндегі Кшен-тоан деген жерде Тезек слтан ауылында айтыс болды.
54. Ыбырай Алтынсарин (1841–1889). Аса крнекті аартушы Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 азанда останай облысында туан. кесі ертерек айтыс болып, атасы – Орынбор шекаралы комиссиясыны скери старшинасы Баложа (Жабыршин) биді олында трбиеленді. 1850 жылы Ыбырай шекаралы комиссия жанынан аза балаларына арнап ашылан мектепке тсіп, оны алтын медальмен бітірді. Мектеп бітіргеннен кейін Алтынсарин ш жылдай (1857–1860) атасыны оластында кесе ызметкері, содан со 1859 жылды 1 тамызынан бастап Орынбор басармасында тілмаш болып ызмет етті. 1860 жылы облысты басарма оан Орынбор бекінісінде (Торай) аза балаларына арналан бастауыш мектеп ашуды тапсырды да, зін сол мектепте орыс тіліні малімі етіп таайындады. 1864 жылы 8 атарда мектеп салтанатты трде ашылды. 1868 жылы Алтынсарин Торай уездік басармасына іс жргізуші ретінде ызметке орналасып, содан со уезд бастыыны аа кмекшісі жне уаытша уездік судья міндеттерін атар атарды. Алтынсарин патша кіметіні саясатына арсы болды. 1879 жылы Алтынсарин Торай облысы мектептеріні инспекторы болып таайындалды. азастанда ыз балалара білім беруді басталуы да Ы. Алтынсаринні есімімен байланысты. 1888 жылы ол Ырыз аласында аза ыздарын оытатын, интернаты бар мектеп ашып, патша кімшілігінен интернаттары бар ыздар училищелерін ашуа рсат алды. Алтынсарин кзіні тірі кезінде трт екі сыныпты орталы «орыс-аза» училищесін, бір ыздар училищесін, бес болысты училище, орыс шаруаларыны балаларына арналан екі училище аштырды. Ол орыс-аза мектептеріні оушыларына арнап «ырыз (аза) хрестоматиясы» жне «ырыздара (азатара) орыс тілін йретуге алашы басшылы» атты екі оу ралын жазды, оларды Торай облысы мектептеріні инспекторы ызметіне таайындаланнан кп брын бастап, 1869 жылы аятады.
55. Абай нанбаев(1845–1904). Абай нанбаев 1845 жылы 10 тамызда Семей облысыны Шыыс тауында туан. Абайды кесі нанбай тобыты руыны старшыны болды. Алашында ауыл молдасынан саба алан Абайды кесі Семейдегі имам Ахмет-Риза медресесіне оуа жіберді. АлайдаАбайды аладаы оуын бітіртпей, кесі оны айтадан ауыла шаыртып алып, бірте-бірте дау-шарды тексеріп трелік айтуа, келешектегі рубасыны кімшілік ызметіне йрете бастады. Абай шешендік неріні трлі тсілдерін шебер мегерді. Сот ісі азатарды асырлар бойы алыптасан дадылы ыы негізінде жргізілді. Ру тартысына еріксіз араласан Абай даулы мселелерді шешу барысында жнсіздікке, ділетсіздікке жне атыгездікке, билеуші топ пайдасын кздеген талап, мддеге арсылы білдіріп отырды. 1886 жыл Абайды міріне лкен згеріс келген жыл болды. Ол алаш рет леіне («Жаз») з атын жазып, кркем шыармашылыа толыымен ден ояды. Абай аламынан ледермен атар, ара сзбен жазылан ибраттар, «Ескендір», «Маст», «зім гімесі» дастандары дниеге келді. Абайды мол деби мрасында аудармалары елеулі орын алады.