XX. 20–30 жылдардаы азастанны мдени рылысы.
Ересектер арасында сауатсыздыты жою
Шаруашылыты дамытып, жасы мір сру шін е алдымен халытар арасында сауатсыздыты жою жне аарту ісін дамыту міндеті трды.
1924 жылы азастанда «Сауатсызды жойылсын» оамы йымдастырылды. 1921–1927 жылдар аралыында азастанда 200 мыа жуы адам р трлі жерде оыды. 1928 жылы азастанда барлы халыты 28%-ы сауатты болды. Ал азатар арасындаы бл крсеткіш 10% болды. 1931 жылы азастанда 15–20 жас аралыындаы барлы адамдарды сауатын ашу, яни олара міндетті білім беру жйесі енгізілді. Сауатсыздыты жою масатында республикада аарту ісіне жмсалатын аржыны млшері кбейді.
Сауатсызды жою ісі жнінде азастан ода рамындаы баса мемлекеттерден артта алды. Мны себебі – міршіл-кімшіл жйені бюрократты саясаты. Сауатсыздыты жою ісінде е алдымен комсомол йымы белсенділік танытты. Тек ана 1930 жылы бл іске комсомол рамындаы 5000-а жуы жастар атысты.
1936 жылы жер-жерден ашылан сауатсыздыты жою мекемелерінде 500000-нан астам адам оыды.
Республикада ересектер арасында сауатсыздыты жою ісіне сол кездегі «Ауыл малімі» журналы мен «Тте жол» газеті дістемелік рал ретіндегі кмегін тигізді.
1939 жылы азастандаы сауатты адамдарды лесі 65% болды, аза халыны арасында бл крсеткіш 40%-а жетті. Республикадаы ірі алалар, негізінен, сауатты алалара айналды (Алматы, Шымкент, араанды, Лениногорск, Тараз, Орал т. б.)
Халыа білім беру ісі
1926 жылы аза АКСР Халы Комиссарлар Кеесі «аза АКСР бірттас ебек мектептеріні жарысын» абылдады. Кптеген алаларда арнаулы білім беретін жне соны ішінде аза ыздарын оытатын мектептер ашылды.
1930–1931 жылдары азастан халытарыны арасында жалпыа бірдей оу міндеті енгізілді. Жалпыа бірдей білім беру ісіне кімет олдау крсете бастады. Сонымен атар азастан комсомолы бл істі жзеге асырылуын жне білім беру ісіні дамытуын з мойындарына алды. Білім беру ісін дамыту баытында ана тіліндегі оулытарды жасаан азаты лтты зиялылары лкен лес осты. Мысалы, А. Байтрсынов суретті ліппе, Ж. Аймауытов ана тілі оулытарын жазды.
20–30 жылдары аза мектептеріне арналан оулытарды жасау баытында . Мсірепов, С. Сейфуллин, М. Жмабаев, М. Дулатов, . Кемегеров, . Бкейханов, С. Сдуаасов, А. Байтрсынов, Ж. Аймауытов кп ебек сіірді. Республика жерінде орыс, аза, збек, татар тілдерінде оытатын мектептер жмыс істей бастады. 1934–1935 жылдары азастанда 221 интернат жмыс істеді.
Соысты алдында республика мектептерінде 44000 малім жмыс істеді. С. Аышев, С. Кбеев, А. Аатов, Ш. Сарыбаев, Л. И. Довранская, Н. В. Волков т. б. білім беру ісіні здіктері «аза КСР-ні ебек сіірген малімі» деген атаа ие болды.
Ксіптік білім беру ісіні дамуы
1928 жылы азастанда тыш жоары оу орны Алматы педагогика институты ашылды. Бл институт Абайды есімімен аталды.
1929 жылы Алматы зоотехникалы мал дрігерлік институты ашылды.
1930 жылы Алматыда аза ауыл шаруашылы институты ашылды.
1931 жылы Ленинград скери медицина академиясыны аморлыымен Алматы медицина институты ашылды.
1934 жылы Алматыда аза кен металлургия институты ашылды. Кейін политехникалы институт аталан бл оу орны инженер-технолог кадрларын даярлайтын іргелі оу орны болды.
1931–1932 жылдары ызылорда, Орал алаларында педагогика институты ашылды. Семей, Петропавл, Атбе, араанды, останай, Шымкент алаларында малімдер институттары ашылды. Соысты алдындаы жылдарда аза КСР-де жоары оу орындарыны саны 20-а, арнаулы оу орындарыны саны 118-ге жетті. Ксіптік білім беретін бл оу орындарында 40000-а жуы жастар білім алды.
ылымны дамуы
XX асырды 30 жылдарында азастан ылымы алыптасып, дами бастады. азастанды ылыми трыдан зерттеу ісіне 1920 жылы рылан «азастанды зерттеу» оамы кп лес осты. Бл оамда . Жбанов, С. Аспандияров, Ж. Аймауытов, А. В. Затаевич, А. Байтрсынов, . Диваев, А. П. Чулошников сияты алымдар ебек етті. 1926 жылы М. Е. Массон Тараз аласыны орнында археологиялы азба жмыстарын жргізді.
Н. Г. Кассин, С. С. Неустроев, М. П. Русаков, А. Е. Ферсман, Р. А. Барунайов сияты геолог алымдар аза жеріні табии ресурстарын зерттеуде ірі табыстара жетті. араанды, Екібастз кмір орлары, Ембі мнай оры аныталды.
1932 жылы КСРО ылым академиясыны азастанды базасы рылды. Бл базаны рамында 1935 жылы тарих жне геология секторы, аза лтты нер ылыми-зерттеу институты рылды.
1935 жылы КСРО ылым академиясы Кенді Алтай тсті металын, Жезазан мысын, Орал-Ембі мнайын зерттеуге арналан сессия ткізді. Зерттеу нтижесінде азастанны ода клемінде кмір оры жнінен бірінші орын алатыны аныталды.
1935 жылы профессор С. Аспандияровты елімізді тарихы жнінде «азастанны кне заманнан бергі тарихы» атты ылыми ебегі жары крді.
А. Байтрсынов, . Жбанов, С. Сейфулин, С. Манов бастаан дебиеттанушылар лингвистика, тіл білімі жне деби зерттеулер бойынша ылыми ебектер жазды.
аза КСР-де ылымды дамыту жолында С. М. Вавилов, В. Л. Камаров, А. Н. Смаилович (трколог), А. Д. Архангельский (геолог) есімді академиктер мол лес осты.
1940 жылы азастанда 57 ылыми-зерттеу институты жмыс істеді. Бларда 1700-ге жуы ызметкер ебек етті. 1939 жылы елімізде ылыми істерге жмсалатын крделі аржы 14,4 миллион сома жуы болды.
Соыс арсаында КСРО ылым академиясыны аза филиалы рылды.
аза Кеес неріні дамуы
XX асырды 20–30 жылдарында Алматы, Орал, Петропавл, Семей, Амола, останай алаларында трлі дегейдегі мдениет мекемелері жмыс істеді.
А. В. Затаевич «аза халыны 1000 ні» (1925 жылы), «аза халыны 500 н мен кйі» (1931 жылы) деген ебектерін жазып, аза музыкасын зерттеу ісіне лкен лес осты. А. В. Затаевичке 1932 жылы аза АКСР-ны халы артисі атаы берілді.
1922 жылы араралыда халы жыршылар бйгесі тті.
1924 жылы Москвада ткен халытар музыкасыны концертіне Петропавл педучилищесіні аза хоры атысты. Хорды И. В. Коцых басарды.
аза ншісі міре ашаубаев 1925 жылы Германияны Майндаы Франкфурт аласындаы, 1927 жылы Францияны астанасы Париждегі концерттерге атысып, Батыса аза ніні діретін танытты.
1926 жылы азастанда алашы лтты аза театры сол кездегі астана ызылорда аласында ашылды. Театрды алашы директоры актер, режиссер Жман Шанин болды. Театр йымдастыру ісіне . ашаубаев, И. Байзаов, . уанышбаев, С. ожамлов, . Жандарбеков, Е. мірзаов, . Бадыров кп ебек сіірді. М. уезовті «Елік-Кебек» пьесасы – театрда алаш ойылан пьеса. Бдан баса театрда Ж. Шанинні «Аралы батыр», Б. Майлинні «Шаншар молда», С. Сейфулинні «ызыл сарлар», М. уезов пен Л. Соболевты «Абай», . Мсіреповті «озы Крпеш-Баян слу» пьесалары, Д. А. Фурмановты «Бкіл», Шекспирді «Отелло», Н. В. Гогольді «Ревизор», «йлену» ойылымдары сахнаа шыарылды.
1937 жылы бл театр аза академиялы драма театры аталды.
1930 жылы араанды, Шымкент, Петропавл, Атбе алаларында театрлар ашылды.
1933 жылы Алматы аласында йыр музыкалы драма театры ашылды. Бл театрда А. Садыров пен Ж. Асимовті ержрек йыр ызын бейнелейтін «Анархан» пьесасы жне т. б. ойылды.
1937 жылы ызылорда аласында Корея театры ашылды. Мнда Д. И. Дон-Имні «Чуп-хан-дан» музыкалы драмасы ойылып, кпшілікті кілінен шыты.
Сонымен атар азамат соысы кезінде жне баса да иын-ыстау жылдары . Жангелдин басаран отрядта, Тркістан атыштар дивизиясы мен бірінші кеестік аза атты скер полкінде жылжымалы театрлар жмыс істеді.
Онда Ж. Аймауытовты «Ел ораны», Р. Млібаевты «дет кі», М. уезовті «Елік-Кебек», «Бйбіше-тоал», Е. Ерданаевты «Мыламбай» сияты пьесалары ойылды.
30 жылдары аза киносыны дами бастаан кезі болды. Осы кезде Алматы аласында жмыс істеген «Востоккиноны» блімшесі «Жайлауда», «Трксіб» сияты деректі фильмдер мен «аратау пиясы», «Жт», «Дала ндері» сияты дыбыссыз кркем фильмдерді тсірді.
1934 жылдан бастап республикада хроникалы фильмдер студиясы жмыс істей бастады.
1938 жылы республикадаы алашы дыбысты фильм «Амангелді» фильмі ойылды. Бл фильмді «Ленфильм» киностудиясы тсірді.
1934 жылы Абай атындаы аза академиялы опера жне балет театры ашылды. Мемлекеттік музыка театры болып ашылан бл театрда М. уезовті «Айман-Шолпан» спектаклі 100 реттен астам крсетілді.
1934 жылы А. Жбановты жетекшілігімен рманазы атындаы аза мемлекеттік оркестрі рылды.
1936 Жамбыл атындаы аза Мемлекеттік филармониясы рылды.
1938 жылы мамырда Москвада ткен аза нері кндерінде «Жалбыр», «ыз Жібек» опералары ойылып, Клш Байсейітова бастаан ншілер н шырады. К. Байсейітова КСРО халы артисі атаына ие болды.
йгілі суретші П. Г. Хлудов аза бейнелеу неріні негізін салушыларды бірі болды. Алашы аза суретшісі білхан астеев – Хлудовты шкірті. . астеевті «Амангелді» картинасы – аза бейнелеу неріні озы туындыларыны бірі.
1930 жылдары азастанда мдени аарту орындары жмыс істей бастады.
1934 жылы Алматыда кітапхана техникумы, Орал, Семей, скемендегі педагогикалы техникумдар жанынан кітапхана блімдері ашылды.
1939 жылы республикада 3304 кітапхана жмыс істеді. Соыс арсаында республикадаы мдениет йлеріні саны 5237-ге жетті.
Соыса дейінгі жылдарда азастан мдениеті осындай зор жетістіктерге жеткенімен, сталиндік бюрократиялы жйе мдени рухани салаа орны толмас шыын келді.
дебиетті дамуы
XX асырды 20–30 жылдарында аза дебиетінде Ж. Аймауытов, А. Байтрсынов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, І. Жансгіров, С. Манов, . Мсірепов, М. Дулатов, М. Жмабаев бастаан аындар мен жазушыларды орны ерекше болды.
С. Сейфуллин — «аза жастарыны марсельезасы», «Ккшетау», «Советстан» шыармаларыны авторы. 1927 жылы азан революциясы, азамат соысы жайында «Тар жол, тайа кешу» атты тарихи романын жазды.
М. Жмабаев «Батыр Баян», «Жсіп хан», «ойлыбайды обызы», «Ертегі» т. б. дастандарын жазды.
С. Манов «Слушаш» поэмасын, «Ботагз» романын жазды.
І. Жансгіров «лагер», Б. Майлин «Азамат Азаматыч», И. Байзаов «ралай слу», . Мстафин «мір мен лім», Ж. Аймауытов «артожа» туындыларын осы кезде жазды. Б. Жнікешов, Б. Ізтлин – азамат соысы жылдарындаы белгілі аындар.
. Мсіреповты «озы Крпеш-Баян слу», «ыз Жібек», Ж. Аймауытовты «Ел ораны», «Мансапорлар», Б. Майлинні «Жалбыр», М. уезовті «Тнгі сарын», «Айман-Шолпан» сияты туындылары аза драматургиясыны ірі табыстары ретінде белгілі болды. аза дебиетінде кеестік баса лт кілдеріні де алатын орны ерекше. Мысалы, аза жеріндегі жымдастыру жнінде Мате Залка «Тман тмшалаан ауыл» атты романын жазды.
20–30 жылдардаы аза дебиетінде аударма ісі де ерекше орын алды.
Алаш озалысыны жетекшісі . Бкейханов аударма ісіні шебері болды.
А. Байтрсынов И. А. Крыловты шыармаларын, Ж. Аймауытов М. Ю. Лермонтов пен А. С. Пушкинні, . Тоай Ф. Шиллерді шыармаларын;
М. Жмабаев М. Горький мен Г. Гейнені, Гете мен Д. Мамин-Сибирякты, В. Ивановты шыармаларын аударды.
Ж. Аймауытов «Интернационалды» аударды.
Ж. Жабаев пен Н. Байанинні, Ш. ошарбаевты т. б. аындарды ледері мен дастандары аза поэзиясын одан рі дамытты.
XX асырды 20–30 жылдарында . Тжібаев, . Аманжолов, . Срсенбаев, Д, білов, . Бекхожин, Ж. Саин, Т. Жароков бастаан жас буындар дебиет саласында белгілі болды.
Сталиндік бюрократизм, жазалау шаралары, репрессия аза дебиетіне орны толмас шыын келді. Мысалы, жазысыз жолмен М. Дулатов трмеге амалып, 1935 жылы айтыс болса, А. Байтрсынов 1937 жылы атылды.
65. азастандытарды майдана аттануы жне оларды аарман ерліктері (1941–1945 жж.)
лы Отан соысыны даты тарихыны беттеріне жазылан азастандытарды ерлігі аз болан жо. Елімізді баса да халытарыны л-ыздарымен атар бізді республиканы жастары да жаумен Балты теізінен ара теізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайасты. Даты Брест амалын ораушыларды атарында мыдаан азастандытар болды. Оларды арасында . Жматов, Ш. Шолтаров, В. Лобанов, К. бдірахманов, К. Иманлов, Е. Качанов, В. Фурсов т. б. Жаумен жан аямай шайасып, ерлікті лгісін крсетті. лы Отан соысыны алашы айларында азастандытар Лиепая, Перемышль, Саарема аралы, Минск, Одесса, Бельцы, Шауляй, Севастополь жне т. б. алалар шін шайасты. сіресе 1941 жылы араша, желтосан айларында Мскеу тбіндегі шайаста азастандытарды жауынгерлік даы шыты. Республикада жасаталан 316-атыштар дивизиясына астанаа апаратын негізгі зекті жолдарды бірі – Волокалам тас жолын орау тапсырылды. Мнда майор Бауыржан Момышлы басаран 1073-ші атыштар полкі жау шабуылына дивизияны баса блімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс берді. 316-дивизияны жоары аарманды абілетін амтамасыз етуге оны командирі И. В. Панфилов зор ебек сіірді.
Дубосекова разъезі тбінде 28 панфиловшы жауынгерлер жауды 50 танкісіні шабуылына арсы трды. Саяси жетекші В. Г. Клочковты жауынгерлерді ерлікке жігерлендіріп: «Ресей жері ке байта, біра шегінер жер жо, артымызда Мскеу!» — деген сздері бкіл майдана тарап кетті. 28 жауынгер – орыстар, азатар, украиндар, ырыздар – 4 саат бойы ршелене жасалан жау танктеріні тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар асы аны аланша шайасты. Брі дерлік аза тапты, біра жауды ткізбеді. Сондай-а Мскеуді орау тарихына панфиловшылар дивизиясы блімдеріні саяси жетекшілері П. В. Вихров, М. абдуллин, автоматшылар Т. Тотаров, Р. Аманкелдиев здеріні ерліктерімен мгі шпес із алдырды. 316-дивизия жауынгерлеріні ерлігі мен аармандыы жоары бааланды. 1941 жылы 17 арашада оан рметті 8-ші лан дивизиясы атаы берілді.
Майдана ерікті кмек ке лаш жайды. Халыты патриотты лестерінен жиналан ораныс оры 1943 жылы азана дейін ашалай 185,5 млн. сома жне тапсырылан облигацияларды ны 193,6 млн. сома жетті. 1941 жылы кзден бастап патриоттарды аржысына танктер, шатар, сгуір айытарын сатып алу науаны басталды. Олар наты жауынгерге арналды. Сондай-а бтіндей колонна, эскадрилья сатып алынды. азастанны ару-жара жасауа ткізілген барлы соыс заемдарыны жне ашалай-заттай лотереяларды нын есептегенде республика халыны майдан ажетіне ерікті лесі 4700 млн. сом болды, бл соысты екі жетілік тікелей скери шыынын теуге жететін еді.
сіресе соысты бірінші ысында жылы киім кмегі едуір болды. Республикада халыты 2,5 млн. жылы киім, оны ішінде 11,5мы шола тон, 312мы пар киіз байпа тсті. Мны стіне майдандаы солдаттара 1600 вагон жеке жне жымды слем-сауаттар жіберілді, кейде оларды облысты немесе республиканы арнаулы кілдері алып барды. Отан ораушыларды олармен кездесуі, сол сияты азастан артистеріні майдан шебіндегі ормандарда, жер астындаы клубтарда немесе алдыы шептегі блиндаждарда крсеткен 1216 концерттері майдан мен тылды бірлігіні айын крінісі болды.
1943 жылы азастан з ресурстарынан Ресейді Краснодар жне Ставрополь лкелеріне, Украинаны шыыс облыстарына 2700 трактор, 123 комбайн, 880 сеялка, 2500 соа жне кп мал, азы-тлік, киім жіберді. Осыны брін жеткізіп апарандарды ішінен 295 комбайншы, 636 трактор бригадасыны бригадирі, 115 механизатор, 115 агроном, 65 МТС директоры сонда алып, шаруашылыты алпына келтіруге кмектесті.