Таырып: 1. Литосфераны табии ресурстарын тиімді пайдалану
1.1 Литосфера жне оны рылымы
1.2. Топыраты геохимиялы рамыны ерекшелігі
1.3. Антропогенді факторларды литосфераа сері
Литосфера жерді абыы, рамы, силикаты, 30-80 км болатын жер шарыны сырты атты тас абышасы. Литосферада тірі организмдер 3 км дейінгі тередікте тіршілік етеді. Топыра. Жер бетінде кнні энергиясы заттарды екі айналымын: су айналымы мен атмосфера церкулиясында байалатын лкен, немесе геологиялы жне заттарды топыра, сімдіктер , микроорганизмдер мен жануарлар арасында айналымы - кіші немесе биологиялы айналымды туызады. Екі айналым да бір –бірімен тыыз байланысты.
Топыраты табии ландшафттар мен экожйелердегі маызы зор, оны жекелеген экожйе деп арастыруа болады. Топыратану ылымыны негізін салушыларды В.В .Докучаев ХХ
асырды басында топыраты зіне тн зара байланыстары, тіршілік ету задылытары мен зін-зі реттеуге абілетті табии - тарихи дене деп арастырады, топыраты планетаны тарихымен, тау жыныстарымен, климатымен, сімдіктерімен, рельфімен жне ландшафтымен тыыз байланысты болатынын атап крсеткен.
Тау жыныстарыны топыраа айналу процесіні аса бір маызды жне жалпы былысы рлыты бкіл бетін жауып жатан гумусты абатты тзілуі болады .Бл абат топыраты е бір белсенді блігі болып саналады. Топыраа алаш рет М. В. Ломоносов ылыми анытама берді, ол: топыра тзілу процесі нарлы тзіле жретін сімдіктер мен тау жыныстарыны арасындаы за зара арым –атынас деп крсетті . Топыра ресурстары жер бетіндегі тіршілікке ажетті е маызды алы шарттарды бірі болып табылады. Топыра биосфераны компонеттеріні бірі ретінде адам, жануарлар мен сімдіктер шін биохимиялы орта болып саналады, ол энергетикалы сиымдылыы жоары, топыра биотасы мен адамдар арасындаы тікелей жанама серлерді тепе- тедікте сатап тра алатын здігінен тазару процестеріні механизмдеріні аса маызды резерві болып табылады. Адамдара азы -тлік пен жануарлара оректі ндіру шін ажетті жадайлар тек топыраарылы ана жасалады. Топыраты табии дене ретіндегі негізгі функциясы атмосфералы жауын - шашын жинатау мен су баланысын реттеу, сімдіктерге ажетті оректік элементтерді жинатау, жер асты суларын тзумен тазалыын амтамасыз ету, ластаушы заттарды тасымалдау.
Топыра – сырты орта жадайлары жылу, су, ауа, сімдіктер мен жануарлар микроорганизмдерді серінен алыптасан жерді беткі нарлы абаты. Топыра тзгіш факторлара сол сияты рельф пен адамны іс-рекеті де жатады. Тірі организмдер негізгі асиеті - нарлылыын алыптасуына жадай жасайды.
Топыраты нарлылыы дегеніміз - оны сімдіктерді олара ажетті оректік элементтерімен сумен ауамен амтамасыз ету абілеті. Ол топыра тзілу процесі барысында жне адамны топыраа сер ету нтижесінде алыптасады. Ол бкіл Адам баласыны тіршілігіні кзі болып табылатын аса маызды байлы, ауылшаруашылы даылдарыны німіні, ауылшаруашылы даылдары ндірісіні негізі. Топыра - барлы элементтерді аккумуляторы: ол оларды зінде жинатап, сумен шайылып кетуден сатайды. зіні алыптасан зат алмасу процесі бар, траты динамикалы жйе боландытан топыра табии факторлар (су тасыны, эрозия, рашылы, т.б ) серіне арсы тра алады.Біра топыра кптеген антропогендік факторларды (жер жырту, малжаю, техниканы олдану, т.с.с) за уаыта созылатын серіне сезімтал келеді.Топраты нарлылыы адам іс -рекетіне де байланысты. Топыра – барлы материалды игіліктерді кзі. Ол азы – тлік, мала жем, киім шін талшы, рылыс материялдарын береді. Топыраты е маызды байлы екендігін айта келіп, К.Маркс, ебек –байлыты кесі болса, топыра – анасы деген.
Топыраты деградациялануды (латын тілінен аударанда - «тмендеу», «арта кету») негізгі факторлары: эрозия, минералды
тыайтыштар мен пестицидтерді шамадан тыс кп олдану, т .с.с
1.2. Топыраты геохимиялы рамыны ерекшелігі
Топыра рылысымен, белгілі бір су ткізгіштігімен жне аэрациялануымен сипатталады. Топыраты жоары абатында сімдіктерді оректенуіне ажетті элементтер- фосфор, азот, кальций, калий жне т.б шоырланан. сімдіктерді тамырлары су, лу жне ыдырау барысында топыраты опсытады да, белгілі бір рылымды райды. Топыра тзілуіндегі маызды факторды бірі – рельеф. Бірдей жне жасы бірдей рельефте жаын жне бір трдегі топыратар тзіледі.
Топыра ауасыны атмосфералы ауамен газ алмасу арылы оттегімен,
ал жер бетіндегі абатты кмір ышылымен байыту процесін – аэрация деп атайды. Топыраты аэрациясына кптеген факторлар сер етеді. Мысалы, ылалдылыты жоарылауы топыраа оттегіні енуіне кері серін тигізеді т.б.
Топыраты органикалы заты гумификация (аэробты ыдырау) жне сімдік алдытары мен жануарларды лекселеріні жартылай ыдырау німдерінен трады. Гумус топырата мекендейтін азаларды тіршілігіне ажетті минералды заттар мен энергия кзі болып табылады. Ол топыраты нарлыын амтамасыз етеді.
Топыра азалары мекен ету ортасымен байланыс дрежесіне арай келесідей топтара блінеді:
1) Геобионттар
2) Геофилдер
3) Геоксендер. 6
1.3. Антропогенді факторларды литосфераа сері
Антропогенді факторлар деп адам ызметіні оршаан ортаа тигізетін серіні жиынтыын айтады. Табиатты орауды трлі аспектілерін ескермей жргізген адамны шаруашылы іс-рекеттері оршаан ортаны соны ішінде топыраты да ластануына кеп соады. Нтижесінде топыра ндірістік, рылыстарды алдытарымен жылу электр станцияларыны клкімен, пайдалы азбалар мен рылыс материалдарын ндіру кезіндегі жерді бетіне шыарылып тасталан жыныстар тау-тау болып йілген, мнай німдері жиналан, т.б «индустриялы далалар» пайда болады. «Индустриялы далаларды» топыратарында ештее спейді. Бны себебі, ластаушы заттарды рамында табии кйде топырата те аз млшерде кездесетін химиялы элементтер болады. Олар кміртек ккірт молибден , мыс, кадмий, мырыш, алюмений, никель, вольфрам, натрий , хлор, темір, бор, барий, фтор. Бндай жадайда химиялы элементтерді топыратаы алыптасан атынасы бзылады.
Топыраты ластануы тек ана адамны индустриялы ызметтерінен емес, сонымен бірге ауылшаруашылы ндірісті нтижесінде де жреді. Топыраты ( сол сияты ауа мен суды ) едеуір ластаушы кздер мал шаруашылыыны комплекстері . Кбінесе сйы к дрыс саталмаан жадайда суларды ластайды. Мысалы 100 мы бас сіретін шоша кешендері немесе 35 мы бас ірі ара сіретін кешендерді оршаан ортаны ластау дрежесі 400, 500 мы халы бар лкен ндірістік орталыпен бірдей дрежеде болады. Сондытан фермаларда тазартыш ондырыларда салу те ажетті шараларды бірі.
Сонымен атар кп жадайда жанар – жаар майларды сатау мен тасымалдау дрыс, талапа сай орындалмайды. Олар топыраа тскенде топыраты биологиялы белсенділігін нашарлатады. Сол сияты минералды тыайтыштарды жолдарды, не егістіктерді жиегінде ашы тастауа болмайды. Мнай ндіру жне барлау жмыстары топыраты трлі, жуыш заттармен ластануына себеп болады. Нтижесінде мнай тгіліп, топыраты бетінде битумды заттарды тзілуіне келіп соады. Брылау жмыстары кезіндегі олданылатын жуыш заттар (каустикалы сода, натрий хлориді, дизель майы, битум) топыраты тздануына себеп болады. детте, ндай жерлерде сімдіктер спейді .
Кптеген жерлер трмысты жне ндірістік алдытары жинаталан алды йінділермен ластанады. Бл йінділерде трын йлер, мекемелерден шыан алдытар, ртрлі синтетикалы материалдардан жасалан трмыса ажетті заттарды алдытары, моншалар мен кір жуатын орындардан шыан аызынды сулар, жабыр мен ар сулары, т.б
толып жатан алдытарды барлыы топыраты атты ластайды.
Топыра блардан баса пестицидтерді дрыс пайдаланбаан жадайда да біршама ластанады. Оларды химиялы траты трлері топырата жинаталып, топыра биотасыны ырылып алуына себеп болады. Ал пестицидтерді топырата жинаталуы жне ондаы организмдеріні жойылуы топыра тзілу процестерінде сер етіп , оны нарлылыын тмендетеді.
Сондытан шаруашылытарда пестицидтерді пайдалануды ережелерін ата сатаулары ажет. Ал тыайтыштарды олдананда ылыми-зерттеу мекемелеріні сыныстарын басшылыа алу керек. Табии айматы, топыраты трі мен трін, тыайтыш берілетін даылды ерешеліктерін ескермеу топыраты ышылдануына, не сілтіленуіне келіп, оректік элементтерді антогонизмін туызады.
Лекция №2
Таырып: 2.Литосфераны табии ресурстарын тиімді пайдалану(.Р.)
Жер - ндіріс ралы ретінде ебек процесіні материалды алы шарты, оны аса маызды затты факторларыны бірі. Ол халы шаруашылыыны біратар салаларына, е алдымен ауыл жне орман шаруашылыына табиатты зі берген басты ндіріс ралы. ндіріс ралы ретінде жерді негізгі асиеті – оны нарлылыы.
Жер шаруашылы айналымына енгізілгеннен кейін, оны нарлылыы
Тыайтыштар пайдалану, техникалы ралдарды, жерді деу технологиясын жетілдіру арылы, яни техникалы прогресс негізінде олдан жаартылып, жасартылады. Жерді нарлылыын арттыру, оны табии жне олдан жасалан ндірістік ммкіндіктерін пайдалануды дрыс йымдастыру арылы жзеге асырылады. Жерді пайдалануды тиімділігін арттыруды аса маызды шарты – оны экономикалы нарлылыын арттыру болып табылады.
Жерді нарлылыы дегеніміз – адама керекті сімдік німдеріне, мал шаруашылыына керекті жадай туызу. Жерді нарлылыы ондаы оректік заттарды млшеріне, топыраты рылымына, таы баса биологиялы, климатты факторлара байланысты.
Жерді негізгі ндірістік асиеті (нарлылыына байланысты), оны
ерекшелігі – ол бір мезгілде ебек заты да, ебек ралы да бола алады. Шаруашылы айналымына тартылан ндірістегі жерді тек табиат сыйлыы ана деп арауа болмайды. Бл жадайда жерді ндіргіш асиеті - ол адамны ебек етуіні нтижесі, ал оны тиімділігі жмсалан шыындарды есепке ала отырып, бааланады.
Ауыл шаруашылыы ндірісіні шарты жне оны барлы технологиясыны негізі ретінде жер ебек ралы болып табылады.
Біратар себептерге байланысты республикамызда жер ресурстары ауыл шаруашылы ндірісінде толы пайдаланылмай келеді. Негізгі себеп – жел эрозиясымен атар топыратаы су эрозиясы да басып келді. Кні бгін жел эрозиясына шыраан жерді жалпы млшері 4,3 млн. гектара жеткен. ірде климатты жне гидрологиялы жадайды крт згеруіне байланысты жел эрозиясы траты трде ріс алуда. Мндай олайсыз жадайдар ызылорда облысыны Арал жне азалы аудандарына тн екендігі млім. Жерді толы пайдаланылмауы оны німділігіні кемуіне келіп сотырады. Дрыс пайдаланатын болса, жер зіні сапасын сатап ана оймайды, ол сонымен катар жасара да тседі.
Жер ресурстарын тымды пайдалану дегеніміз - бл жерде шаруашылыты дрыс жргізу жне оны нарлылыын арттыру. Жер ресурстарын пайдалану, жасарту – маызды кешенді міндет. Ол бірнеше баыттарды амтиды. Бастапы шаралар – шаруашылы айналымынан шыарылып алан жерлерді клемін мейлінше азайту. Бан жататындар: ауыл шаруашылыыны мтаждарына жатпайтын жерлерді клемін ысарту; жер ыртысын жел жне су эрозияларынан орау, ішкі жне шаруашылы аралы жерлерді тиімді орналастыру; елді мекенді жерлерді жоспарлау, т.б.
Жер ресурстарын, сіресе, суармалы жерлерді ыпты пайдалану
шараларыны е маыздысы – жерді мелиорациялау. Оны кмегімен
пайдаланыстаы жерді нарлылыы немі артып, айта жаарады, брын егіншілікке жарамай осыны нтижесінде алан жерлер ауыл шаруашылыы айналымына осылады. Сйтіп, мелиорация егін шаруашылыын арынды дамытуды баса кздерін пайдалану тиімділігіні нерлым тез суіне ммкіндік туызады.
Жер русурстары – оамны маызды байлыы, срндытан оны
ндылыы ашалай бааланып, лтты байлыты рамына жатызылады.
Жерді баалау дегеніміз – жер ыртысыны табии асиеттерін анытау болып табылады. Жерді экономикалы баалау негізгі ш трлі ызмет атарады: Біріншісі – есептеу; Екіншісі – жер орын тиімді пайдалануды экономикалы трыдан ынталандыру; шіншісі – жер тілімдеріні сапалы асиеттері.
Бларды барлыы бір-бірімен тыыз байланысты жне жалпы жерді орауа, тиімді пайдалануа ызмет етеді. Ауыл шаруашылыында пайдаланатын топыраты сапасын анытауды алышартына оны наты жадайда даылдарды шыымдылыымен зара байланысты топыраты табии асиетіні диагностикалы белгілері жатады.
азастан Республикасы Президентіні «Жер туралы» Жарлыына
байланысты жерді орау оны оршаан табии ортаны блігі ретінде орау, тымды пайдалану, ауыл шаруашылыы мен орман шаруашылыыны айналымынан негізсіз алынуын болдырмау, сондай-а топыра нарлылыын алпына келтіру мен арттыруа баытталан ыты, йымды, экономикалы, технологиялы жне баса шаралар жйесін амтиды.
Лекция №3