Таырып:3.азастан республикасыны су ресурстарын олдану мселелері
3.1 Жерді табии сулары, жіктелуі жне рамы, асиеттері
3.2 Гидросферадаы геохимиялы жне экологиялы згерістер
Жер шарыны сулы аудандарыны жиынтыын гидросфера деп атайды. Гидросфераа мхиттар, теіздер, зендер, тоандар, ми батпа, топыратаы, жер астындаы жне атмосфералы ауадаы сулар кіреді. Дние жзіні ¾ блігі су. Мхит теіздерді жалпы аудандары ра территорияны ауданынан 2,5 есе арты. Гидросфера биосфераны баса бліктері – литосфера (жер асты сулары), атмосфера (булы дымыл) жне оларда тіршілік ететін тірі организмдермен тыыз байланыста. Гидросфераны жалпы клемі 1455 млн км.
Жалпы су орыны 97,5% тзды минералды болып келеді. Теіз суларын
ерітінді деп есептеуге болады, себебі бл суларды рамындаы тздарды млшері орта есеппен 35 г/кг. Менделеев перйодты системасындаы барлы элементтер жер бетіндегі суларды рамында (жерасты суларында 62-сі) кездеседі. Біра та оларды ішінде теіз суларыны негізгі тздылыын ратындара натрий, магний, калций катиондары мен хлорид, карбонат, сульфат аниондарын жатызуа болады. Баса химиялы элементтерді млшері негізгі иондардыкімен салыстыранда анарлым тмен боланымен, оларды теіз бен теіздегі тірі организмдерге жретін химиялы процестерге осатын лесі те зор. Оларды ішінде тірі организмдер з тіршіліктеріне пайдаланатын азотты, фосфорды, кремнийді ерекше атап туге болады, бл элементтерді теіз суындаы млшерін реттеп отыратын теізде тіршілік ететін жан-жануарлар мен сімдіктер.
Тщы суларды оры жалпы 2,5% райды, немесе 35 млн. км. Бл
суларды орташа тздылыы 1 г/л аспайды. Планетаны р трынына келетін тщы су млшері шамамен 8 млн. м3. Тщы суларды 30% жер астындаы сулар. Тщы суды негізгі оры тау бастарындаы мздытарда, Арктика мен Антарктида мздарында-97%. Антарктидада мздын е алы 4,78 км те абаты жне дние жзі бойынша е таза суы бар теіз Уэддела осы Антарктидада тіркелген.Оны млдірлігі тазартылган судыкіндей. Жер шарындаы барлык зендер 650-700 жыл ішінде анша су берсе, тау мздарында да сонша су бар.Адамзаттын з тіршілігіне пайдалана алатын судын млшері тек 3% су кздеріні басым кпшілігін пайдалану те иынга тседі.
Тщы су орыны лкен млшері негізінде зендерде болады, оларды ішінде е зын Ніл жне Амазонка зендері. Нілді зындыы 6670 км, Амазонканыкі – 6437 км. Ресей зендеріні ішінде е зын зенге Обь жатады, егерде оны зындыын Ертісті басталан жерінен есептесек 4510м, Шыыс Сібірде – 14410м су келеді.
Дние жзінде Ресей (Бразилиядан кейін) жалпы тщы суды оры
бойынша екінші орында. Біра-та Ресей территориясында су ресурстары
біркелкі орналаспаан, сондытан, отстік жне отстік-батыс аудандарында бір трына келетін зенні аынды суларыны клемі (3-5) 10м болса, еуропалы блігіні солтстігінде 3510м, Батыс Сібірде – 4510м, Шыыс Сібірде – 14410 м су келеді.
Ресейді су кздеріні ішінде ерекше атап туге тратын дние жзіндегі суы тщы е лкен кл Байкал (су клемі 23000 км, е жоары тередігі 1741м , жылына дайы жаарып отыратын, тазалыы бойынша сирек кездесетін табии суды клемі 60км шамасында).Бл клде дние жзілік кеістіктегі тщы су орыны 1/5 блігі, Ресейдегі орды 4/5 блігі жинаталан. Оан 1123 зен йылады, тек ана Ангара зені аып шыады. Жаасыны зындыы 20000 км, «жасы» шамамен 20 млн. жыл болатын бл клді оршаан ормандарда 600 шамасында сімдік трлері, 1200-дей жануарлар трлері бар. Байкалды суы тщы, таза боланды онда баалы балытарды кбі седі жне Байкал старды кп жиналатын жері. Бл клді млдірлігі соншалы, 40м тередікте жатан ашыл тсті заттарды зін айын круге бледі. Байкал суларыны рамына лкен тратылы тн, минералдылыы шамамен
100 мг/л, оттекке бай, жыл мезгілдеріне арай згеруі елеусіз.
Клді сімдері мен жануарлар дниесі алуан трлі (1700 трлері бар). Байкал фаунасыны е ірі кілі болып жалыз сторекті – байкал тюлені саналады. Балытарды ішінде бл клде тірі туатын голомянка, баалы балы трлері – лариус, сиг, таймен, бекіре, омуль кездеседі. Атап айытанда, бкіл сімдіктерді штен бір блігі жне жануарларды штен екі блігі тек ана осы жерден табылады.
3.2 Гидросферадаы геохимиялы жне экологиялы згерістер
Жер беті мен жер асты суларына зиянды заттектерді, микроорганизмдерді жне жылуды енгізетін кзді ластаушы кз деп,ал суды сапалы нормасын бзатын компоненттерді ластаыш заттар деп атайды.
Табии суларды ластайтын компоненттер биологиялы жне физикалы-химиялы асиеттеріне арай бірнеше топа блінеді:
1.Физикалы кйіне байланысты: ерімейтін, коллоидты, еритін;
2.Табиатына арай – минералды, органикалы, биологиялы немесе
бактериалы.
Минералды компоненттерге анорганикалы осылыстар,яни суда еритін жне онда молекулалы пен ионды трде болатын заттектер жатады. Табии суларда еріген трде р трлі газдар, сонымен атар еріген тздар болады.Бларды бар-жоы химиялы дістерді олдану арылы аныталады,себебі еріген оспалар мды жне ааз сзгіштерін сталмайды. Органкалы компоненттерге сімдіктерден немесе жан-жануарлардан,т.б. жолмен пайда болган органикалы заттар жатады. сімдіктен пайда болган заттарга оларды алдытары,сімдік майлары,ааз,т.б.ал жануарлардан пайда болан заттара,мысалы,мал ткандары,желім заттар,и жне организм нен шыатын баса да заттар жатады.Суда еритін минералды жне органикалы осылыстардан баса ерімейтін алыма немесе коллоидты блшектер кездеседі.
Биологиялы немесе бактериялы компоненттерге- бактериялар, вирустар,
балдырлар, е тменгі сатыдаы жндіктер, рттар, микробиологиялы
зауыттарды алдытары жне т.б.кіреді.
Суды негізінде ластайтын кздерге нерксіптік жне комуналды
канализациялы ааба сулары де баса ондіріс алдытары, рамында ртрлі агрохимикаттары бар егістік жер ыртысыны шайындысы, суармалы жйені дренажды суы, мал шаруашылыыны аындылары, су оймаларына жауын-шашын арылы келінетін аэрогенді ластаыштар жатады.
ртрлі масатта олданылан суды 80-85%-тейі ластанан ааба су
трінде табиата айтып оралып отырады. Жыл сайын бкіл лемде 420 км алды сулар тгіледі, бл сулар 7000 км таза суды ластандыра алады. Суды ластайтын заттектерді саны 500 мыны стінде,ал гидросферадаы ластаыштарды жалпы массасы шамамен 15 млрд.т/жылына, оларды ішіндегі ауіптілігі жоары осылыстар деп фенолды,мнай мен мнай німдерін, беттік активті заттар,ауыр металдардын тздарын, радионуклеидтерді,пестицидтерді жне баса да органикалы жне анорганикалы улы заттарды, биогендерді атауа болады.
Бізді республикамызда балы шаруашылыы негізінде ндіріс дамыан айматарда орналасан, олардан шыан алдытарды кп млшері, сіресе ааба сулары,су оймаларына, атап айтанда, Каспий теізіне, Жайы, Ертіс зендеріне, Бтырма су оймасына, Балаш кліне жне т.б. су обьектілеріне тасталып трады.
Соы он жылды ішінде те ауіпті ластаыштар атарына мнай жне газ ыларын брылаанда, флотация кезінде, жуыш заттектерді, лактар мен бояларды, пестицидтерді, тама німдеріні, т.б. рамына кіретін, ндірістерде кеінен олданылып келе жатан беттік активті заттар йылып келеді. Олар су оймасына тскенде кбіктенеді, орта асиетін кшті згертіп, тіршілік процестеріне теріс сер тигізеді. Кейбір беттік активті заттарды судаы млшері 1 мг/л дегейінде болса – планктон, 5 мг/л–ден жоары болса балытарды жансыздануы байалады. Пестицидтер сияты бларды химиялы
жне биологиялы тазалау дістерімен ыдырату те иына соады.
Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мнай дейтін ндіріс алдытарында рігіш келеді, еру нтижесінде бір трден екінші екінші ластаушы трге айналады. Осыны нтижесінде олар бірте – бірте су тбіне шгуді орнына тщы су кздеріні не теіздерді бетіне жиналады. Осы осылыстар сімдіктерде, судаы са жндіктерде кп млшерде жинаталады. Сонан со оларды балытар, ал балытарды стар жем етеді, сйтіп біртіндеп кптеген жануарлар елеміні кілдері уланады. Мысалы, Нидерландияда пестецидтер теіз арлыаштарыны бір тріні рып кетуіне себепкер болды. Егерде су оймалары азіргі арынмен пестицидтер мен жне т.б. ластаыштармен ластана берсе баса да суда жзгіш стар жойылады, е бастысы адамдар шін те ауіпті жадайлар туады.
Жылына гидросфераны ластайтын антропогендік ластаыштарды жалпы массасы 15млрд. тоннаа жетіп отыр. Су объектілеріні ішінде е кп ластанатын кзге зендерді жатызуа болады, ce6e6i орта есеппен олардаы ластаыштарды концентрациясы 400 мг/л жетіп отыр. Сонымен атар, зендер теіздер мен мхиттарды ластайтын е кшті фактор болып табылады. ЮНЕСКО деректері бойынша (1991ж.) жыл сайын зендерді суымен 325 млн. т теміp, 2,5 млн. т корасын, 7 млн. т фосфор теізге тседі. Кейбір улы заттектер мхиттарда бірнеше жыл бойы саталып, теіз фаунасына жне адамдар денсаулыына ауіп туызады. Ластану мхитты бойымен біркелкі тарамайды, ол негізінде жаалау жазытыта жне континенталды шельф аудандарында жиналады, бларды лесіне барлы мхит кеестігіні шамамен 10 проценті ана тиеді, біра онда балыты 90 проценті ры шашып, ніп-сіп жне ауланады.
ышылды шауын-шашынны немесе ааба сулар серінен ластану
нтижесінде сулы ортаны рН маынасыны згepyi, cipece тмендеуі
алюминий жне ауыр металдар осылыстарыны ерігіштігін жоарылатады,
epireн трге айналан осылыстар сімдіктер мен организмдерді (азаларды) уландырады. Содан кейін олар адам организміне тіп ртрлі ауруа шалдытырады. Судаы азаларды таралуы кбіне сутек ионыны концентрациясына байланысты келеді. Тщы су бассейндеріні рН 3,7 - 4,7 аралыында болса ышылданан, 6,95 - 7,3 бейтараптанан, 7,8 стінде - сілтіленген болып саналады. Тщы суаттарда рН маынасы тулік бойы згеріп отырады. андай су болса да рН тередік дегеймен байланысты болады. Тщы сулармен салыстыранда теіз сулары сілтілеу келеді, рН маынасыда з згеріп отырады. Суы тщы зен мен клдерде рН маынасы 6 - 7 аралыында болады, кбіне организмдер осы дегейге бейімделген. Тщы судаы балытарды к6i рН 5-тен 9-га дейін ауытуын ктере алады. рН оптимум маынасынан 6ip шамаа ауытитын болса, оларды кбіci мазасыз кйге тседі, кейде кейбір трлер сіп-ну npoцесіні тоталуына байланысты жойылып та кетеді. Мысалы, рН маынасы 5-тен тмендесе, балытарды жаппай ырыла бастайды, ал рН 10-ны стіне шыса, балытар мен баса жануарлар тгелімен жойылып кетеді. азіргі уаытта Жер бетінде зіні тіршілік азаларынан айрылан бірнеше мыдаан клдер кездеседі. Швецияны 2000 стіндегі клінде 6ipде 6ip тіршілік иелері жо, ал аса сезімтал азалар жойылан клдер мен зендер баса да елдерде (Норвегияда, Канадада, т. б.) жеткілікті. Клдер мен зедер суыны ышылдануы рылытаы жануарлара да серін тигізеді, ce6e6i оларды к6ici су экожуйесінде мекендейтін организмдер жне сімдіктермен корректенеді. Табии су оймаларына тскен биогенді элементтерді серінен фитопланктондарды, cipece кгілдір-жасыл, жасыл жне ызыл балдырларды, сонымен атар жоары сатылы су сімдіктеріні cin дамуы рлейді. Бл органикалы заттар балдырлар мен баса да судаы сімдіктерді массасыны кобеюіне кеп соады. Аталан организмдерді 6pi аэробты, олар дем алуа судаы epireн оттегі олданылатындарына байланысты оттек млшеріні жетіспеушілігі пайда болады.
Су оймаларыны эвтрофтануына негізгінде лесін осатын факторта
топыра эрозиясын, ауылшаруашылыында минералды тыайтыштарды кп пайдаланылуын, фосфорлы детергенттерді (cipece жоары активті
синтетикалы заттектер) ке олданылуын, мал шаруашылыы алдытарыны алай болса солай тасталуын, ышылды жабыр тудыратын асиеті бар ауаа тасталатын заттектерді жне т. б. жатызуа болады.
Суларды радиоактивті заттармен ластануы лкен ауіптілік туызады.
Мысалы, тіршілік белгісінен ада болан Маыстау жеріндегі ошар ата клі лі кл деп аталады, оны тбінде радиоактивтілігі бар 104 миллион тонна клеміндегі ндіріс алдытары шгіп жатыр. Осындай кп млшерде алдытарды пайда болуына себеп болан уран кенін дейтін химия кешені рамындаы ккірт ышылы зауыты, химия-гидрометаллургия зауыты сияты ксіпорындар. Олар здеріні алды сулары мен оыстарын ешбір залалсыздандырмастан, табии ойпана аызып отыран. Кннен-кнге клдегі су дегейі тмендеп, жаалау ашылып, осы жадайды салдарынан раан улы тозадар желмен ктеріліп, Атау аласы мен жаын мадаы елді мекендерді, саяжайларды жер, уе бассейіндерін, теіз айдынын ластап, адамдар денсаулыына, сімдіктер мен жануарлар дниесіне атер тндіру ayini
кшеюде. Аймата тыныс жолдары, тepi абаты, аллергия т. б. аурулармен ауыратын адамдарды саны кбеюде.
алкыма атты блшектер туракты суспензияларды тзілуіне себебін тигізіп, суды тpi мен млдірлігін тмендетін, судаы сімдіктерде жретін фотосинтез процесін тегжейді.
Табии сулар жылу энергетика ндірістерінен шыатын жылы ааба суларымен де ластанады; су объектілеріндегі температуралы режим згереді, бл санитарлы талапа сйкессіздікті орын алуына кеп соады. Суаттарда су температурасы ктерілген сайын epireн оттекті млшері тмендеп отырады, суды ластайтын оспаларды улылыы жоарылайды, биологиялы тепе-тедік бзылады, организмдерді трлік рамы ауысады, мысалы балдырларды.
зен, кл, теіз жне мхиттарды ластану дегейі кейбір жерде
ктерілгені соншалыты, оларды з-здігінен тазалану абілеті жетіспейтін жадайа жетті. азіргі кезді зінде кейбір елдерде тщы суды тапшылыы аны сезіне басталды, сондытан тщы суды таза стау, оны ластамау, орынды пайдалану, немдеп жмсау мселелері бкіл халыкты ккейтесті меселеге айналып отыр.
Атмосфераны ластануымен салыстыранда су жйелеріні ластануы лкен ауіп тндіреді, оны себебі: ауадан rpi сулы ортада здігінен тазалану, яни регенерация процесі те баяу жреді; су оймаларын ластайтын кздерді атары да кбейе тседі. Оны мысалы ретінде азастанны кейбір ipi су
ресурстары кздерін - Арал мен Балаш клдеріні жадайын келтіруге болады.
Лекция № 4