Таырып: 4.азастан Республикасыны су ресурстарын олдану мселелері
Республика территориясында зындыы 10 км-ден асатын 8 мынан астам зендер бар. Оларды ішіндегі ірілері – Ертіс, Жайы, Сырдария, Іле елімізді шеткі айматарын басып теді. Ертіс, Есіл, Тобыл зендеріні су дегейі тмен, кктемде ана жайылып аады. Елімізді басты зендерінде Жайы, Ойыл, лкен жне Кіші зен, Жем, Тобыл, Есіл, Торай, Ырыз, Нра, Шідерті, Сілті, Сарысу, араертіс, Ертіс, Арыс, Сырдария, Талас, Шу, Іле, аратал, Асу, Лепсіні жатызуа болады. Таудан басталатын лкен Алматы, Кіші Алматы, аратал, Есік зендерінде сел тасындары болып трады.
Егістіктер мен шабындытарды суландыру, нерксіпті жне трмысты ажетті сумен амтамасыз ету шін салынан каналдар да бар. Оларды ішінде Ертіс-араанды-Жезазан (пайдалануа берілген зындыы 500 км), Арыс-Тркістан (зындыы 200 км), Бген-Шаян (зындыы 29 км) Шыршы (зындыы 70 км), Жаадария (зындыы 600км) азалыны о жа (зындыы 120 км), жне Сол жа (зындыы 80 км), Басара (зындыы 48 км),ызылорда су торабыны о жа (зындыы 80 км) жне сол жа (зындыы 70км), Шиелі-Телікл (зындыы 90 км), Шиелі-Шіркейлі (зындыы 139 км), Кксу (зындыы 103 км), Лепсі (зындыы 39 км), Шу (зындыы 82 км) каналдарын айтуа болады.
азастанда клемі 1 гектардан асатын 48262 кл бар. Оларды орташа тередігі 1-8 м аралыында боланымен кейбіреулері онан кп тере. Мысалы Алаклді тередігі 45м-ге дейін, лкен Шабаты клі -37 м-ге дейін, Шортанды -31, Маракл -27, Балаш -26 м.
Клдерді ішіндегі е лкені Балаш, зындыы 605, ені 74 км, жиналан су клемі 112 км³. Екінші орында Алакл зындыы 104, ені 52 км, су клемі 56,6 км³. Олардан баса ірі клдер атарына Сасыкл, ялы, Теіз, Сілетеіз, лкен арой, Кіш арой, Шаалалытеіз, Теке, смрын, Маракл, Шалар, Аралсор, Сарыопа, амыстыбас, Арыс, ызыа, Жалаулы, арасор, Индер клдерін осуа болады.
Барлы клдерді су клемі 190 км³, оны ішінде тщы (тзы 1 гр/л) сулар тек 20 км³ шамасында ана. азастанда 4 мынан астам бгеттер мен бгендер бер. Оларды жалпы клемі 10 мы км² де, су млшері 90 км³ шамасында.
Бгендер негізінен нерксіп орталытарын су жне электр уатымен
амтамасыз ету, маайдаы жерлерді суландыру шін салынан. Оларды ішінде ірілері Бтырма, апшаай, Шардара, Бген, Теміртау, Сергеев бгендері, шыындары – Алакл, Теріс Ащыбла, Жемсау, амыскл, Орал, Тайкешкен, Желуар, аратомар, Шербайнра, Кегір, Сарышыана, Крт, Теле, Шырой, т.б. бгендер.
азастанда екі теіз бар. Арал теізі, зындыы 428 км, ені 235 км,
суыны клемі 1000 км³, е тере жері 67 м болатын. азіргі клемі жнінде наты млімет жо. Теізге йылатын зен суы 76 км³-ден -42 км³-ге дейін азайып, німді кп беретін, суы саяз, балытар уылдыры шашатын шыыс жне отстік жаалау рап, істен шыан со, теіз жануарларына лкен нсан келуде. Аралды азіргі айылы жадайы дние жзін аладатып отыр. Каспий теізіні азастан жеріндегі зындыы 2430 км, теізді е тере жері 1025 м. Мнда сімдіктерді 500, балы пен баса жануарларды 854 трлері бар. сімдіктері негізінен ккжасыл балдырлар. Соы кезде ызыл оыр балдыр да се бастады. Жануарлар дниесінен мекре тымдас балытарды, майшабатарды, кк серкені, сазанды, табанды, ит балытарды кездестіруге болады. азастанда жерасты суларды маызы лкен. Олар тау жйелерінде, Сарыарада, шл жне шлейт алаптарда кездеседі. Жыл сайын осылатын су млшері 40 миллиард м³ шамасында деп бааланады. азір 15 облыс орталыы, Алматы жне Ленинск алалары, 150 ндіріс жне аудан орталытары мен алалар жерасты суын пайдаланып отыр. Егістіктер мен шабындытарды суландыруа да жмсалады. Жерасты суларыны ішінде ртрлі ауыруларды емдеуге жарайтын шипалы сулар да аз емес. Алма-Арасан, апал-Арасан, Сарыааш, Барлы-Арасан, Жаркент-Арасан т.б. курорттар жерасты минералды сулары пайдаланады. Соы жылдары сері кшті радиоактивті, кмірсутек, темірлі, азотты, сілтілі т.б. шипалы сулар табылады. кінішке орай, азастан жер асты сулар орынсыз жмсалып, шашылып,
тгіліп, елге пайдасыз болып жатан жйлар да аз емес. зеннен аатын
скважиндер жабылмай, су сай-сала аып, ысырап болып жатыр. Ленинс
аласында орналасан Ресей скерлер тобы 13794 гектар жерді оанлоы жасап алып, онда 160 су тартатын скважиналар тобын салып, жыл сайын 3 миллион м³ жерасты тщы суларын бырмен зендеріне кетіп жатыр. Соны салдарынан Жалааш т.б. аудандарды шаруашылытары пайдаланып жрген скважиналарынан су шыпай, олар ауыз сусыз алды. Су кздерін таза стау мселесі бізде де оып тран жо. Алматы аласыны кшелерімен тетін лкен Алматы, Кіші Алматы, Весновка, арасу зендерінде мнай німдерінен баса да зиянды алдытар кп. Автобаздарды, тері комбинатыны, аладан жоары канализациясы жо елді мекендерді алдытары зен суларын ластайды. 80-шы жылдары Жамбыл облысыны химия ксіпорындарында бірнеше
рет апат болып, оларды уытты німдерін маайдаы клдерге йып "лі" клге айналдырды.
араанды облысында Нра облысы сынап алдытарымен уланып адамдар мен оршаан ортаа те ауіпті болып отыр. Жайы зеніне Ресей мен азастанны химия, металлургия жне мшине жасайтын ксіпорындары тазаланбаан алдытарын тгуде. Осыны салдарынан те баалы мекре балытар ры шашатын алаптар уланып Атырау ірі кп зиян шегуде. Ертіс зені мен оны салалары Шыыс азастан, Семей, Павлодар облыстарыны тсті металлургия, рылыс материалдары, ааш, тері жне жн деу ксіпорындарыны алдытармен улануда. Сырдария зені збекстан мен азастанны мата, кріш егістіктерінен, химия жне мшине жасау ксіпорындарынан уытты алдытарды кп алуда.
Республика ішінде ш те ажап су оймалары орналасан. Олара Арал
жне Каспий теізі, Балаш клі жатады. Оларды гидрогеологиялы
сипаттамалары (20002 ж бой.) тмендегі кестеде берілген. Арал теізі Орталы Азияны далалы блігіні солтстік бетінде збекстан мен азастан аралытарында орналасан. Ол 68 мы.кв.км алып жатыр.Ол клемі бойынша Каспий теізінен кейін екінші орынды, Жоары (Канада, США) жне Виктория клінен (Танзания, Кения, Уганда) кейін
тртінші орында тр. Сондытан да халы оны теіз деп атайды. Каспий теізіні зындыы 428 км жне ені 234 км, максималды тередігі 69 м, ал клемі 1064 км3. aзipri кезде азастандаы экологиялы ауыр апат зардаптарыны салдарынан Арал теізі жаалаудан 100 шаырымны стінде шегініп кеткені белгілі. Осыан байланысты теіз табанында клемі 2 млн. а астам Ам атты кеестік пайда болды. Сол манан р жыл сайын 75 млн. т тзды дауыл ктеріп кетіп останай, Солтстік азастан, Павлодар таы баса облыстарды жеріне таратуда. Арал теізіні тздары соы жылдары Тркияны шай плантациясына елеулі зиян келтіруде. Америка алымдары Арал тздарыны Солтстік мзды мхита жеткенін жазып жатыр. Енді оны зардабы Сібірді орманына, ндістан мен Пкістанны жне баса да елдерді сем абиатына зиянды cepiн тигізетіні туралы ылыми болжамдар айтылуда.
Балаш клін тілге тиек етсек, ол республика экономикасы мен экологиясына орасан зор зиян келтіруде. Балаш клі жыл бойына тек Іле зенімен ана 23 мы т жеіл органикалы заттектермен, 8 мы тоннадай минералды азотпен, 5 мы т фтормен, 2 мы т темірмен, 1,5 мы т бормен, 0,7 мыт броммен, 70т минералды фосформен, 60т пропанамидпен, 3,4т дихлоранилинмен, т. б. улы заттектермен ластанады. Мнымен оса Балаш кліне металлургия комбинаты су шайындыларын, улы заттектерді оспасын жіберуде. Осылайша екінші Аралды олдан жасап алуымыз да ммкін.
Каспий теізіні де азіргі кезде экологиялы трыда зардап шегуде. йткені Каспий теізінен ірі мнай орлары табылды. Осыан байланысты кен орындарын игеру жмыстары басталып кетті. Сондай-а танкерлермен мнайды тасу кезінде, брылау жмыстарын жргізу кезінде теізді ластануы байалып отыр. Осыан байланысты теіз биоресурстары згерістерге шырауда.
Су o6ъeктілерін ластанудан орайтын шаралара:
• сусыз жне суды аз млшерде олданатын технологияларды
жне сумен жабдытауды тйык айналуын;
• тиімсіз сыраптанып жмсалатын су клемін жаа технологияларды ендіру арылы азайтуды.
Сонымен су орларын орау, ымды пайдалану жолдары ретінде келесі шараларды олдану ажет:
- айналмалы су жйесімен жне сусыз технологиямен жмыс істейтін
ксіпорындарды кбейту;
- мшинелерді, жабдытарды, ондырыларды су орнына ауаны пайдаланып салындатуа кшу;
- ндіріс ксіпорындарда, коммуналды-шаруашылытарда су тазалайтын
ондырылар орнатып, лстаан су алдытарын тгел тазалаудан ткізу;
- техникалы ажетке, кше, мшине, жабдытар жууа таза су пайдалануды тотатып, бір рет тазартудан ткен суларды жмсауа кшу;
- зендер, жыралар, балытардн басталатын батпатарды ратуа, ластауа, шаруашылы ажетіне пайдалануа тыйым салу;
- биологиялы, химиялы, физикалы тазалау зенге, клге жібермей, айта пайдалану немесе егістік жерлерді суаруа жмсау;
- су тазалайтын ондырылары жо ксіпорындарды пайдалануа тыйым салу.
Жаа ксіпорындар салмас брын экологиялы сараптан ткізіп, табии ортаа, су орларына жасайтын зиянды серін кн ілгері біліп, оларды болдырмауа шара олдану;
- ндірістік ажетке жмсалатын су сатулы болуы керек. Шектен тыс жмсаан ксіпорындар айып тлеуі дрыс;
- клдер мен су оймаларында озышпен жретін айытара тыйым салу;
Су орларын орау жмыстарын басару тиісті мемлекеттік орындара
жктеледі. азастан Республикасыны Министрлер Кабинеті мен жергілікті кімдеріне су орларын тымды жне немді пайдалану, оларды таусылудан сатау, суды зиянды рекеттеріні (тасын, тздану т.б.) алдынл-алу міндеттері жктелген. Геология жне жер ойнауын министрлігі жерасты суларды таусылмауын, ластанбауын жне немді пайдалануын жне немді пайдалануын баылайды. Су шаруашылыыны жніндегі мемлекеттік комитет жер бетіндегі су орларыны саталуын, немді жмсалуын баылайды. Жергілікті су инспекциялары арылы мемлекеттік маызы бар су орларын пайдалануды жне орауды басарады. азастан Республикасы мхит пен теіз суларын ластанудан сатау жніндегі халыаралы келісімдер мен шарттара осылып, оларды орындауа уде берді.
Лекция №5