Таырып: 9.Табии ресурстарды тиімді пайдалану жне табиатты орау ережелері
Табиатты тиімді пайдалану – бл леуметтік процестерден ажырамайтын тарихи жне диалектикалы процесс. оршаан ортаны орау жне табии ресурстарды немді пайдалану мемлекеттік маызды міндеттерді бірі. Табиат орау ыы – табиатты орауа байланысты оамды атынастарды реттейтін ыты нормаларды, ережелерді, талаптарды жиынтыы. Организмдер мен оларды бір тобы жне бірге трлі тобы белгілі бір жерді оныстанып мір среді, сол ортада табиатпен жне зара байланыста болады.
Табии орта оршаан ымына адамдар мен жануарлар, сімдіктер мен баса да тірі жндіктер мір сретін мекен-жй, ондаы жер-су, ауа мен жел, жылы мен суы, ас пен орек жатады.
оршаан орта тірі жне лі табиаттан ралан, зара тыыз
байланыстары бар бірттас жйе. Табиатта болан барлы былыстар мен згерістер осында теді.
Табиат байлытарын есепсіз, баылаусыз жмсауа болмайтынын,
оршаан орта блініп, істен шыуы оай екенін адамдар ХХ асырды
алашы жылдарынан тсіне бастады. Сол кезден бастап оршаан ортаны орау деген ым пайда болды.
Бл ым, уелі жануарлар мен сімдіктерді жойылып кетуден, табиатты ымбат ескерткіштерін ираудан орауды білдіреді.
Сондытан, оршаан ортаны орау жануарлар мен сімдіктер дниесін азып-тозудан, жойылып кетуден, азбалы кендер орларын таусылудан, талан-тараж болудан, ауаны, топыраты, зендерді, клдерді, теіздер мен мхиттарды ластанудан, ысырап болудан сатау болып табылады.
Табиатты орау проблемалары р елде р трлі. Тіпті кейде баса елді іс-рекетінен де зиян кріп жатады.
Ауаны, зен, теіз суларыны ластануы мемлекеттік шекараа тотамай желмен, аын сулармен тіп, бір елді зиянды алдытарын мыдаан километр ашытыта жатан жазысыз екінші елді ауасын, суын, топыраын, орманын ластап, оны тазалауа кп аржы мен кш жмсауа мжбр ететіндігі белгілі.
Табиат орау арзана тспейді. Кп аражат жмсалатын крделі проблемаларды шешу бір елді ана олынан келмейді. Сондытан бірнеше мемлекеттер осылып, зара шарт жасалып, тез уаытта жне арзан баамен сондай жмыстарды орындауа ммкіндік алады.Сйтіп оршаан ортаны орау бір айматы немесе бір елді проблемасынан кп елге атысы бар, лемдік проблемаа айналады. Соы жылдары кптеген мемлекеттер халыаралы келісімдерге конвенциялара, шарттара атынасып, табиатты бірлесіп орауа келісті. Онда сімдіктер жне жануарлар дниесіні жойылып кету аупі тнген трін орау, теізден балы пен баса жануарларды аулау млшері мен мерзімі туралы келісімдерге ол жетті.
Табиат жадайын немі баылап отыратын халыаралы йымдар мен одатар рылды. Олара мше болан мемлекеттер халыаралы йым жарыларын мойындап, міндетті трде орындауа келіседі. Жары талаптарын орындамаса немесе бзса жауапа тартылады. Табиат байлытарын орау, пайдалану жне алпына келтіріп отыру жнінде р мемлекет зіні задарын абылдап, мемлекеттік орындар мен азаматтарды оны толыынан орындауын ата адаалап отырады. Министрліктер, мемлекеттік комитеттер, жергілікті кімдер заны орындалуын йымдастырушы жне баылаушы міндетін атарды. Ксіпорын, жым, мекеме басшыларынан, жеке азаматтардан за талаптарын уаытында орындалуын талап етіп, кнбегендерін жауапа тартады.
Туан табиатты орау мселелеріне экономикалы мекемелер, хы
орау, орындау орындары жне оамды йымдар да атысады.
Міне, сондытан табиат жмыстары тек мемлекетті ана міндеті болып оймай, оан бкіл жртшылы, барлы азаматтар атысуы ажет.
Сонымен, оршаан ортаны орау деген ыма табиат байлытарын
сатау, тымды пайдалану, алпына келтіріп отыру туралы, ортаны зиянды алдытарымен, уытты жне баса да тіршілік шін ауіпті заттармен ластанудан орау жнінде абылданан мемлекеттік задар, аулылар, экономикалы мекемелер, хы орау жне йымдарды ережелері мен нсаулары, халыаралы жне мемлекеттер аралы келісімдер, конвенциялар, шарттар кіреді.
Мемлекеттік задар мен халыаралы шарттарда кзделген табиатты сатау жніндегі шаралар жинаын оршаан ортаны орау деп атайды.
Табиатты орау- бл жалпыа орта шаруа, оны тек ртрлі салалар мен техникалар мамандарыны бірігіп жмыс істеуі нтижесінде іске асады. оршаан ортаны ксіпорындарды зиянды ыпалынан орауды е тиімді тсіліне шыыны аз жне шыынсыз технологияа ту, ал ауыл шаруашылыы жадайында арамшптер мен блдіргіштермен кресу кезінде биологиялы тсілдерге кшу. Бл рине крделі технологиялы, конструкторлы жне экономикалы міндеттер кешенін олдануа мжбр етеді. ндірісті эколизациялау келесі баыттарда жргізілуі тиіс: технологиялы процестерді жетілдіру жне оршаан ортаа зиянды алдытар мен оспалардегейін азайтатын жаа жабдытарды ойлап табу; барлы ндірістік німдер мен нерксіптерді экологиялы сараптама жасауды енгізу; зиянды, улы жне пайдалануа келмейтін алдытарды ауыстыру; оршаан ортаны орау шаралары мен дістерін осымша дістерді енгізу. оршаан ортаны орауды осымша тсіліне тазалау жабдытарын олдану жатады, олар: газ латырылыстарын, ааба суларды тазалау жйелері мен аппараттары, газды оршаан ортаа латыру кезінде дауысты азайтатын аппараттар. Осы келтірілген шаралар оршаан ортаа латырылатын зиянды заттарды азайтып, табии ресурстарды толытай пайдалануа ммкіндік береді. Осылайша, табии ресурстарды тиімді пайдалану жне оршаан ортаны сапасын амтамасыз ету ылымны ртрлі облысында жне техникалар саласында жмыс істеп жрген мамандар шешуі тиіс жалпы міндеттер болып табылады. Инженерлік-экологиялы шаралар ндіріс жмысы кезінде табии ресурстарды тиімді пайдалануа жне оршаан ортаны ластануын болызбайтын табии-ндірістік жйені руды жоспарлайды. Инженерлік-экологиялы шаралара шараларды 3 тобы жатады: инженерлік, экологиялы жне йымдастыру. Инженерлік шаралар табии ортаан нерксіптерді зиянды серін азайту масатында ндірісте олданылып жатыран техникаларды, машиналар мен аппараттарды жетілдіруге жне жаа технологиялар ойлап табуа баытталан.
Инженерлік топа кіретін шаралар йымдастыру – теехникалы жне технологиялы болып блінеді. йымдастыру-техникалы шаралар ндірісті технологиялы регламентін сатауа баытталан, латырылатын газдар мен ааба суларды тазарту процестерін, жабдытарды дрыс жмыс істеуін жне уаытында жндеу жмыстарыны жргізілуін адаалайды. Ірі жне крделі ндірістер біршама тиімді жмыс істейді, йткені процестерді берілген режимінде траты жмыс істейді, шыындар да траты жне зиынды заттарды бірден латырмайды. Ірі кспорындар баса лкен территорияларда жне жан-жата орналасан ксіпорындара араанда жеіл басарылады. Мндай нерксіпорындарында технологияны жетілдіруге кп ммкіндік болады жне зиянды заттарды млшерін тазалау жабдытарын олдану арылы азайтуа болады. Технологиялы шаралара зиянды заттарды латырылысыны арындылыын анытайтын сер ету кздеріні сипаттамалары мен крсеткіштерін згерту жатады.
Инженерлік шараларды іске асыру шін ндірісті модернизациялау шін, зиянды заттарды латырылысын болызбау, тазалау, стау немесе оршаан ортаа ауіп тндірмейтіндей шамада шыарылуын амтамасыз ететін жабдытар енгізу шін осымша шыындарды айта арау керек. Экологиялы шаралар табии ортаны ластануы кезінде зін-зі тазалауын жне алпына келуін амтамасыз етеді. Экологиялы шара екі топа блінеді:абиотиялы жне биотиялы.
Абиотиялы шаралар биосфераны барлы раушыларында жретін табии, физикалы жне химиялы процестерге негізделген, соны негізінде зиянды антропогенді сер ету аупін азайту, оны зардаптарын азайту немесе жою.
Биотикалы шаралар ндіріс сер ететін аймата экологиялы жйелерді жмыс істеуін амтамасыз ететін тірі организмдерді пайдалануа негізделген. Олара биологиялы рекультивация, ааба суларды биологиялы тазалау, арнайы сімдіктер пен микроорганизмдерді кмегімен топыраты ластануын жою, ластаушы заттарды айта деу шаралары жатады. Биотикалы шаралара ластанан жерлерді здігінен алпына келуі де жатады. йымдастыру шаралары брын рылан немесе рылатын табии-ндірістік жйені басаруа, рылымына байланысты келеді.
Лекция №10