Таырып: ртрлі саладаы табиатты пайдалану технологиялары жне оларды оршаан ортаа тигізер сері

10.1 Кен ндірісіні оршаан ортаа сері

10.2 алдысыз ндіріс концепциялары

Соы жз жылда ндіріс жоары арынмен дамып келе жатыр.ндірісті дамуы нтижелерінде адамны трмыс-тіршілігіне ажетті заттар алынанымен, пайдалы азбаларды ндіру технологиясы ртрлі келеді.

1. Жанатын отын-энергия оры – кмір, мнай, газ, жаныш тата тас,

шымтезек; Жанатын-отын энергия оры бойынша кмір, шымтезек жне жаныш тата тасты ндіру технологиясы мнай мен газды ндіру технологиясына араанда згеше келеді.

Бастапыларын ашы немесе шахталы трде ндірсе, мнай мен газды

ыларды кмегімен ндіреді.

2.Рудалы пайдалы азбалар – ара жне тсті металдар, ымбат баалы,

сирек кездесетін, т.б. металл кендер. азастан шін рудалы пайдалы азбалар – екінші дние жзілік соысынан кейінгі жылдары ана пайда болан ауыр нерксібіні салыстырмалы трдегі жас сала. азастанда шойын, болат, бйымдарды илемдеу жне ферроорытпа ндіріледі. Металлургия - зіні негізгі німдерін екінші рет айта деуді аяталан кезеін амтамасыз ететін аламат сала жне сонымен бірге баса салалар мен ндірістерді алдытарын кдеге жаратуа абілетті болып табылады. ара металлургияны ірі ксіпорындары ішкі технологиялы байланысыны трі бойынша металлургия-энергохимиялы комбинаттарын сынады. Болатты тотаусыз юуы азіргі кездегі металлургияны бірден-бір ірі жетістіктері болып табылады. Оны пайдалану ндірістік процессті айырыша жеілдетеді жне ю процессінде толы механизациялау жне автоматтандыру шін жадай жасайды. Ірі болатты балыту зауыттары бірттас ірлерді экономикалы л-ауатын анытайтын ксіпорындар болып табылады. Яни, бар жоы ш конверторлы болатты балыту пешінде жылына 5 млн.т жуы болатты балытатын «Миттал Стил Теміртау» А (брыны араанды металлургиялы комбинаты) траты жмысы жоары білікті он мы мамандара ызмет крсететін біратар ірі ксіпорындарды ауыртты жне келісілген жмыстарын талап етеді. Электро энергиялы ндірушілері мен жеткізушілерді, сондай-а темір жол жне автоклік жолдарыны жктемесін есепке ала отырып, араанды кмір шахтасыны, руда кенін жне останай, араанды, Амола жне азастанны баса облыстарыны флюсты осындыларыны ызметін йлестіруді талап етеді. ара металлургияда азіргі кездегі материалдарды алуды жаа технологиясын ру кмірсутекті тмен легірленген,таттанбайтын жне болатты баса маркаларынан жоары тзімді жне икемді срыптап атауды алуды технологиясын зірлеуге жадай жасайды. Мндай німдерді шыару срыптап атау импортыны клемін ысартуа жадай жасайды жне болашата оны экспорттау, инновациялы дамуды амтамасыз ету шін негіз болуы ммкін.

3.Бейруда пайдалы азбалары – химия шикізаты (минералды тздар, гипс, ккірт, апатит, фосфорит, т.б.), ота тзімді материалдар, рылыс

материалдар шикізаты, семдік тастар, т.б.

азастанда бейруда пайдалы азбаларды игеру жмыстары да жзеге асады. Бейруда пайдалы азбалардан-калий тзы, барит, фосфорит, флюорит, натрий сульфаты, ас тзы, асбест, каолин, вермукулит, ота тзімді саз, доломит, ктас, кварцит, саз м; рылыс материалдарынан-дала шпаты, шыны жасайтын мдар, гипс, мрмр, гранит, лутас, минералды мата шикізаттары (порфиний, туф, базальт, лейцит) орлары бар.

Пайдалы азбаларды ндіру жерді ластаумен, жерді топыра орналасан беткі блігін бзумен жне сімдіктерді жоюмен бірге жреді. Пайдалы азбаларды ндіру нтижесінде оршаан орта алдытармен, ндірісті бралы суларымен ластанып, адамзат шін экологиялы апат аупін туызуда.

Тау ндіруші ндіріс – ауа кеістігі мен жерді ластаушыларды ішінде кш басшысы болып табылады. Кен орындарын пайдаланудаы таы бір осымша сер ету трмысты жне ндірістік шаруашылыты ру, жолдарды салу, ндірілген материалдарды тасымалдау, энергиямен амтамасыз ететін жйені жргізу жне шгінді стіндегі жерлерді алып тастау кезінде жреді.

Химия ндірісіні дамуы

1.Атмосфераа зиянды заттар шыарады. 6 миллион химиялы осылыстар бар, соны 40 мыы адама зиянды, ал 12 мыы ауіпті болып саналады. рбір люминесцентты лампада 150 мг сынап болады. Бір сынан лампы ауаны 500 мы м3 –ын ластайды.

2.Табии заттарды синтетикалы заттармен ауыстыру ктпеген зияндара

келіп сотырады. Мысалы, суорына сабын тсіп кетсе, табии майлар

осындысы негіз болатын сабыннан су тез тазарады, алайда суа синтетикалы жуыш зат тссе, онда ккжасылды балдырларды кбеюіне келіп сотырып, су лі суа айналады. Мнай жне химия ндірісі ксіпорындары ртрлі ауіпті заттарды кзі болып табылады. Олара ерітінділерді, аминдерді, альдегидтерді, хлор, оксидтер, ккірт, азаот, фосфор осылыстары жне сынап жатады. Ккірт ышылы ндірісінде ккірт оксиді жне баса да ккірт осылыстары латырылысы болады.

Азот ндірісі кніне ауаа 2-5 тонна азот оксидін латырады. Кен ндірісіні оршаан ортаа сері тікелей жне жанама (сурет 8.1) трде

болады.Тікелей сер ету нтижесінде пайдалы жер клемі азаяды, топыра абаты антропогенді жне техногенді сер етулер нтижесінде бзылып, сімдіктер жойыла бастайды. Нтижесінде жер ыртысы мен абаты формасыны згерісі пайда болады.

Жанама сер ету су абаты режиміні згеруіне, атмосфераны ртрлі ндіріс алдытарымен ластануына, жер асты жне жер сті суларыны блінуіне, табии згерістерді пайда болуына байланысты жабыр сулары, тасындар кбейіп жерлерді сулануына, кейін батпатануа келіп сотырады. Осыан байланысты халыты ауыру дегейі сіп, ел ішінде ртрлі жпалы аурулар кптеп пайда болады.

 

10.2 алдысыз ндіріс концепциялары

ндіріс жне пайдалану алдытары трмысты, ндірістік, ауыл

шаруашылы, рылыс жне т.б. болып блінеді.

Агрегатты жадайына байланысты алдытар атты, сйы жне газ

трінде болып блінеді. алдытар атмосфералы ауаны, жер асты жне жер сті суларын, топыра пен сімдіктерді ластаушы кз болып саналады.

Трмысты (коммуналды) алдытар трмысты жадайда пайда

болады. Оларды кп блігі атты заттармен- З (пластмасса, ааз, шыны, тері жне т.б.) жне тама латырындылары трінде кездеседі. Алайда олар сйы (трмысты-шаруашылы тріндегі сулар) жне газ трізді (ртрлі газдар латырылыстары) трде де кездеседі.

ндірістік (нерксіптік) алдытар () - німді ндіру немесе жмыс жасау кезінде толытай немесе жартылай пайдалану асиетінен айырылан шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар алдытары. Олар атты трде (металдар алдытары, пластмасса, ааштар жне т.б.), сйы (ндірістік ааба сулар, пайдаланылан органикалы еріткіштер жне т.б.) жне газ (ндірістік пештерді, автомашиналарды латырылыстары жне т.б.) кйінде кездеседі. ндірістік алдытар жартылай террикондарда, йрытысатаыштарда, жарытарда болады. алайда кму полигондарыны жетіспеушілігінен рхсат етілмеген йінділерге (свалка) тасталынады.Оларды тек бестен бір блігі ана зиянын туызбай, сііп жоалады.

ауіпті алдытар- рамында ауіпті асиеті (токсикологиялы, жарылу, инфекциялы, жануы ммкін)бар алдытар жне де олар табии оршаан орта мен адамдар денсаулыына ауіпті келеді.Олара металды жне гальванды шламдар, шыны абатшалары алдытары, асбест алдытары, шадар, ышылды шайырлар, гидрондар жне дегтяны айта деу алдытары жатады. Радиоактивті изотоптары, диоксиндер, пестицидтер, бенз(а)пирен жне баса заттары бар алдытар те ауіпті.

Радиоактивті алдытар (РА) – ядерлі энергетика, соыс ндірісіні жне нерксіпті баса салалары, денсаулы сатау ндірісіні алдытар, оларды рамында бекітілген шамадан арты радиоактивті изотоптар концентрациясы бар. РА ртрлі белгілерге байланысты жіктеледі: агрегатты жадайа байланысты атты, сйы жне газ трінде; бліну кезеінде ыса мір сретін (жыла жетпейді), орташа мір сретін (1-ден жылдан 100 жыла дейін) жне за мір сретін (100 жылдан арты мір сретін); зіндік рекеттілігіне байланысты рекеттілігі тмен (0,1 Ки/м2 тмен) жне рекеттілігі жоары (1000ки/м2); сулелену рамына байланысты -, -, - жне нейтронды сулелену болып блінеді.

Табии ресурстарды тиімді пайдалануды негізгі баытына аз алдыты жне алдысыз технологияны ойлап табу жне пайдалану жатады. Тіпті табии айналымды процестерді зі де алдысыз жрмейді. алдыы аз жне алдысыз технологиялы процестер жне жйелер табиатта болып жатан процестерді табии жрісін бзбау шін жргізілуі тиіс. Табии айналымдар тйы кйде болады. табии экожйеде заттар мен энергия тымды жмсалады жне кейбір организмдерді алдытары басаларды мір сруіне ммкіндік береді. Антропогенді заттар айналымы тйы емес, йткені ол табии ресурстарды кп шыындарымен, оршаан ортаны ластайтын кп алдытармен сипатталады. Тіпті е туір деген тазалау ондырысыны зі бл проблеманы шеше алмайды, йткені крес оны зардаптарымен емес,проблеманы пайда болуы себебіне байланысты. Сондытан да антропогенді айналым тйыталуы шін алдысыз жне биотехнологияа кшу ажет.

Табии ресурстарды айта пайдалану, оларды тиімді пайдалану, шикізат пен оларды энергиясын немдеуге, алдытарды пайда болуын болызбау шін аз алдыты технологияны олданан дрыс.

Зиянды алдытарды санын азайту жне оларды оршаан табии ортаа серін тмендету масатында олданылатын шаралар кешеніне келесілер кіреді:

- екінші материалды ресурстарды ндіру масатында алдытарды айта деу жйесін ойлап табу;

- бралы суларды тазарту негізінде су айналымы циклын жне алды сусыз технологиялы жйені ойлап табу;

- оларды айта пайдалану талаптарына сай німні жаа трін жасау жне шыару;

- алдытарды пайда болуына ммкіндік беретін технологиялы кезедерді ысартатын немесе жоятын жаа ндірістік процестерді жасау.

алдыы аз жне ресурстарды немдеу технологиясын йымдастыру

бойынша келесідей сыныстар сынылды:

- барлы ндірістік процестер ртір технологиялы кезеде алды пайда болып, шикізат жоалатын боландытан технологиялы кезедер санын минимума дейін азайту;

- технологиялы процестер здіксіз жруі тиіс, бл шикізат пен энергияны

тиімді пайдалануа ммкіндік береді;

- технологиялы жабдыты бірлік уаты оптималды трде болуы тиіс,

бл пайдалы сер екоэффициентіні максималды мнге ие болуына жне

шыынны тым аз болуын амтамасыз етеді;

- жаа технологиялы жабдытарды жасау кезінде олырды автоматты жйеде компьютерлік техника базасында олдануды арастыру ажет, ол

зиянды заттарды латырылысы аз технологиялы процестерді енгізуге

ммкіндік береді.

- ртрлі технологиялы проценстер кезінде блінетін жылуды тиімді

пайдалану ажет, бл ресурстар энергиясын, шикізатты немдеуге жне

оршаан ортаа жылулы сер етуді тмендетеді.

 

Лекция №11