Басару дістері
Басару дістеріні жіктелуі жне басару жйесі
Басару принциптерін жне функцияларын жзеге асыру ртрлі дістерді олдану жолдарымен жзеге асырылады.
Басару дісі – бл йымны ала ойан масатына жетуі шін басарылатын объектіге сер ету дістері мен тсілдеріні жиынтыы.
«діс» сзі – грек сзінен шыан (methodos), аудармасы андай да бір масата жету тсілі дегенді білдіреді. Басару дістері арылы басару ызметіні негізгі мазмны жзеге асырылады.
Басару дістерін сипаттай отырып, оларды баыттылыын, мазмнын жне йымдастыру формасын ашып крсету керек.
Басару дістеріні баыттылыы басару жйесіне (объектіге) баытталан (фирма, блім, блімше, компания).
Мазмны – бл сер ету тсілдері мен дістеріні спецификасы.
йымдастыру формасы – бл наты алыптасан жадайа сер ету. Бл тікелей немесе жанама сер ету болуы ммкін.
Басару практикасында бір мезгілде бірнеше дістерді жне оларды комбинациясын олданады. Экономикалы дебиеттерде басару дістеріні мазмны, сер ету объектісі жне жіктелуіне берілген бірыай тсінтемесі жо. Бір авторлар басару дістерін оларды мазмнына, баыттылыына жне йымдастыру формаларына байланысты жіктейді, бл мні бойынша басару жйесіне кімшілік, экономикалы жне леуметтік сер етуді білдіреді. Басалары сер ету тсілдеріне байланысты жіктейді. алай боланмен де басару дістері бірін-бірі толытырып трады жне немі динамикалы тепе-тедікте болады.
Басару дістеріні баыттылыы барлы уаытта бір – олар ебек ызметіні р трін орындайтын адамдара баытталан.
Басаруды наты бір дісінде мазмны да, баыттылыы да жне йымдастыру формасы да белгілі бір дегейде зара йлесімде болады. Соан байланысты басаруды келесідей дістерін блуге боады:
· йымдастыру-кімшілік, тікелей директивалы нсаулара негізделген;
· экономикалы, экономикалы стимулдармен негізделген;
· леуметтік-психологиялы, ызметкерлерді леуметтік белсенділігін жоарылату масатымен олданылады.
Басаруды йымдастыру-кімшілік дістері
йымдастыру-кімшілік басару дістерін олдануды объективті негізі басару механизміні блігі болып табылатын йымдастырушылы атынастар болып табылады. Олар арылы маызды басару функциясыны бірі йымдастыру функциясы жзеге асырылатын боландытан, йымдастыру-кімшілік ызметті міндеті рамаындаыларды іс-рекетін йлестіру болып табылады. кімшілік басару рычагтарын аншама сына аланменде, ешандай экономикалы дістер йывмдастыру-кімшілік сер етусіз мір сре алмайды, йткені ол жым жмысындаы натылыты, тртіпті жне реттілікті амтамасыз етеді. Тек йымдастыру-кімшілік жне экономикалы дістерді арасындаы рационалды атынасты, оптимальды йлесімділікті анытай білуді маызы зор.
Экономикалы дістерді сер ету сферасы тек басаруды йымдастыру-кімшілік дістерін ыыстыру арылы кеейеді деген тсінікті практикалы жне ылыми кзарас жаынан дрыс деп абылдамау керек, йткені оларды рекет ету механизмдері бір-бірінен ерекшеленеді. йымдастыру-кімшілік дістер негізінен жетекшіні билігіне, оны ына, йымда алыптасан тртіпке жне жауапкершілікке сйенеді. Жетекші бл жерде зіне берілген ыа сйенетін кімшілік, билік кілі реітнде болады.
йымдастыру-кімшілік дістер басарылатын объектілерге бйры, нсау, жаз-баша немесе ауызша берілетін оперативті нсаулар, оларды орындалуына баылау, ебек дисциплинасын олдауды кімшілік жйелері арылы тура сер етеді. Олар йымдастыру длдігін жне ебек дисциплинасын амтамасыз етуге баытталан. Бл дістер ебек жне шаруашылы задылыыны ыты актілерімен регламенттеледі.
йым шеберінде йымдастыру-кімшілік дістеріні ш формасы болуы ммкін:
1) міндетті алдан ала жазба (бйры, шектеу жне т.б.);
2) келісу (консультация, компромисті шешу);
3) сыныстар, талап-тілектер (кеес, тсініктеме, сыныс жне т.б.).
Бл детте басаруды жоары органдарыны нсаулары жне тікелей тапсырмалары, олар ндірістік процестерді оптимаизациялау масатында жетекшілерді нсауын, бйрытарын, аулылары мен бйрытарын сатауа, орындауа баытталан.
Жалпы трде йымдастыру-кімшілік дістеріні жйесі маызы жаынан бір-біріне те екі элементті жиынтыы трінде беріледі: басару рылымына сер ету (ызметті регламентациялау жне басару жйесіндегі нормалау) жне басару процесіне сер ету (басару шешімдерін дайныдау, абылдау, орындалуын йымдастыру жне баылау).
Басару рылымына йымдастырушылы сер ету кп жадайда регламенттеу, нормалау, йымдастыру-дістемелік инструкциялау жне жобалау жолымен жзеге асырылады.
Е негізгісі басару процесіне (2 элемент) жетекшіні йымдастырушылы сер етуі. Маызы жаынан бл дістер жыма толыымен жне жеке тлаа жетекшіні нсаулы сер етуі. Мндай сер етуді ажеттігі басару жйесінде брын белгіленген тапсырмалардан ауытуларды болуымен байланысты туындайды.
жымда олданылатын басару дістеріне байланысты олара сйкес баыну жйесі алыптасады.Басару ызметіні процесінде біреусіні екіншісіне баынуы жретіні тсінікті. Біра мндай баыну формалары жымны рі арай дамуына мкімндік етуі жне зін тмен, ыайсыз сезіну, кей жадайда стресс тудыратын ажет емес эмоцияларды тудырмауы керек, йткені ол басарушы жне басарылатын жйе арасындаы зара тсіністікті болдырмайды.
Басару ызметіні практикасындаы кімшілік сер ету баынуды ш типіне байланысты болады:
1. Мжбр болан жне сырттан теліген. Ол туелділікті жаымсыз серімен бірге жреді жне баынышты адамдар оны жоарыдан кштеу деп тсінеді.
2. Пассивті. Бл кезде здігінен шешім абылдаудан босануына байланысты анааттану тн.
3. Ішкі негізделген, (осознанное).
Жетекшілікті йымдастыру-кімшілік дістері йымдастыру жне нсаулы сер ету формаларында болады.
йымды басару мазмнына талдау жасау бкіл жйені йымдастыру-нсаулы ызметпен байланысты екенін крсетті. йымдастыру-кімшілік сер етуге келесі компоненттер кіреді: сер ету трлері жне типтері, кімге арналаны (адресат), міндеттерді ою жне оларды орындау шін критерилерді анытау, жауапкершілікті белгілеу, арамаындаылара инструктаж жасау жне т.б.
йымда бл дістер тауарларды ндіру процесіне жне жмысшыларды ебегіне тікелей сер ету шін олданылады, ол з кезегінден жмысшыларды жеке функцияларды орындауын немесе жалпы міндетті шешуді координациялауа ммкіндік береді. Бл басару жйесіні дамуына жне рі арай жмыс істеуіне тиімді жадайлар жасайды, басару объектісіне масатты баытталан сер етеді. Тікелей сер етуге тн ерекшеліктерге жетекші мен оны арамакындаылар арасындаы тікелей байланыс жатады. Біра тікелей сер ету соында арамаындаы баынышты адамдарды пассивті болуына, ал кей жадайда іштей наразылыты пайда болуына келеді. Сондытан міндеттерді ою жне дем беретін жадайлады жасау арылы жзеге аырылатын сер етуді жанама дістеріні тиімділігі жоары.
Басаруды экономикалы дістері
Басаруды экономикалы дістеріне басты орын беріледі. йткені басару атынасы е алдымен экономикалы атынастармен жне соны негізінде жатан адамдарды объективті ажеттіліктерімен жне мдделерімен аныталады.
Фирмадаы ебекті жымды йымдастыруды негізгі мселесі – басаруды экономикалы дістерін мегеру, яни йымды басаруа атысты жымны толыымен жне жеке тланы талаптарын анааттандыратын тиімділікке ол жеткізуге болатын экономикалы рычагтарды жиынтыы болып табылады. Басаша айтанда ала ойылан масата басарылатын объектіні экономикалы мдделеріне сер ету арылы ол жеткізіледі.
Басаруды экономикалы дістеріні сері болуы шін, е алдымен йымны экономикалы рычагтара кіл аударуын амтамасыз ету керек. Онсыз йымны зін-зі аржыландыруыны жне рылым бірліктеріні ы кеейтуді мні болмайды. з кезегінде зімен-зі болу ын кеейту жымдарды шаруашылы ызметте лкен еркіндікке ол жеткізуне жне жетекшілікті экономикалы дістеріне келеді: жым материалды орларын, алан кірістерін (табыстарын), жалаысын здері жмсайды жне здеріні экономикалы мдделерін жзеге асырады. Экономикалы дістер жаа ммкіндіктерді, резервті ашуа ммкіндік жасайды, нарыты атынастара ту кезеінде бларды маызы те зор.
Жоспарлауды, экономикалы дем беруді жне басаруды жетілдіру бойынша экономикалы механизмді айта ру нары жадайында жмыс істеуге кшу бадарламасын жзеге асыруа ажетті леуметтік-экономикалы сілтемелермен амтамасыз етуі керек.Ол шін негізіне нормативті діс алынатын жоспарлау методологиясы мен технологиясы тбегейлі згеруі керек. Нормативтерді ескере отырып йымдарды жоары тран йымдармен жне бюджетпен арым-атынасы алыптасады. Траты нормативтерді олдану ртрлі экономикалы жне леуметтік міндеттерді шешу шін йымда алатын аржыларды ру жйесін жасартуа ммкіндік береді. Яни міндетті блінулер мен тлемдерді орындааннан кейін ндірістік жне леуметтік даму оры жне ебекті тлеу оры тзіледі. Соында йымны кірісі (табысы) алыптасады. Кейбір нарыты рылымдарда бл орлар блінбейді, ал тзілген табыс ебек жымыны шешімі бойынша материалды жне ндірістік сфераны дамытуа блінеді.
Осы баыттаы барлы жмысты негізгі мні келесіде, ебек жымдарын жне жетекшілік органдарын здеріні ндірістік жне басару ызметтеріні экономикалы салдарларын максимальды толы ескере алатын жадайа жеткізу.
Яни шаруашылы механизмін згеруді негізгі міндеті йым зіне жктелген функцияларды те жоары дегейде орындай алатын йымдастыру жне экономикалы жадайларды тзу, ру болып табылады.
йымдастыру-кімшілік дістерінен экономикалы дістерді айырмашылыы, олар жалпы жоспарлы-экономикалы крсеткіштерді жне олапа ол жеткізу ралдарын жасайды. Бл шаруашылы атынастардаы экономикалы механизмні бір трі. Экономикалы рычагтар мен стимулдарды жмыс істеуіні нтижесінде ебек жымы мен оны мшелеріні арасында тиімді жмыс істеуге деген ынта пайда болады, ол кімшілік сер етуден (бйры, директивалар, нсаулар жне т.б.) емес, экономикалы дем берумен, ынталандырумен байланысты. Басаруды экономикалы дістерді негізінде йымдастыру-кімшілік жне леуметтік-психологиялы дістер дамуы, оларды олдану мдениеті мен ксібилігі жоарылауы керек.
Экономикалы сер ету рычагтарыны наты жиынтыы мен мазмны басарылатын жйені спецификалыымен аныталады. Осыан байланысты басару практикасында экономикалы дістер кбінесе келесі формаларда болады: жоспарлау, талдау, шаруашылы есеп, баа тзу, аржыландыру.
йымды басарудаы экономикалы міндеттерді шешу шін экономикалы-математикалы дістер де кеінен олданылады, йткені экономикалы міндеттерді негізгі асиеттері – бл шектеуші жадайлар саынын жне шешіміні кп болуы.Оларды экономикалы мнін математикалы модель крсете алады.
Экономикалы-математикалы дістерді кмегімен экономикалы былысты сипаттайтын наты мліметтерді алуа жне тиімді шешімдерді табуа болады.
Кбіне ртрлі экономикалы міндеттерді шешуге арналан сызыты модельдер олданылады, ал экономикадаы барлы байланыстар сызыты емес.
Экономикалы тжірибе біратар математикалы пндерді пайда болуына ыпал етті: математикалы бадарлау, ойындар теориясы, жалпыа ызмет ету, орды басару, операцияларды зерттеу жне т.б.
азіргі кездегі этапа тн экономикалы рычагтар мен дем берулерді кшейтуге арамастан, басаруды орталытандыру есебінен жоспарлы тапсырмаларды орындауа кмектесетін сер етуді йымдастыру-кімшілік дістерін шектемеу керек.
Басаруды леуметтік-психологиялы дістері
Ебек нтижелері кп жадайда біратар психологиялы факторлара туелді болатыны аныталан. Осы факторларды ескере білу жне оларды кмегімен жеке жмысшылара масатты сер ету жетекшіге бірыай масаты жне міндеті бар жымды алыптастыруа ммкіндік береді. леуметтік зерттеулер шаруашылы жетекшісіні ызметіні табысыны 15%-ті оны ксіби біліміне жне 85%-ті адамдармен жмыс істей білуіне байланысты болатынын крсетті.
рбір жеке адамны мінез-лыны ерекшеліктерін біле отырып оны іс-рекетін жыма ажетті баытта болжауа болады. Бл р топа тн зіні писхологиялы климатыны болуымен байланысты. Сондытан ебек жымдарын тзу жне дамытуды маызды шарты психофизиологиялы сиымдылы принципін сатау болып табылады. Жапонды социологтарды тжырымдауынша, адамны жмыс істеуге деген тілегі, кіл-кйіне жне жымдаы моралды-психологиялы жадайды андай болуына байланысты ебек німділігі 1,5 есе суі немесе осыншама тмендеуі ммкін.
Басаруды леуметтік жне психологиялы аспектілеріне жеткіліксіз кіл блу жымдаы зара арым-атынасты бзады, бл ебек німділігіні тмендеуіне келеді. Тжірибе крсеткендей, салауатты моральды-психологиялы климатты алыптастыру, жолдасты зара кмек беру сезімін жне коллективизмді трбиелеу нарыты типтегі жымдарда белсенді трде жреді. жыма тигізетін серді нтижесі болуы шін, жеке орындаушыларды моральды жне психологиялы ерекшеліктерін, жеке топтар мен жымдарды леуметтік-психологиялы сипаттамаларын біліп ана оймай, сонымен бірге басарушы сер етуді жргізе білуі керек. Осы масатта леуметтік-психологиялы дістер олданылады, ол ебек жымдарында пайда болатын жеке арым-атынастар мен байланыстара, сонымен ебек жымдарында жретін леуметтік процестерге сер етуді спецификалы дістеріні жиынтыы. Олар ебек етуге моральды дем беруге негізделген,
Бл дістерді олдануды басты масаты – жымда о, алыпты леуметтік-психо-логиялы климатты алыптастыру, соны нтижесінде трбиелік, йымдастырушылы жне экономикалы міндеттер шешіледі. Басаша айтанда, жым алдындаы масата жмыс сапасы мен тиімділігіні маызды критерилеріні бірі – адам факторыны кмегімен ол жеткізіледі. Осы жадайды ескере білу жетекшіге жыма масатты сер етуге, ебек ету шін тиімді жадайлар жасауа жне нтижесінде масаттары мен міндеттері орта жымды алыптастыруа ммкіндік береді.
жыма сер етуді негізгі ралы – сендіру. Сендіре отырып жетекші біріге ызмет ету процесіндегі адамдарды арым-атынасы мен адамдарды мінез-лыны табиатын толы ескеруі керек. Жеке тланы ішкі лемін жне биологиялы табиатын жетекшіні тсіне білуі оан жымды белсендіру мен ынтыматастыруды белсенді формаларын тадап алуа ммкіндік береді. жымдаы леуметтік-психологиялы жетекшілік ету объектілеріне жмысшыларды зара арым-атынасы, оларды ебек ралдарына жне оршаан ортаа атынасы жатады.
йымды басару практикасында леуметтік-психологиялы дістерді олдану ажет, йткені олар жмысшыларды ызмет мотиві мен ажеттіліктерін з уаытында ескеруге, наты жадайларды згерту перспективаларын круге, оптималды басару шешімдерін абылдауа ммкіндік береді.
леуметтік-психологиялы сер етуді дістері мен тсілдері кп жадайда жетекшіні дайындыымен, оны компетенттілігімен, йымдастырушылы абілетімен жне леуметтік психология саласындаы білімімен аныталады.
Басаруды леуметтік-психологиялы дістері жым басында басаруды ртрлі аспектілерін олдана білетін, икемді адамдарды болуын талап етеді. Бл баыттаы жетекші ызметіні табысы оны леуметтік-психологиялы сер етуді ртрлі формаларын аншалыты дрыс олданатынына байланысты болады, ол з кезегінде жеке тлалар арасында жасы арым-атынасты алыптастырады. сер етуді негізгі формалары ретінде келесілерді сынуа болады: ебек жымдарын леуметтік дамытуды жоспарлау, сендіру (жеке тланы трбиелеу жне алыптастыру дісі ретінде), экономикалы жарыс, сын жне зара сын, басару дісі жне басаруа ебекшілерді атысу формасы етінде траты жмыс істейтін ндірістік жиналыстар жне т.б.
зін-зі басару
йымны дамуындаы маызды міндеттерді бірі – адам ммкіндіктерін жзеге асыру шін ыайлы жадайларды жасау, ол шаруашылы буындарыны жне оларды ебек жымдарыны соы жмыс нтижелеріне жоары жауапкершілікпен атар ытарын арастыратын жне демократялы басаруды (зін-зі басару) дамыан формаларымен крінетін механизмді енгізу арылы пайда болады.
зін-зі басару мселелерін зерттеу кезінде біратар сратар пайда болады: зін-зі басаруды алай тсінуге болады жне оны ішкі жне сырты формалары андай? азіргі жадайларда зін-зі басаруды даму дегейі андай? Жоспарлау жйесіні, йымдастыру рылымыны, шаруашылы атынастарды, ебекті тлеуді жне де басаруды баса жйелеріні зін-зі басаруды дамытуа байланысы андай болады?
арастырылатын дегейдегі зін-зі басару жеке адамны, бкіл ебек жымыны басару ызметіні объектісінен субъектіге айналу процесі ретінде крінеді. Бл йымды басаруды ерекше варианты, онда бригаданы жинатау немесе баса да жымды бірлестіктерді ру, ебек функцияларын жне тапан табысты блу туралы сратарды жым зі шешеді. зін-зі басару зіне ебек пен басаруды біріктіреді, басаша айтанда басару бойынша біріккен ебек ызметінде зара те субъектілер арасында леуметтік-экономикалы атынастарды жаа типі алыптасады. Мндай атынастарды шартты трде «тменнен» ыайы деп айтады.
Мндай «тменнен» айта руды мысалына шаруашылы есептегі бригадалар, мердігерлік жне жала алынатын жымдар жатады. зін-зі басаруды тменгі, негізгі дегейінде басаруды «жоары сатыларына» таратылуы ммкін оны рі арай даму жне тередеу баыттары мен дістері жасалады.
йымны шаруашылы механизмін айта ру ьасаруды демократизациялауды (зін-зі басаруды) білдіреді, йткені жаа йымдастыру-экономикалы механизмінде барлы мселелер здерін леуметтік жне ндірістік процестерді басаруды толы ы бар атысушылары ретінде сезінген барлы жмысшыларды мдделері жне шыармашылы ызметтері арылы шешіледі. Шаруашылыты жаа механизмі басаруды орталысыздандыруды жоары дрежесін арастырады, ебек жымдарыны зін-зі басаруын алыптастыру жне дамыту кепілі болып табылады. Бригадалы (тменгі) зін-зі басаруды басару ызметіні жоары формаларына туі е алдымен йымны негізгі буынындаы жоспарлау жне басаруды згеруімен байланысты.
Демократиялы орталытану трізді экономиканы басару принципі біртіндеп жойылады, себебі басару орталытану мен демократия арасындаы санды байланысты згертіп ана оймайды, сонымен бірге оларды арасындаы синтезді жаа тсінігін жне басарушы орталыты жа аролін сынады.
алыптасан экономикалы жадайларда централизмді кшейту керек пен немесе лсірету керек пе деген пайымдаулардан алыстау керек. йымды басарудаы орталытандыру мен орталысыздандыруа келесідей ыай керек, орталытандыру саланы толыымен гармониялы, жйелі дамуын амтамасыз етсе, орталысыздандыру - зін-зі басару принципінде жмыс істейтін рбір ебек жымыны «еркін» шешімдерді абылдауын жне жзеге асыруын амтамасыз етеді. Басаша айтанда басару субъектілеріні ын тек мемлекеттік органдар мен оамды йымдар ана емес, сонымен бірге леуметтік топтар мен ебек жымдары да мойындауы керек. Сонымен бірге мынаны ескеру керек, «тікелей» демократиялы принциптерді тиімділігіні де шегі бар, олар барлы басару мселелерін шешуге серін тигізе алмайды. Нтижесінде функциялар (міндеттер) жне оларды басару дегейлері бойынша блу керектігі аныталады, бл зін-зі бааруды тиімді етеді. Мндай ыай ебекті жымды йымдастыруды ртрлі формалары пайда болан жне дамыан жыма жетекшілік жасауды тактикасы мен стратегиясын крсетеді. Мндай жадайда демократиялы орталытану принципі демократиялы басару принципіне айналады.
Нарыты рылымдардаы зін-зі басару сипаты зін-зі басаруды жетілдіруге жне дамытуа объективті трде ммкіндік жасайды, йткені ндірістік процесті рбір атысушысыны жеке экономикалы жне леуметтік кзарасы йымды толыымен басаруды тиімділігіне байланысты болады. жымды материалды жне моральды ызыушылы ебек жымыны барлы мшелерін шаруашылы ызметті барлы аспектілерін талылауды, басару шешімдерін абылдау жне жзеге асыруды тек жымды негізде жргізуге йыты болады. Тауарлы-баалы заттарды саталуын, ебекті ттынуды баылауа жне есебін жргізуге атысу міндетті болып табылады. Осылай баылау функциясы зін-зі баылауа трансформацияланады.
зін-зі басару – бл жымны шешімді з алдына тадауы жне абылдауы ана емес, сонымен бірге абылданан шешімді жым мшелеріні міндетті трде орындауы. Мнан баса жымны рбір мшесі шешімні орындалуына жеке жауапкершілікте болады.
зін-зі басару рбір жмысшы жне ебек жымы здерін меншік субъектісі ретінде жзеге асыра алатын экономикалы жадайда ана ммкін. зін-зі басару жадайында ебек меншік атынастары арылы басарумен бірігеді.
Біра жымды зін-зі басару лкен арынмен дамып келе жатан жо. Процесті тежеуді жалпы себептерімен атар (инерция, кімшілік, жетекшілікті ескі дістері) ебек жымыны ішкі себептері де бар (біліктілігіні ртрлі болуы, келіспеушілік, ксіби жарамсыздыы). Мнан баса іс жзінде зін-зі басару мен з алдына болуды атынасын анытау иын. «з алдына болу» термині ртрлі экономикалы былыстарды білдіреді. Яни кп жадайларда белгілі бір формаларда з алдына болуды кеейту зін-зі басаруды емес, ртрлі дегейдегі кімшілікті экономикалы билігіні кшейгенін крсетеді. Бл йымдаы зін-зі басаруды негізгі арама-айшылытарыны бірі.
Басаруа жымды атысуды талдау, жмысшыларды бір блігіні басаруа белсенді атысатынын, ал екінші блігіні (басым кпшілігі) пассивті араласатынын крсетті. Бл басау ызметіне барлыыны бірдей «олы жете бермейтінімен» тсіндіріледі, яни ксіптік крсеткіштерінен баса компетенттілігінде жне ебек жымы мшелеріні ндірістік процестер аымы туралы апараттарда айырмашылытарды болуына байланысты. Жеткілікті млшерде апаратты болмауына байланысты ебек жымыны (немесе оны жеке мшелеріні) тек басару шешімдерін абылдау ана емес, сонымен бірге оларды дайындауа жне жзеге асыруа, зін-зі баылау функциясын сапалы орындауа ммкіндіктері болмайды.
Сонымен нарыты атынастара ту кезеінде йымдастыру-экономикалы айта згерістермен атар бірінші кезекке демократизация мен зін-зі басару міндеттері шыады. Ебек жымы йымны зін-зі басару жйесіне осыланда ана зін-зі басару ммкін болады (10 сурет).
Мндай рылым жоары басару органдарыны йымны ішкі мселелерін шешуге сер етуін болдырмайды. Басару рылымы мен функциялары йымны ажеттіліктеріне байланысты келтірілген.
Ебек жымыны Басаруа атысу Материалды дем беру
рылымды блімшелерін формалары жне ебекті тлеу
басаруды бірыай жйесі
жйесі
 |
ндіріс технологиясыны Техникалы прогресс
жйесі жйесі
йым
(ебек жымы)
 |  | | |||
Экономикалы сайысты Ебек процесін
дамыту жйесі басару жйесі
леуметтік даму Тауарлы ресурстарды
жйесі ызмет крсету басару жйесі
жйесі
10 сурет . жымды зін-зі басаруды кешенді жйесі
ДЕБИЕТТЕР:
Негізгі:
1. Кодекс Республики Казахстан от 18 сентября 2009 года № 193-IV ЗРК «О здоровье народа и системе здравоохранения».
2. Багирова В.Л. Управление и экономика фармации. – Москва: Медицина, 2004.
3. Лоскутова Е.Е. Управление и экономика фармации. Фармацевтическая деятельность. Организация и регулирование. – Москва: АCADEMIA. – Том I. – 2003.
4. Мескон M., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. – Москва: Дело, 2001.
5. Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. – Минск: Экономпресс «Финансы, учет, аудит», 1998.
6. Чудновская. История менеджмента: Учебник для вузов. – Санкт-Петербург, 2004.
7. Демин. Эффективный офис-менеджер. – Москва – Санкт-Петербург, 2004.
8. Карпов. Психология менеджмента: Учебное пособие для вузов. – Москва, 2003.
9. Белецкий. Менеджмент. Деловая карьера. – Минск, 2001.
осымша:
1. Веснин Ф.М. Основы менеджмента. – Москва, 1997.
2. Русинов Ф.М., Разу М.Л. Менеджмент. – Москва: ФБК-Пресс, 1998.
СРАТАР БОЙЫНША БАЫЛАУ
Вариант 1
1. Басару жйесі деген не?
2. Мотивация басару функциясы ретінде.
Вариант 2
1. Басару жйесіні рылымы деген не жне ол немен аныталады?
2. йымдастыру функциясыны жоспарлау функциясынан айырмашылыы.
Вариант 3
1. Басару рылымыны андай трлері бар?
2. йымдастыру функциясын орындау процесінде жетекшілікке алынатын принциптер.
Вариант 4
1. Басару коммуникациялары деген жне олар андай болады?
2. Мотивацияны мазмнды жне процессуальды теорияларыны арасындаы айырмашылы.
Вариант 5
1. Басаруды функционалды рылымын ру ерекшеліктері.
2. Кту (тосу, міттену) жне ділдік теорияларыны мні.
Вариант 6
1. Функционалды рылымны артышылыы жне кемшіліктері.
2. Басарудаы баылауды ролі.
Вариант 7
1. Басаруды сызыты рылымын руды ерекшелігі.
2. Баылауды трлері.
Вариант 8
1. Сызыты рылымны артышылыы жне кемшіліктері.
2. Басару дістеріні басару функциясы мен принциптерінен айырмашыыы.
Вариант 9
1. Басару функциясыны маызы.
2. Басаруды йымдастыру-кімшілік дістері.
Вариант 10
1. Басарудыа жоспарлауды ролі.
2. Басаруды экономикалы дістеріні йымдастыру-кімшілік дістерден айырмашылыы.
Вариант 11
1. йымдастыру функциясыны жоспарлау функциясынан айырмашылыы.
2. Басаруды леуметтік-психологиялы дістері.
Вариант 12
1. Мотивация басару функциясы ретінде.
2. зін-зі басару.
ТАЫРЫП:БАСАРУ ШЕШІМДЕРІ
МАСАТЫ
Студенттерді дріхана йымдарында тымды басару шешімдерін жасау дістеріне йрету.
ОЫТУ МАСАТЫ
Студенттерде келесілер бойынша дадыларды алыптастыру:
· басару шешімдерін абыдау шін алдын ала сілтеме болып табылатын мселелерді баалау;
· шешімні жіктелуі;
· шешім абылдау дістерін олдану;
· шешімді жзеге асыру.
ТКІЗУ ФОРМАСЫ
Тапсырманы орындау, оытушымен бірігіп сабаты таырыбын талдау, ситуациялы есептерді шешу.
ТАЫРЫ БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР
1 тапсырма. Анытама берідер:
· басару шешіміне;
· шешім негізіне алынатын мселелерге.
2 тапсырма. Мселені жалпы себебін жне оны жеке элементтері арасындаы зара байланысты тсіндірідер.
3 тапсырма. Себеп-салдарлы талдауды маызы неде жне оны алай пайдаланады?
4 тапсырма. Мселені жіктеу белгілерін крсетідер.
5 тапсырма. йымны болашаына сер ету дрежесі бойынша басару шешімдері алай блінеді жне оларды арасындаы айырмашылытар андай?
6 тапсырма. Жзеге асыру кезеіні затыына байланысты шешімдерді блуді тсіндірідер. Мысалдар келтірідер.
7 тапсырма. Функционалды мазмны жне міндетті орындалу дрежесі бойынша шешімдер арасындаы айрымашылытарды ашып крсетідер.
8 тапсырма. Шешімдерді крсетідер жне сипаттама берідер:
· абылдау тсілі бойынша;
· амту кедігі бойынша
· жзеге асыру сферасы бойынша
9 тапсырма. Шешімді абылдауа атысатын адамдар санына байланысты шешімдерді трлеріне мысал келтірідер. Интуитивті жне адаптациялы шешімдерді айырмашылыын тсіндірідер.
10 тапсырма. Шешім абылдау дістеріне сипаттама берідер: а) формальды емес; б) жымды; в) Дельфа дісі.
11 тапсырма. Рационалды шешімні артышылыын крсетідер жне оны абылдау маызын ашыдар.
12 тапсырма. Шешімні келесі трлеріне сипаттама берідер:
· альтернативасыз;
· бинарлы;
· кп вариантты;
· инновациялы.
13 тапсырма.Рационалды шешім абылдауды жетінші, сегізінші, тоызыншы этаптарыны маызын тсіндірідер.
14 тапсырма. Шешімді жзеге асыру дістері неге байланысты болады жне олар андай болу керек? Мысал келтірідер.
15 тапсырма. Мселені шешуде табыса жетуге серін тигізетін факторлар тобын анытадар жне ашып крсетідер.
16 тапсырма. Стратегияны рамдас элементтерін жне оны ру шарттарын крсетідер.
17 тапсырма. Стратегияны келесі трлеріні маызын ашып крсетідер:
· жмыс істеу;
· су;
· ысару.
18 тапсырма. Біріктірілген стратегия деген не?
19 тапсырма. Стратегиялы мліметтер базасы андай блімдерден трады жне стратегиялы апараттар кздері андай?
20 тапсырма. Болжауды негізгі ыайларына сипаттама берідер.
21 тапсырма. Сіз біршама ресурстары бар йымны директорысыз жне орталытандыруды дегейі жоары боланын алайсыз. Жоспарлауды андай ыайын олданасыз, жоспарлауды алай жзеге асырасыз?
22 тапсырма. Жоспарлауды негізгі дістеріні маызын тсіндірііздер.
23 тапсырма. Ресурстарды нормалауды негізгі тсілдеріне сипаттама берііздер: а) леуметтік-психологиялы; в) зін-зі басару. Дптерлеріе жазыыздар.
ТАРАТУ МАТЕРИАЛЫ
1. Мселелер шешім абылдауды алдын ала сілтемелері ретінде
йым жне оны мшелеріні алдында тран масата ол жеткізумен тікелей немесе жанама байланысты андай да бір іс-рекеттерді жасау немесе одан бас тарту ажеттігі туралы ойластырылан орытындыны басару шешімі деп тсінуге болады. Шешім абылдау ажеттігі йым ызметімен байланысты мселелерді болуымен, яни не бар жне не болу керектігіні арасындаы зілісті сипаттайтын крделі теориялы сратар мен практикалы ситуацияларды болуымен негізделеді.
Мысалы ондай зіліс йыма атысты оны мшелері, іскерлік ріптестері, толыымен оам тарапынан болатын міттері мен оларды осы міттерді анааттандыра алу абілетері арасында болуы ммкін.
Мселені барлы уаытта да белгілі бір мазмны (не?) болады; наты орынмен (айда?); пайда болу жне шешілу уаытымен, айталану дрежесімен (ашан?); санды параметрлермен (анша?); оан атысты адамдармен (кім?) байланысты болады. Бл адамдар мселелерді пайда болуына себепті, инициаторлар немесе оны шешуге атысушылар, оны саталуына мдделілер болуы ммкін.
Мселелерді шыу себептері, оларды шешу жолдары, кей жадайда екеуі де тсініксіз болуы ммкін. Бл жадайда шешімді іздеу арнайы зерттеулерді талап етеді, оны негі-зінде мселені рылымын жне оны жеке элементтеріні ішкі зара байланыстарын тсінуге болады.
Мндай зара байланыстарды бірі себеп-салдарлы туелділік, бл жадайда бір элементтегі згеріс келесі элементте сйкесінше згеріс тудырады. Бл туелділік ата жне ата емес болуы да ммкін. Ол бір жаты жне тікелей байланыса кері байланыс осылса екі жаты да болуы ммкін: салдар тек себептен шыып оймайды, з кезегінде олара серін тигізеді. Элементтер арасындаы байланыс сызыты ана емес, сонымен бірге зара байланысан ауыспалыларды пропорционалды емес згерістерін крсететін сызыты емес те болуы ммкін.
Мселені тиімді шешу шін адамдарды іс-рекеттері жне оларды ммкін болатын нтижелері арасындаы себеп-салдарлы туелділікті жасы білу керек, бл туелділіктерді жо жерден іздемеу керек, байаландарын дрыс анытау керек жне бір басару мселееріні шешімі келесілерін тудыратынын тсіну керек.
Ауыспалылар арасындаы туелділік барлы уаытта аны болмаандытан, оны анытау шін себеп-салдарлы талдау жргізу ажет. Ол іс-рекеттерді тілек етілмеген жне жоспардан ерекшеленетін нтижелеріні болуына негізделеді. Талдау мселені пайда болуына келген себептерді анытауа жне бекітуге ммкіндік береді. Кп жадайда келесі факторлар мселені пайда болуына келеді:
· біріншіден, йым ызметі негізделетін дрыс емес принциптер. Мысалы, рентабельділік дегейіні тмен болуы, нтижесінде алынан табысты салыты тлеуге де жетпеуі ммкін;
· екіншіден, йым, блімше, жым немесе жеке ызметкер ызметін баалау критерилері-ні ате болуы. Критериді жоары болуы жо жерден мселені тауып береді, керісінше критериді тмен болуы наты ммкіндікті (мнді) тмендетіп крсетеді;
· шіншіден, ала ойан масата жету процесінде бзушылытарды болуы, ол кездей-со болуы да ммкін немесе дейілеп йыма немесе жеке адама зиян келтіру масаты-мен жасалан ателіктер болуы ммкін.
Егер мысалы, мселе бастапыдан бар болса жне йым жмыс істеген бірінші кнінен бастап алан нтижелері жоспарлааннан згеше болса, онда ызмет стандарттарыны негізділігін жне наты сырты шарттарды ктіліп отыран шарттара сйкестігін зерттеуден бастау керек. Егер екі жаы да дрыс болса, онда себепті іздеуді тередету керек немесе йымнан тыс іздеу керек.
Егер мселе кейінірек (кешірек) аныталан болса жне оны себептері туралы бірден болжам айтуа болатын болса, онда талдауды міндетіне оны шынайылыын тексеру, мселе жне оны салдарларыны арасында наты жадайда байауа болатын байланысты болуын длелдеу кіреді. Егер жргізілген тзетулерді нтижесінде ештее де згермейтін болса, онда алыпты себеп-салдарлы байланысты бзатын факторларды іздеу жргізіледі. Оан мысалы, зырлылыы жеткіліксіз адамдарды жадайды здігінше тзетуге тырысуы жатады.
Себеп-салдарлы талдауды жргізу кезінде тжірибені ескеру керек, ол шін осы мселеге атысы бар адамдар мселені талылайды. Талылауа атысатын адамдар нерлым кп болан жадайда барлы пікірлерді ескере отырып орта тжырыма келеді.
Себеп-салдарлы талдауды алдын-ала сілтемесі жне нтижесі пайда болан мселелерді жіктеу болып табылады, оны біратар белгілері бойынша жргізуге болады.
1. йым шін маыздылыы. Мысалы, инвестицияа аржыны жетіспеуі немесе ндірістік аппаратты рылымыны ескіруі йымны кнделікті жадайына ана емес, болашатаы алатын орнына да серін тигізеді. Дегенмен, маыздылыы те жоары емес мселелерден, мысалы ызметкерлерді сыйаысын з уаытында тлеуге ашаны болмауы, ештее де болмайды.
2. Мселені масштабы, ол осы мселе андай да бір дрежеде атысты болатын йым мшелеріні санымен сипатталады.
3. ауіп-атер дрежесіне байланысты, ол йым шін тілек етілмеген жадайларды болуымен лшенеді жне де йым тратылыына секрін тигізетін жаа мселелерді пайда болуына келеді. ауіп-втермен бірге жретін мселелер тездетіп шешілуі керек.
4. Мселелерді рылымына жне алыптасу дрежесіне байланысты блуге болады. Кейбір мселелерді элементтерге блуге болады, оларды арасындаы зара байланыстар арылы санды крсеткіштерде беру оай жне оларды рі арай математикалы модельдеу немесе формальды дістерді кмегімен шешуге болады. Келесі мселелерді элементтерге блу ммкін емес, санды кресткіштерде берілмейді жне тек негізгі блігін ана сипаттауа болады. Ал шінші мселелер тек сапалы сипаттауа ана келеді.
5. Мселелер сонымен бірге шешілу ммкіндіктеріне арай жіктеледі. Кейбір мселелерді млде шешу ммкін емес, ондайлар кп болмайды. Екіншілері азіргі уаытта шешілуі ммкін емес, оны себептері ртрлі болуы ммкін, мысалы аржыны жетіспеуі, ал шіншілері оай шешіледі жне кез келген уаытта жзеге асырылады.
Дегенмен, е маыздысы мселелерді шешу емес, тілек етілмеген жадайларды болу ммкіндігін тмендететін ртрлі алдын алу шараларын жргізе отырып оны болдырмау.
2. Шешім жне оны трлері
Басару процесіні маызын райтын лкен жне кіші, крделі жне арапайым, ма-ызды жне екінші дрежелі мселелерді шешу, басару процессіні субъектісіні объектіге ала ойан масата ол жеткізу шін сер етуін білдіреді.
Басару шешімдерін ртрлі кзарастан арастыруа болады: йым болашаына сер ету дрежесі бойынша стратегиялы жне тактикалы болып блінеді. Стратегиялы йым дамуыны негізгі жолдарын анытайды, тактикалы – наты тсілдерін крсетеді. йымны сырты нарыа шыу туралы шешімі стратегиялы болып табылады, ал шыарылатын німні бсекелестік ммкіндігін арттыру масатымен ажетті іс-*шараларды ткізу туралы шешім тактикалы болып табылады. детте стратегиялы шешімдер йымды басаруды жоары дегейінде абылданады, ал тактикалы – тменгі
Стратегиялы шешімдерді абылдауды жоары жетекшілік з инициативаларына алатын боландытан, оларды инициативалы шешімдер деп те атайды. Ал тактикалы шешімдер наты трде жоары жатан тсетіндіктен алдын ала жазылан шешімдер болып табылады.
Уаыт шегіне сйкес перспективалы шешімдер болады, олар болашата орындалуа ар-налан; аымдаы шешімдер – кнделікті ажеттіліктерді шешуге арналан. Біріншісіне ксіпорынды реконструкциялау шін аржыны инвестициялау туралы шешімді жатызуа болады, ал екіншісіне – уаытша бос ашалы заттарды ыса мерзімдік нды ааздара салу туралы шешімді жатызуа болады.
Шешімді жзеге асыру мерзіміні затыына байланысты за мерзімдік (5 жылдан жо-ары), орта мерзімдік (1 жылдан 5 жыла дейінгі) жне ыса мерзімдік (1 жыла дейінгі) болады.
за мерзімдік шешімдер болжамды сипатта болады, яни азіргі кездегі ажеттіліктер мен жадайды ескере отырып болашаа кз жгірту. Нтижесінде бл ше-шімдер жзеге асырылмаан кйінде алуы ммкін, йткені болашатаы жадайды згеруіне байланысты ажеттілікте згереді.
Орта мерзімдік шешімдер орындалуа міндетті жоспарларда жне бадарламаларда крсетіледі, олара сйкес наты практикалы іс-шаралар жргізіледі.Жоспарлар мен бадарламалара да тзетулер енгізіледі, біра жиі емес – тек ттенше жадайларда ана.
ыса мерзімдік шешімдер жоспарларда ана емес, сонымен бірге ауызша немесе жазбаша трде бйрытарда немесе нсауларда беріледі. детте олар алдын ала дайындысыз абылданады. Сондытан за мерзімдік шешімдерді нтижесі ытималды сипатта болады, ал ыса мерзімдік шешімдер – детерминацияланан сипатта.
Шешімні орындалу міндеттілігіне байланысты директивті, сынысты жне баыттаушы болуы ммкін, ол практикада біратар жадайлара байланысты болады, мысалы, шешім абылданатын дегейге, мерзіміне, йым шін маыздылыына.
Директивті шешімдер басаруды жоары органдарында йымны аымдаы жне перспективалы маызды мселелері бойынша жасалады жне ол тменгі дегейде міндетті трде орындалуы керек.
сынысты шешімдерді комитет немесе комиссия трізді мжілістік органдар дайындайды. Оларды орындау міндетті емес, біра орындалуы тілек етіледі, йткені бл шешімдер атысты болатындар шешімді абылдаандара баынбайды.
Баыттаушы шешімдер директивалы сияты басаруды тменгі дегейіне арналан, біра орталытан біршама еркін жадайда. Бааыттаушы шешімдерді маызы жаынан жоспара алдын ала сілтеме болатын болжамды шешім деп арастыруа болады.
Функционалды орындалуына байланысты йымдастыру, йлестіру, реттеу, белсендіру жне баылау шешімдері болады. йымдастыру шешімдеріне акционерлік оамды таайындау туралы шешім, ызметтік міндеттемелерін блу жне т.б. жатады. Реттеуші шешімдер кбіне белгілі бір жадайларда андай да бір іс-рекеттерді жзеге асыру тсілдерін анытайды жне олар ртрлі ережелерде, графиктерде, норма жне нормативтерде жне т.б. беріледі. йлестіруші шешімдер негізінен оперативті сипатта болады, мысалы, аымдаы жмысты орынгдаушылар арасында блу. Баылаушы шешімдер арамаындаыларды іс-рекеттеріні нтижелерін баалау шін олданылады.
абылдау тсіліне байланысты тадамалы жне жйелі шешімдер болады. Біріншісі арастырылатын мселені аспектілері сас бір немесе бірнешеуіне ана тиісті болады, ал екіншісі мселені толыымен амтиды.
Шешімді абылдайтын адамдар боландытан, шешімді абылдауа атысушыларды санына байланысты жеке абылданан жне жымды болып блінеді. жымды шешімдер з кезегінде кеес беруші, біріккен жне парламенттік болып блінеді.
Кеес беруші шешімдер – шешімді абылдаушы тла асындаылармен – арамаындаы-лармен жне сарапшылармен кееседі, сонан кейін айтылан сыныстарды ескере отырып зіні тадауын жасайды. Біріккен шешімдер барлы атысушыларды консенсус негізіндегі зара келісіміні нтижесінде абылданады, ал парламенттік шешімдер атысушыларды кпшілігі здеріні келісімін білдіруге негізделген.
амту кедігіне байланысты жалпы жне арнайы шешімдер болады. Жалпы шешімдер йымны ртрлі блімшелеріне атысты бірдей мселелерді амтиды, мысалы, жмыс кніні басталу жне аяталу уаыты, тскі зілістер, жалаыны тлеу мерзімдері жне т.б. Арнайы шешімдер тек бір блімшеге немесе онда жмыс істейтін адамдара атысты мселелерге байланысты болады.
Басару шешімдері алдын ала анытылыы бойынша бадарланан жне бадарланбаан болып блінеді. Бадарланан шешімдерді абылдауа жадайды даму логикасы зі алып келеді, соан байланысты іс-рекетті бастау кезін, оны интенсивтілік дрежесін жне нтижесі жасартатын баса да параметрлерді тадау ана алады.
Кбіне мндай шешімдер стандартты, немі айталанып тратын жадайларда абылданады. Керісінше бадарланбаан шешімдер айталанбайтын жадайларда абылданады жне жан-жаты тжірибені, жек, шыармашылы ыайды, арнайы зерттеулерді мліметтерін, менеджерді сезімталдылыын талап етеді.
Жзеге асыру сферасы бойынша ндіріспен, тіммен, ылыми зерттеулермен, кадрлармен жне т.б. байланысты шешімдер болуы ммкін, ал мазмны бойынша басару шешімдері техникалы, экономикалы, леуметтік болып б-лінеді. Техникалы шешімдер йым ызметіні объективті факторлары бойынша – ?>