Басару рылымдары

1. Басару рылымыны тсінігі

йымны жне оны блімшелеріні тиімді жмыс істеуі шін оны жмысын не-мі йлестіріп отыру керек, бл басару жйесіні-формаларды жиынтыыны міндетіне кіреді, оны кмегімен практика жзінде басару процесі жзеге асырылады. Мндай фор-малара басару ызметіні субъектілерін, оларды арасындаы байланыстарды, масат-тарды, функцияларын, дістерін, басаруды техникалы тсілдерін жатызуа болады.

Басару жйесіні оны тзетін бір-бірімен байланысан элементтерді реттелген жиынтыы болып табылатын рылымы бар. Басару жйесі сияты оны рылымы да кп ырлы, біра онда базалы элементті – басару субъектілерін (органдарын) жне оларды арасындаы байланысты, яни басару жне коммуникациялы рылымдарды блуге болады.

Ебекті блуді тередету жне соан негізделген мамандандыру, йым шеберінде орындалатын ызмет трлеріні суіне келеді, сонымен бірге блімшелерді саны да седі.

Блімшелерде жргізілетін ндірістік дне технологиялы процестерді басару оларды зінде жргізіледі, біра йымны жмысы табысты болуы шін блімшелерді жмысын йлестіріп отыру керек, ол шін арнайы басару блімшелері жне ызметтері рылады. Сонымен басару рылымы екі элементтен трады: тікелей ндірістік процестерді басару органдары жне жалпы басару органдары, яни йымны ызметіне толыымен жне оны басару буындарында.

Ебекті блу тереірек болан сайын жне йымдаы ызмет трлері кп болан сайын оны басару рылымы да крделі болады. Бл бір жаынан ндірістік жне технологиялы зара байланыстарды кп болуымен, ал екінші жаынан жмысын йлестіріп отыруды ажет ететін блімшелер саныны суімен байланысты.

Басару теориясында жне практикасында баылау диапазоны, яни тиімді басаруа болатын объектілерді белгілі бір саны маызды орын алады. Диапазонны орташа шамасы 7-10-а те. Басаруды жоары сатыларында ол 4-5-ке, ал тменгі арапайым жмысты орындау сатыларында 20-30, кейде одан да кп болады. Мысалы, Д.Вудвортты есебі бойынша ол 48-ге те.

Практикада баылау диапазоныны шамасы негізінен ызмет сипатына байланысты болады – ол крделі болан сайын баылау диапазоны атаыра жне керісінше; сонымен бірге жетекші біліміні дегейіне, уаытыны болуына; арамаындаы ызметкерлерді абілеттеріне жне біліктілігіне, оларды з жмыстарына деген ызыушылытарына байлаысты болады. ызметкерлер саны згермеген жадайда баылау диапазонын йымдаы блімшелер саны, оларды басару дегейі жне басару рылымыны крделілігі анытайды.

Тіпті екі объектіні жмысын координациялау шін де жоары басару органы керек, бл басару рылымын екі дегейлік етеді. Егер координацияланатын объектілер саны ондаан болса, онда орташа баылау диапазоны жоарылап кетеді, сондытан оларды екі топа біріктіреді. рбір топта з алдына жеке басару органы болады, онан баса оларды басаратын рангы жоары жалпы жетекшілікті жасайтын басару органы болады. Сонымен басару рылымы ш дегейлік болады жне йымдаы блімшелер саны скен сайын оларда кбейе береді.

Бл мселені басару жйесіні зін бзбай механикалы жолмен шешу ммкін емес. Бл процесс элементтерді ы мен жауапкершілігін кеейту, оларды арасында тек кімшілік ана емес, сонымен бірге экономикалы атынастарды да дамыта отырып жргізілуі керек.

Басару органдары наты блімшелерге немесе оларды топтарына жататын боландытан, оларды рылымыны «клдене кесіндісі» йымны жалпы рылымымен сйкес келеді. Басаша сзбен айтанда, функционалды, дивизиональды, бадарламалы-ыты, жобалы, матрикалы жне т.б. басару рылымдарын блген дрыс. Жалпы рылымнан соыларыны айырмашылыы, оларда вертикальды (тігінен) лшеу бар жне пирамида тзеді, оны рбір «этажында» здеріне тн басару функциялары орындалады.

Басаруды наты бір жаына бірнеше факторлар тобы сер етеді, бл е алдымен йымны масштабы жне рылымы. Біріншісі, басару рылымын «жоары» немесе «жайпа» (плоский) болатынын анытайды, ал екіншісі оны типін крсетеді – функциональды, дивизиональды жне т.б.

Басару рылымы байланысты болатын факторларды келесі тобы – технологиялы. ндірістік процестерді автоматтандыру жадайында, яни аппаратты форма басым боланда адамны немі атысуы ажет болмайды, мндай басару рылымдары ндірістік персоналдар саны кп болатын жне крделі операцияларды олмен орындайтын формалара араанда арапайым болып келеді.

Басару рылымына экономикалы факторлар да маызды сер етеді.

Басару рылымы адам факторыны – персоналдарды леуметтік рылымы мен адамдар арасындаы зара арым-атынастарды серінсіз болуы ммкін емес.

Біратар жадайларда басару рылымына табии факторлар – географиялы жне табии-климатты – сер етуі ммкін. Мысалы, блімшелерді р жерде орналасуы, олар-ды орталы жетекшіліктен алша орналасуы, жмыс жадайыны иын болуы жне т.б.

Басару рылымы йымдаы алатын орны жне ызмет сипатымен аныталады.

Басаруды тиімді рылымдарына келесілер тн:

· зара туелділік, жеке буындарды зара сері, яни біріні екіншісіне тигізетін сері оларда сйкес згерістерді тудырады;

· динамикалыы жне икемділігі, тез згеру, жаа сырты жне ішкі жадайлара бейім-делу абілеттері, ол шін басару рылымы минимальды дрежеде инертті болуы керек;

· тратылыы, яни ішкі жне сырты факторларды ашу тудыратын сері кезінде тепе-тедікті сатау абілеті.

2. Басару рылымыны трлері

Басару рылымы туралы мселе басару рылымы туындаан кезде пайда болады. Бл йым клемі лкен болан кезде жне оны рамында ызметін басару рылымы реттейтін бірнеше блімшелер тзілгенде ммкін болады.

ХХ асырды басында басаруды функционалды рылымы ірі ксіпорындарда алыптасты, оларды негізін олар орындайтын функциялар - ндіріс, тім, ылыми зерттеулер жне т.б. рады, ал басару органдары осы функцияларды жзеге асыру шін рылды.

Функционалды рылымы жмысшылар саны баылау диапазонынан аспайтын кіші ксіпорындар мен шеберханаларды басаратын арапайым басару рылымынан шыты. Бл жерде йымдастыру функциясы лсіз жне басару жетекшісіні (ожайынны) олында, ол жмыс орнындаы орындаушыларды барлы ызметін тікелей баыттайды, сондытан мндай рылым бір дегейлік болып табылады.

ндірісті крделіленуімен басару рылымы да крделілене тсті, бір дегейліктен екі дегейлікке айналды (ксіпорын жетекшісі – блімше жетекшісі). Мндай рылым функционалды рылымны ізашары болды, йткені ебек процестерін дифференциациялау (саралау) ндірістік ызмет шеберінде тіп жатты.

Функционалды рылымны толы трі цехты басару рылымы болып табылады, яни ксіпорын жмыс бліктеріне блінген бірнеше маманданан цехтарды біріктіреді, олар басару рылымыны біріншілік буындары болып табылады. Сонымен басару рылымы ш дегейлік болып шыады (ксіпорын жетекшісі – цех жетекшісі – блімше жетекшісі).

Осы рылым шеберінде йым ызметі операциялар жне технологиялар бойынша емес, функциялары бойынша топтала бастады: аржылар, маркетинг, ылыми зерттеулер. Сйкес ызмет трлеріні барлыы з алдына жеке цех, блім трінде йымдастыру трлерін алды.

Соында функционалды басару рылым корпусты рылымды райды. Корпустар бірнеше еншілес немесе зара байланысты цехтарды біріктіреді, сол арылы оларды функцияларын ірілендіреді. Басаруды корпусты рылымы трт дегейлі болып табылады (ксіпорын жетекшісі – корпус жетекшісі – цех жетекшісі – блімше жетекшісі).

Басару рылымын руды функционалды ыайыны артышылытары:

· сйкес функцияларды жзеге асыру бойынша маызды шешімдерді абылдауды жоары дегейін орталытандыру есебінен басару процесіні стратегиялы баыттылыы амтамасыз етіледі, бл бірыай техникалы, ндірістік, тім саясаттарын жасауа жне орындауа ыайлы жадай жасауа ммкіндік береді;

· стратегиялы нсауларды орындалуына баылау жасауды жне кнделікті басаруды орталытандыру шін ажетті жадайларды жне сол арылы кнделікті жне перспективалы міндеттерді интеграциясын жасайды;

· басару рылымын шекті рационализациялау негізінде оны жоары немділігі, коммуникацияларды сенімділігі, жеке функцияларды айталанбауы амтамасыз етіледі;

· кеес беруші блімшелерде мамандарды шоырландыру есебінен ызметті жоары стандарттарын жасауа ммкіндік туады.

Дивизиональды рылым функционалды рылымдарды жиынтыы, олардаы стратегиялы функциялар бас жетекшіні штаб-птерінде немесе офисінде йымдастыру дегейінде орталытандырылан. Осы жерде ртрлі ызмет сферасындаы фирма саясаттары жасалады, мысалы, капиталды салымдар, аржы, ылыми зерттеулер жне т.б. Кнделікті басару функцияларын жзеге асыру тменгі рылымдара – блімдер мен блімшелерге берілген.

ызметіні кп блігі шет елдерде жргізілетін ірі фирмаларда, блімдер з кезегінде региональды топтара біріктіріледі, олар суперблімдер деп аталады, тікелей йым жетекшісіне баынады.

Ірі фирмаларды басару рылымыны басында штаб-птер жне бас жетекшіні офисі болады. Штаб-птер бірнеше функционалды тораптардан трады, онда болжау, жоспарлау, тім, маркетинг функцияларын орындайтын ызметтер шоырланан. Бас жетекшіні офисі – бл фирманы басаруды жымды органы – директорлар кеесі жне оны басару жргізілетін йымдастыру формасы болып табылады.

Бл органдар фирманы басаруды стратегиялы функцияларын жзеге асырады – техникалы, ндірістік, нарыты, экономикалы саясатты негізгі баыттарын жасау, сырты кілдік, блімдерді жмысына жалпы баылау, сонымен бірге ттенше жадайлар-даы жетекшілік. Оперативті басару территориалды, ндірістік, нарыты, инновациялы принциптер бойынша тзілген блімдерге жне жеке ксіпорындара беріледі.

Дегенмен мндай басару рылымыны біратар кемшіліктері де бар. Мысалы, рбір блімде жалпы фирмалы функцияларды айталайтын ызмет трлері орындалады, бл басару персоналдарыны осымша суіне жне олара жмсалатын шыынны кбеюіне келеді. Мндай жадайларды жргізілетін басару процесі баяу жне олапайсыз болады, бл е алдымен техникалы саясат жне ТР жетістіктерін енгізуге атысты. Блімдер, сіресе субблімдерді жетекшілігіні кп уаыты кнделікті ндіріс проблемаларын шешуге жмсалады, сондытан олара ылыми зерттеулерді координациялаумен айналысуа уаыт болмайды.

ылыми-зерттеу, маркетингтік жне баса да маызды ызмет трлеріні стратегиялы баыттылыын кшейту ажеттігі фирманы басаруды осарлы рылымыны пайда болуына келді. Мны маызы мынада, басаруды осарлы рылымында жаа технологияларды, німдерді, жасау жне игеру, нарытарды, ресурстарды игерумен байланысты стратегиялы шаруашылы айматары алыптасады, оларды дамуына стратегиялы шаруашылы орталытары жауапты болады.

Фирма жетекшісі осындай орталытар шін міндеттерін, функцияларын орындайтын айматарды анытайды, оларды стратегия негіздерін алыптастырады. рі арай айматы ндірістік жне кадрлы потенциалын, рентабельділік, су перспективаларын талдау нгізінде фирма блімшелеріні (цехтан бастап блімге дейін) модельдері, наты іс-рекеттерді варианттары, шыарылатын німдер мен ызмет трлеріні номенклатурасы жасалады. азіргі кездегі фирмаларды ызметіні стратегиялы баыттылыы ірі функционалды бадарламалар комплексін жзеге асырумен жиі байланысты, соан байланысты бадарламалы-масатты басару рылымдары пайда болады, олар екі вариантта болады. Егер бадарламаларды орындау бойынша ызмет ндірістік блімшелерге толыымен негізделген болса, оларды басару рылымы ндірістік процестерді ерекшеліктері, наты жадайды жне уаытша болуын ескеретін жобалау принципі негізінде рылады. Бадарламаны орындаушылар бл жадайда кімшілік трде оны басару рылымдарына баынады.

Біра бадарламаны здеріні ызметтерін бірге жргізетін блімшелерде орында-луы ммкін, онда оны басару рылымдары бадарламаны жзеге асыруда координа-торлар (йлестірушілер) ролінде болады. Орындаушылар кімшілік трде баынбайды, тек жмыс мазмнына сйкес нсауларды орындайды. Матрикалы деп аталатын басаруды мндай ыайы з алдына матрикалы йымдарда да жзеге асырылуы ммкін.

Осы шеберде жмыс жасайтын, бірін-бірі немі ауыстырып тратын тапсырмаларды жзеге асырумен айналысатын ызметкерлерді барлыы бір уаытты екі жетекшіге бірдей баынады – блімні жне жобаны жетекшісіне. Блім жетекшісі таза кімшілік функцияларды орындайды: блім ызметін ажетті материалды, ебектік жне аржылы ресурстармен амтамасыз етеді, ебек тртібіні саталуына баылау жасайды, жазалайды, ынталандырады, білімін жетілдіруді йымдастырады жне т.б. Жоба жетекшісі, мысалы бас конструктор, менеджер-аналитик жне т.б. жмыс мазмнына жетекшілік жасайды жне оны наты нтижесіне жауап береді.

Мндай басару рылымыны да жетістіктері бар. Ол жмысты жоары масатты баытталуын, згеріп отыратын жадайларда тез бейімделуін амтамасыз етеді; жоба жетекшісіне кімшілік жне шаруашылы істерге аладамай ойылан міндеттерді шешумен шылдануа ммкіндік жасайды, ресурстарды оперативті олдануа ммкіндік береді. Матрикалы басару рылымыны басты жетістігі жалпы жоары жетекшілікке бірдей баынатын блімше жне жоба жетекшілеріні бір-біріне талаптануын тегереді, сйтіп басаруа тратылы береді жне бюрократизацияны лсіретеді.

Сонымен атар матрикалы басару рылымыны кемшіліктері де бар. ызметкерлерді екі жетекшіге баынуы оларды ішкі келіспеушілігін тудыруы ммкін, йткені рбір орындаушы екі жетекшіні оятын талаптарына бір уаытта баынуа тура келеді, оларды талаптары рашан бірдей баытта бола бермейді.

Басару рылымдары жне олара жататын ызметтер зара коммуникациялы каналдар арылы байланысан.

3. йымды басаруды коммуникациялы

Басару процесіні негізін басару рылымыны элементтері – блімшелер, ызметтер, жеке тлалар арасындаы зара іс-рекеттер райды, ол жеке контакт, жаттарды айырбастау, байланысты электронды ралдарыны болуы процесінде тзілетін коммуникациялы каналдар кмегімен жзеге асырылады. Мазмны бойынша мндай іс-рекеттер апаратты, кімшілік немесе техникалы болуы ммкін.

Апаратты зара іс-рекеттер шеберінде басару ызметіні субъектілері шешім абылдауа ажетті мліметтерді айырбастайды. Бл мліметтер зады трде бекітілген ресми жне ресми емес, ешандай ыты статусы жо, біра ситуацияны шешуде кмектесетіндей болуы ммкін.

кімшілік зара іс-рекет процесінде басару рылымыны жоары тран буыны тмендегілерге басару кілеттігін жне жауапкершілікті, ртрлі нсауларды, инструкцияларды, рекомендацияларды береді, олардан есеп алады жне баылау процесін жзеге асырады.

Басару субъектілері арасында зара іс-рекет жргізілетін каналдарды жиынтыы коммуникациялы рылымды райды, ол глобальды болуы ммкін, яни тгелімен йымды амтиды жне локальды болуы ммкін, онда тек бір блігін, мысалы, блімшені ана амтиды.

зара іс-рекет тек бір орталы буын арылы жргізілсе, онда коммуникациялы рылым орталытандырылан болып табылады, ал іс-рекет жргізілетін буын делдал ретінде ана емес, сонымен бірге негізінен вертикальды байланыс формасында болатын коммуникация кзі жне баылаушысы ретінде болады.

йым ішіндегі коммуникациялы каналдар формальды жне формальды емес болуы ммкін. Формальды каналдар ызметтер мен блімшелерді зара байланыстырады, ал формальды еместер – жеке тлаларды. Формальды каналдар арылы тек ресми апараттар беріледі, ал формальды емес каналдар арылы жеке жне ресми емес апараттар берілуі ммкін.

Егер коммуникациялы каналдар ртрлі дегейге жататын басару рылымыны элементтерін байланыстыратын болса, онда ол вертикальды болып табылады, ал бір дегейді элементтерін байланыстырса – горизонтальды. Тек ртрлі дегейге жататын ана емес, сонымен бірге рылымны ртрлі бліктеріне жататын элементтерді байланыстыратын каналдар диагональды деп аталады. детте олар кімшілік емес, негізінен ртрлі комитеттер, комиссиялар, арнайы топтар арасындаы апаратты жне техникалы байланыстарды жзеге асыру шін арналан. азіргі кезде горизонтальды жне диагональды каналдарды кпшілігі ресми емес жне жартылай ресми каналдара да жатызылады.

Вертикальды каналдар бойынша жоарыдан тмен арай командалар жне инструкциялар беріледі, ал кері баытта – істелген жмыс туралы есептер, егер басару стилі ммкіндік беретін болса, онда жетекшілікке кеестер мен сыныстар беріледі. ртрлі дегейдегі ызметкерлер бір-біріні жмысы туралы жасы біле бермейтін боландытан, бір-бірімен апарат алмасу кезінде жоалулар болуы ммкін. Ірі йымдарда бір дегейден екінші дегейге ту кезінде апаратты 30% жоалатыны зерттеу барысында аныталан, ал жалпы жоарыдан тмен арай тізбек арылы беруде апаратты 80%, тменнен жоары арай берілгенде 90% жоалады.

Горизонтальды каналдар йымны статусы жне жадайлары ртрлі элементтерін бір-бірімен байланыстырады, шешім абылдаудаы оперативтілікті жоарылата отырып жалпы мселелер бойынша тиімді шешім абылдауды амтамасыз етеді. Тіпті р блімшелерде істейтін болса да бір дегейді ызметкерлері бір-біріні проблемаларын жасы біледі жне тсінеді, сондытан апаратты жоалуы бл жерде онша лкен емес – 10% артпайды.

4. Коммуникациялы желілер жне оларды трлері

Екі адамнан кп жмыс істейтін йымдарда коммуникациялы каналдар желілерге біріктірілген, ол басару рылымыны элементтерін байланыстырады жне басару рылымы сияты кп дегейлі болады. Олар формальды жне формальды емес коммуникацияларды, бір-бірін толытыратын жне айталайтын каналдарды біріктіреді.

Практикады коммуникациялы желілерді 3 трін блуге болады: ашы, тйыталан жне рамалы (комбинированный). Ашы желілерде команданы немесе апаратты озалысы тоталуы ммкін, йткені ол каналды соындаы басару рылымыны элементіне келіп тіреледі. Ол сонымен бірге «делдала» немесе «баылаушыа» (коммуникация желісіні аралы буындары) келіп тотауы ммкін, олар андай да бір себептермен апаратты озалысына кедергі жасайды (тотатады, тзетеді, брмалайды, баса жаа баыттайды). Тйыталан желілерде тупик немесе баылаушылар жо. рамалы желілерде алдыы екеуі де бар, бл кбінесе ірі кп дегейлі йымдарда болады.

рбір коммуникация желілеріні жетістіктерін жне кемшіліктерін толы арастырайы.

Ашы коммуникациялы желіні е арапайым трі – «жылан» деп аталатын сызыты, желі. Басару рылымыны А жне Б элементтері тупикте болады, ал В элементі делдалды ролін ана атармайды, сонымен бірге баылаушы болуы да ммкін. Мндай желі бір дегейді ызметкерлерін байланыстырады жне кбінесе формальды емес сипатта болады немесе крделі желіні элементі болып табылады.

А В Б

Схема 1. «Жылан» типті желі

Кбіне формальды иерархиялы рылымдара тн екі жне одан да кп дегейлерден тратын желілерде орталы буын болады, олар вертикальды коммуникациялы каналдарды бастапы буыны ретінде болады.

Егер иерархияны тменгі дегейіне тиісті буындар саны баылау диапазоныны шегінен шыпайтын болса, онда «жлдыз» деп аталатын коммуникациялы желі тиімді болып табылады. Ол апаратты оперативті алуа жне оны орталы буында (А) жинатап ыса мерзімде орындаушылара жіберуге ммкіндік береді. А буынына басаруда тртіпті сатау жеілірек, себебі коммуникацияларда делдалдар жне формальды емес каналдар жо.

В Б

Схема 2. «Жлдыз» типті желі

Біра ірі басару рылымдары шін мндай коммуникациялы желілер тиімді емес. А орталы буыны з алдына шешімді абылдап орындаушылара жеткізуге шамасы келмейді. Оны кмекшісі Б (делдал) пайда болады, ол команданы натылайды жне В, Г, Д орындаушылар арасында бледі. Орта басару дегейіні кілі бола тра, ол лкен билікке ие болады, яни апаратты баылайды. Мндай желі «шпор» деп аталады.

В Г Д

Схема 3. «Шпор» типті желі

Сондытан ірі кп профильді функционалды рылымдар шін баса коммуника-циялы желілер олданылады, мысалы «тент» (схема 4) жне оны модификациялары. «Палатка» жне «й» деп аталатын модификацияларды маызы мынада, оларда верти-кальды каналдармен атар горизонтальды коммуникациялы каналдар болады, оларды кмегімен кптеген екінші дрежелі мселелерді шешуге болады, бл жетекшілікті олара кіл аудармауына жне тек е бастысына кіл оюына ммкіндік береді.

«Палаткада» екінші тлалар арасында тек бір горизонтальды коммуникациялы дегей болады, ал «йде» басару рылымыны барлы дегейінде мндай каналдарды болуы жіберіледі.

Б В

Г Д

Схема 4. «Тент» типті желі

А А

Б В Б В

Г Д Г Д

Схема 5. «Палатка» типті желі Схема 6. «й» типті желі

Коммуникациялы каналдарды пайдалануды еркіндігі біратар масатты баытталан деформацияларды тудыратыны практика жзінде длелденді, оларды кмегміен басару рылымыны жеке субъектілері коммуникация желісінен алдымен шыып алуы, сонан кейін алынып тасталуы ммкін.

Мысалы, алдын ала келісуді негізіде Д субъекті А шін апаратты Б жне Г арылы жіберуі ммкін (В жанай тіп). Біратар уаыттан кейін В-ны керек еместігі длелденеді де, оны басару рылымынан шыарып тастайды.

Толыымен ашы коммуникациялы рылымдар бюрократиялы йымдара тн, онда бір буын екіншісіне баынады жне формальды байланыстар басымыра. Дегенмен мндай йымдарда икемді рылымдар да болуы ммкін – кеес беруші жне мжілістік (комитеттер, комиссиялар, арнайы шыармашылы топтар), олар негізінен ішкі байланысты жне зін-зі басаруды формальды емес жне жартылай формальды байланыстарына негізделген. Коммуникация бл жерде тйы желілер арылы жргізіледі, онда делдалдар баылаушыларды емес, рылым элементтері арасындаы зара байланысты жеілдететін байланысшыларды ролін атарады.

Тйыталан желіні негізі «шебер» типті желі болып табылады (схема 7). Ірі йымдарда ол осымша коммуникациялы каналдары бар крделі болуы ммкін. «Шебер» моральды-психологиялы климаты бар рылымдара тн. Ол адамдарды біріктіруге кмектеседі, апаратты жне идеяларды айырбастауды жеілдетеді, шыармашылы процестерге дем береді.

А Б А Б

В Г В Г

Схема 7. «Шебер» типті желі

Шыармашылыа рине, команда беруге болмайды. йлестіру болмаан жадайда оны дамуы тиімді болмайды. Мндай йлестіру «дгелек» типті желіні кмегімен амтамасыз етіледі, онда коммуникация процесін жеілдететін жне тездететін орталы субъект бар. Біра бл нсау беретін администратор емес, аландарын з артына ерте білетін жалпы танылан басшы (лидер).

А Б

В Г

Схема 8. «Дгелек» типті желі.

Ірі йымдарда шыармашылы топтар бір-бірімен байланысты болуы ммкін, онда коммуникациялы рылым «ялы» трде болады (схема 9). Бл желі ашы типті «жылан» жне тйыталан «дгелек» немесе «шебер» типті желілерді райды. Коммуникация процестерді бл жерде з тупиктері бар жне байланысшылар баылаушылара айналуы ммкін. Бл тупиктерді «байланыстырушы буын» принципін олданып айналып туге болады.

Б Г Ж И

А Е Л

В Д З К

Схема 9. «ялы» типті желі