Азастан Республикасындаы меншіктік атынастарды айта рылуы

Брыны КСРО кезінде оамды меншік біртіндеп дамып жне ндірісті барлы мірлік маызды фактор­ларын амти отырып, оамда меншік формаларыны ауысуына келді. Меншік атынастарындаы революция­лы згерістер тек брыны КСРО-да ана емес, сонымен атар нарыты жйесі рылан кптеген дамыан елдер­де де болды. Егер ТМД елдерінде меншіктік атынастар «нарыа оралу» принципі бойынша дамыса, ал батыста меншікті оамдастыру процесі траты жріп жатты. Мысалы, АШ-та 10 млн-а жуы адам толы немесе жартылай жмысшы жымдарына жататын ксіпорындарда жмыс істейді.

лемде азір меншіктік атынастарды згеруі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу негізінде туде. Меншікті мемлекет иелігінен алу экономикалы реформаны жргізу кезеінде пайда болып, «Отанды ндіріс» термині деген тсінікпен экономикалы категорияа кірді. Барлы баса елдерде мемлекеттік меншікті айта ру процесі жекешелендіру деп аталады.

Мемлекет иелігінен алу - бл мемлекетті экономи­ка­лы мірді жоспарлау жніндегі аморлыы мен жауап­кершілігінен босату жне тікелей шаруашылы басару ызметінен босату болып табылады.

Мемлекет иелігінен алуды негізгі принципі - бл еріктілік, ебек жымдары мен жекелеген азаматтарды экономикалы ызыушылыы, жариялылы, мемлекет пен халыты ызыушылытарын сатау. Барлы осы шаралар йымдастырылу, басару жне жмысшыларды материал­ды ызыушылыын тудыру негізінде ебек німділігіні суіне сер етуі керек.

Мемлекет иелігінен алуды бір баыты - ол жеке­шелен­діру. Жекешелендіру - бл аысыз тапсыру, сату, акцио­нерлеу, жеке тлалара жне тлалар топтарына жала беру, т.б. жолымен монополистік мемлекеттік меншікті блшектеу. Жекешелендіру нтижесінде мемлекет брыны зіні меншік объектілерін иелену, билеу жне басару ыын жоалтады.

Жекешелендіруді кейде лемді жаулап алатын тын­ыш революция деп те атайды. Негізінде, азір, бл процеске трлі леуметтік экономикалы атынастардаы лемні 50-ден астам елдері атысады. Осы айта рулара мтылу­шы­лы лемде, сіресе 1981 жылдан бастап кшейді жне азір олар меншікті жаа атынастарын руды зекті процесі ретіндегі дауды кез-келген дегейі мен идеологиялы баыттарынан туелсіз барлы елдерде жргізіледі.

Жекешелендіруді негізгі себебіне тртіп бойынша мемлекеттік ксіп­орындар лтты байлыты жмсаушы болып табылатын, бюджеттік дадарыстар серінен болан аржы тапшылыы жатады.

Жекешелендіруді басты мселесі - экономиканы жеке секторында тауарлар мен ызметтер ндірісіні басым блігі орталытанатын институционалды згерістерді амтамасыз ету. Масаты - мжбрлі мемлекеттік тапсыр­ма­ны ысарту, тауарларды нарыта еркін сатылуын кеейту, бааны бейтараптандыру, тауар ндірушілерді бсекелестігі мен оларды экономикалы жауапкершілігін амтамасыз ету. Алайда, осыны барлыы экономикалы жне зады нормативтер негізінде мемлекетті реттеушілік ызметтен босатуды білдірмейді. Жекешеленген ксіп­орын­дарды барлы жеке жне зады иелері тек эконо­ми­калы жне зады борыштарды атаруа, яни оларды саталуына, кбеюіне, меншік объектілеріні тиімді ызмет етуін амтамасыз етуге ана емес, сонымен атар нарыты жйе инфрарылымын руа келісті. Алайда трлі ел­дердегі жекешелендіруді наты адамы трлі нтижелер берді.

Реформаны т­кі­зу­ді ажеттілігіне мемлекет халыты сендіру, нарыа ызыушылы атынас­тарына трбиелеу шін барлыын істеуі керек еді. Осыны барлыына уаыт керек еді, ал ол болан жо.

Мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру бойынша Р бадарламасы ш кезеде жргізілді:

1. жаппай жекешелендіру;

2. шаын жекешелендіру;

3. дербес жобалар бойынша жекешелендіру.

Жаппай жекешелендіру 1992 жылдан басталды. Мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіруді 3 кезеде 31 мы ксіпорындарда жргізу болжанды. Бірінші кезеде (1992-93 жж.) шаын жекешелендіруді 50% объектілерін жекешелендіру болжанан.

Екінші кезе (1994-95 жж.) орта жне ірі ксіпорындарды жекешелендіру. Алайда, 1992-93 жж. жекешелендіру нтижелері бойынша тиімсіз, аысыз жіберілетін объекті­лер саясатынан оларды ткізуге 1994-95 жылдара ауысты. Осы уаыт ішінде р трлі клемдегі 20 мынан аса ксіп­орын­дар жекешелендірілді. Жекешелендіруді дербес жобасы бойынша шінші кезеі лі жаласуда.

азір осы абылданан задара ксіпкерлікті барлы формаларын орауа арналан за актілерін абылдау ажет, яни тек меншікті барлы формаларыны тедік декларациясы ана емес, сонымен атар даму жне жеке меншікті зады жне аржылай олдау ажет. лемде мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру нтижесінде меншіктік атынастар аралас экономикалы жйені ру мен нарыты атынастара кшу жаына арай дамуда деп сенімділікпен айтуа болады. Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру нтижесінде азір Р-да меншікті жаа атынастары пайда болды. Олар:

- жеке млікті - жеке тла ретінде ксіпкер иеленеді;

- жымды тлалар тобы мен жымдар млкіні иелері (зады тла ретіндегі жалды жне халы­ты ксіпорындар, оамды шаруашы­лы­тарды формасы);

- мемлекеттік - меншік пен оны халыны меншігін кімет басарады.

Республика заымен жеке жне зады тлалар млкін біріктіру негізінде меншікті аралас формаларын руа болады. азір лемде меншікті мемлекет иелігінен алып, жекешелендіру нтижесінде меншікті жаа атынастарына кшу дамуда деп айтуа болады.

Республикадаы аралас экономикалы жйе моделі (лгісі) мемлекетке пайданы шексіз орын алуа ммкіндік бермегендіктен, «леуметтік нарыты экономика» тріне кшуде. ндірісті меншік иелеріні осы принципті бзуы оамды шиеленіске, леуметтік жадайды нашарлатуа, кіметке сенімді жоалтуа, кп лтты меншікті мемлекет иелігінен алу жадайы оамды оранысты лсіретуге келуі ммкін.

Республикада жргізілетін реформаларды масаты - мемлекет экономикалы субъект болмай, блу атынастары­ны монополиясын жзеге асырмайтын, меншікті барлы объектілерін баыламайтын нарыты принципке бадарланан меншіктік атынастарды ру.

лемдік тжірибе негізінде республикада жргі­зі­лген реформаларды нтижелері, негізінен келесі дістермен іске асырылан:

- нарыты бейтараптандыру;

- аралас ксіпорындарды ру шін жадайлар жасап, оларды дамыту;

- бсекелестік ортаны алыптастыру;

- мемлекеттік ксіпорындарды жекешелендіру жолымен меншікті мемлекет иелігінен алу.

Реформа кезінде азастан нарыты бейтараптандыруды жоары дрежесі мен экономиканы ашытыына жетті, жеке меншік жалпылы сипата ие болды. Біра жргізілген жекешелендіру ебек німділігі мен ндылытарды крт тмендеуіне келді.

Сонымен, Р-да жргізілетін экономикалы реформаны негізіне мыналар жатады:

1. Шаруашылы субъектілеріне меншік формасыны ерікті жне сапалы трлерін тадауа ммкіндік беру. Меншік оны кім билейтініне арамастан жмыс істейді, ал ол жмыс жасаудан бас тартты деген пікірлер туындаан.

2. Меншіктік атынастар меншік субъектісі мен объектісін жаындатуа тырысады. Субъектіге -ебек етушілер, жеке меншік иелері, ксіпорын жымдары жатады. Егер меншікті шеттету жеіп шыпаса немесе осы жеіп шыу тек аазда жазу трінде ана болса, онда азіргі меншік зіні мотивациялы кшінен айрылып, шыармашылы бастамашылы болуын доарады. Нары пен жеке меншікті басты артышылыы - блу жне ынталандыруды жоалтпай, нарыты зін-зі реттеушілік заы «крінбейтін ол» рекетін жоймауы.

3. Жеке ксіпкерді зады жне аржылы атынастарда олдау, меншік иесін, шаын жне орта бизнесті жеілдетілген несие, шикізат, материалдара жеілдікті, жалгерлікті амтамасыз ету.

4. азастанны тпелі экономикадаы жеке меншіктік атынастарыны згерудегі е иын мселе - мемлекеттік меншікті билейтін органдара баылау жргізу болып табылады. Олар мемлекет иелігінен алып, жекешелендіруді жргізе отырып, ебек етуші меншік иелеріні пайдасын орау ісіне немі атыспайды. Экономикалы ылмыс, алдау, сату, сатып алу ылмысты жай трлеріне айналуда. Осыны барлыын жеу шін андай тсілдермен болмасын «зін-зі сыйлауа» мжбр ететін кшті жне беделді мемлекеттік билік ажет. Ол шін, мемлекет меншіктік атынастарды тиімді жне леуметтік діл жйесін ру керек.

Тйін

Меншік оамды мір мен ндірісті негізі болды, болып отыр жне бола береді. Меншік формаларынан тек ндірістік атынастар ана емес, сонымен атар оам­ды мір, оамны леуметтік жне мдени тетік­тері мен мемлекеттік институттар пайда болады. Кез-келген меншік екі асиетпен крінеді: зады - иелену, билеу, басару, пайдалану, меншіктену, мліктік ­ы­ты, экономикалы нерлым спелі ауымдарда­ жалпылылы, айталанушы-лы, дайы ндірістік атынас­тар.

оамды-ндірістік атынастар - меншік формала-ры­ны трлі мазмндарымен жне ерекшеліктерімен айындалады; ал жеке меншіктік атынастар – жеке оамды, кооперативтік, жымды, корпора­тивтік, мемлекеттік т.б. трады.

Меншікті екі анытаушы формалары: (жеке жне оамды) жеке меншік - тікелей, ал оамды жанама болады.

Меншік формаларын згертуде жргізілетін экономи-калы реформа, мемлекет иелігінен алу жне азастан-даы меншікті жекешелендіруде маызды орын алады.